بالقاشقا جاقىنداعان قارا داۋىل سەلگە اينالىپ كەتپەي مە؟

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاراپى قىتايمەن اراداعى «ۆيزاسىز رەجيمدى» قاتتى ءبىر ابگەرلىكپەن راسىمدەۋ شارالارىن تامانداپ، كورشى ەلدىڭ ۇكىمەتىنە جولداپ تا ۇلگىردى. الايدا قىتايدىڭ بۇقارالىق اقپارات كەڭەستىگى بالقاش كولىنەن شىعىسقا قاراعان بايتاق دالامىزدى وزدەرىنىڭ كارتاسىنا قوسىپ الۋعا تىنىمسىز ارەكەت ەتىپ، روليك پەن ماقالالار جاريا ەتىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل نە سوندا؟ 

No comment:

«بالقاش كولىنىڭ اۋدانى 18 200 شارشى شاقىرىم، ورتاشا سۋ تەرەڭدىگى 6 مەتر. ول ەلىمىزدىڭ اسىلگى ەڭ ۇلكەن تۇزدى كولى ەدى. كولەمى جاعىنان الەمنىڭ 13-ورىنىندا تۇر. ەسكىدە يبو حاي (رەد: «بۇراتانا حالىقتارىنىڭ شالقار كولى») اتانىپ، باتىس-سولتۇستىكتە جاساعان ءبىزدىڭ حالىقتار تىرىشىلىك ەتكەن جەرلەر بولعان.  XIX عاسىردىڭ ورتاسى مەن سوڭىندا پاتشالىق رەسەي كۇشپەن تارتىپ العان. ونىڭ سەبەپتەر كوپ.

بىرىنشىدەن XIX عاسىردىڭ اياعىندا رەسەي بالقاش كولىن باقىلاۋعا الۋ ارقىلى ءوز تەرريتورياسىنا الىپ، ودان ءارى ورتالىق ازياداعى ىقپالىن كەڭەيتۋگە پايدالاندى.

اقپارات قاينارى: بايدۋ سايتى. سول جاقتاعى جاسىل جيەككە جابىسىپ تۇرعان بالقاش كولى. جازۋى - «رەسەي 1864 ج. 500 000 شارشى شاقىرى جەردى باسىپ العان».

ەكىنشىدەن، ول كەزدە تسين ۇكىمەتى باتىس شەكاراسىن باسقارۋ مەن قورعاۋ جاعىندا كۇشى جەتكىلىكسىز بولىپ، اقىرى 1885 جىلى قول قويىلعان قىتاي-ورىس شارتتارىندا بالقاش كولى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى ايماقتار پاتشالىق رەسەيدىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىنا اينالدى. كەيىن دە قىتاي-رەسەي شارتىندا، بالقاش كولى جانە ونىڭ ماڭىنىڭ مەنشىكتىك قۇقىعى ءتيىمدى تۇردە وزگەرمەدى. قولدانىستاعى حالىقارالىق قۇقىققا سۇيەنسەك، ەشبىر ەلدىڭ باسقا ەلدەردىڭ اۋماعى مەن ەگەمەندىگىنە قول سۇعۋعا قۇقىعى جوق! بىراق تاريحي فاكت، بالقاش كولىنىڭ مەنشىك قۇقىعى شىنىمەن وزگەردى، سوندىقتان ول قازىر قازاقستاننىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قارالىپ ءجۇر. ەگەر ءبىز بۇل اۋماقتى قايتارعىمىز كەلسە، الدىمەن بالقاشتى ناقتى زەرتتەۋ ءۇشىن تاريحي-ساياسي فاكتورلارعا سۇيەنۋىمىز كەرەك: كولگە يەلىك ەتۋ، زامان وزگەرىپ، ۇلتتىق ەگەمەندىك وزگەرگەن سايىن ءبىز قۇقىقتار مەن مۇددەلەر تۋرالى بايىپتى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، تاريحقا جۇگىنۋ ارقىلى، كوپجاقتى ديپلوماتيالىق ارنالار مەن ءتيىستى حالىقارالىق ۇيىمدار، سونداي-اق ەلدەرگە ۇندەۋ جاساۋ ارقىلى تالابىمىزدى جەتكىزۋىمىز كەرەك!

دەگەنمەن، بالقاش كولىنىڭ مەنشىكتىك قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە بارعاندا قازاقستانمەن دوستىق قارىم-قاتىناس، بالقاش كولىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى، يكەمدى ديپلوماتيالىق ستراتەگيالار سياقتى پراكتيكالىق ماسەلەلەردى دە ەسكەرۋىمىز كەرەك! تاريحقا قاتىسى كوپتەگەن ساياسي جانە ادامي فاكتورلاردى الدىعا تارتساق، بالقاش كولىن قايتارىپ الۋ وڭاي شارۋا ەمەس. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى ىلگەرىلەتۋ بارىسىندا ءبىز حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن جانە تاريحتى ساقتاپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قۇرمەتتەپ، قورعاۋعا، سونىمەن بىرگە ۇزاق مەرزىمدى دامۋ پەرسپەكتيۆاسىنان ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز.

بالقاش كولىنىڭ توڭىرەگىندەگى اۋداندارمەن ۇتىمدى جاعدايعا قول جەتكىزىپ، ءوزارا تيىمدىلىككە قول جەتكىزىپ، اقىرىندا بالقاش كولى ماسەلەسىن دۇرىس شەشۋدى جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك!»

بايدۋ سايتى. 29.07.2023 ج.

جاۋاپ:

سىزشە تومەندەگى قايسى شارانى قولعا العان دۇرىس؟

1. ءبىزدىڭ ءسىم ەرتەرەكتەگىدەي قحر قازاقستانداعى ەلشىسىنە نوتا تاپسىرىپ، پۋشكامەن تورعاي اتىپ، قۇمعا سۋ قۇيعانداي ءونىمسىز بولسىن!

2. قر ءسىم بايدۋ سايتىن حالىقارالىق سوتقا بەرىپ، قىرۋار اقشالاي شىعىندى ءوندىرىپ السىن!

3. اقوردانىڭ جانىنان ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا قۇرىپ، تومەندەگى شارالاردى قولدانسىن:

1) ۆيزاسىز رەجيمدى قايتا قاراۋدى قولعا السىن!

2) شىعىس شەكارامىزعا باقىلاۋدى بۇگىنەن باستاپ كۇشەيتسىن!

3) كەدەننەن كىرگەن ءاربىر قحر ازاماتىنا الدىن الا ەسكەرتۋ جاساسىن!

4) عىلىم مينيستىرلىگىنە دەرەۋ تاپسىرما بەرىپ، وسى باعىتتاعى زەرتتەۋدى قولعا السىن!

جوعارىداعى شارالاردىڭ ورنىنا:

5. ۇلتتىق پاتريوتتار جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىم بايدۋدى حالىقارالىق سوتقا بەرسىن!

6. ءبىز دە شىعىس تۇركىستاننىڭ ءۇش وبلىسى – التاي، تارباعاتاي جانە ىلەگە – تاريحتا قازاقتىڭ جەرى بولعانىن دالەلدەپ، ونى «قايتارىپ الۋعا» بەلسەندى كىرىسەيىك!

Abai.kz