ءامىر تەمىر بۇرىنعى حورەزم يمپەرياسىنىڭ جانە ماۋەرەنناحر اۋماعىن تولىقتاي جاۋلاپ العان سوڭ، ورتا ازيالىق قالا سامارقاندتى ءوزىنىڭ رەزيدەنتسياسىنا اينالدىردى. كوشپەلى حالىق يمپەرياسى ءۇشىن سامارقاند ءۇندىستان ءارى مىسىرعا، باسقا دا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە باراتىن جىبەك جولىنىڭ ءدال توسىنە ورنالاسقان بولاتىن.

سونداي-اق، وسمان تۇرىكتەرى دە ۆيزانتيالىق كونستانتينوپولدى جاۋلاپ الىپ، ءوز يمپەرياسىنىڭ باسقارۋ پۋنكتىنە اينالدىرىپ، ارتىنان ونى ستامبۇل دەپ اتادى. وسى ارادا كىشكەنە شەگىنىس جاساپ، ەندى تەمىرلان تۋرالى ايتا كەت­سەك دەيمىز.

سونىمەن، ءامىر تەمىر 1336 جى­لى (تىشقان جىلى) توعىزىنشى ءساۋىر­­دە شاحريسابز قىستاعىندا تۋ­­عان بولاتىن. اكەسى تاراعاي (نەمەسە تارعىن) بارلاس رۋىنىڭ ازاماتى. اعىلشىن زەرتتەۋشىسى، حيلدا حۋكحەمنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندە «تامەرلان پوۆەليتەل تيۋركوۆ»، نايمان تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ دەپ كورسەتىلگەن. تۇركى - قىپ­شاق­تار (شىڭعىس حان قاعاناتى) ماۋەرەنناحردى جاۋلاپ العاندا، شاعا­تاي­مەن بىرگە كەلگەن نايماننىڭ كوپشىلىك بولىگى وسى اراعا قونىس تەپكەن ەدى. سول زاماننىڭ اتاقتى جىلناما­شىسى ءارى تاريحشىسى، يسپان ەلشىسى كلاۆيحونىڭ جازعاندارىنا كوڭىل بولەيىك. دالمە-ءدال ماعىنا بەرسىن دەپ، اۋدارماي ورىسشاسىن بەردىك.

«…كلاۆيحو پيشەت: تيمۋر ۋناس­لەدوۆال ورگانيزاتسيۋ ارمي وت چينگيزا، پرەدۋسماتريۆاۆشۋيۋ ەە رازدەلەنيە. ەتو يەرارحيچەسكايا سيستەما رازدەليالا كاجدىي دومەن نا ۆوەننىە سوەدينەنيا، سووتۆەت­س­تۆەن­نو چيسلۋ ليۋدەي ۆ سبوراح. تي­مۋر ي ەگو دوم سۆياتو وتنوسيليس ك زاكونوم چينگيزا. ۆ يح وترياداح، يح دۆوراح، يح پرازدنەستۆاح، يح دەيس­ت­ۆياح وني نيكوگدا نە دەيست­ۆوۆالي پروتيۆ ينستيتۋتوۆ چينگيزا».

ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى قىرانشى باتىردان: «بۇكىل سامارقاندتى، بۇحارانى، حيۋا مەن ۇرگەنىشتى، ماۋەرەنناحردى باعىندىردىق، ەندى بۇلاردىڭ تۇرعىندارىن اسكەرگە دايىنداي­مىز با، نە ىستەيمىز؟» – دەپ سۇرا­عانى بار. سوندا قىرانشى باتىر: «بۇلار ات ۇستىندە وتىرىپ جاۋعا شابا المايدى. تاقىمدارى ءالسىز. ەسەك ۇستىندە وتىرىپ جۇك تارتپاسا. بۇلاردىڭ ۇستالارىن جيناپ الىپ، قارۋ-جاراق، جەبە جاساتقانىمىز الدەقايدا وڭدى بولار. ات ۇستىندە ويناپ وسكەن ءوزىڭىزدىڭ ساربازدارىڭىز، اسكەرىڭىزدىڭ نەگىزگى كۇشى ەمەس پە؟ مىنا ەسەك مىنگەن سارت­تار­دى قوسساڭىز، اسكەردىڭ جاۋىن­گەرلىك قابىلەتىن السىرەتىپ الۋىڭىز مۇمكىن»، – دەگەنى بار.

سونى ەس­كە­رىپ، امىرتەمىر وسى ولكەنىڭ ۇس­تا­لا­رىن جيناپ الىپ، اربا-اربا جەبە جاساتىپ وتىردى. سونداي-اق، ۇستالاردى ۇنەمى جورىققا دا بىرگە الىپ ءجۇردى.

ەۋروپالىق حريستيانداردى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرى­عىندا ۇستاپ كەلگەن نايزاعايداي جىلدام بايازيد سۇلتان، كىشى ازياعا تي­مۋر­دى جىبەرگىسى كەلمەدى. ال ءامىر تەمىردىڭ ماقساتى – كىشى ازيانى جاۋلاپ الىپ، سودان كەيىن ءۇندىس­تان­دى، مىسىرعا دەيىنگى ەل-جۇرت­تى جانە مىسىردى باسىپ الىپ، ءسويتىپ، بۇكىل ازيا قۇرلىعىن ءوزىنىڭ يەلىگىنە  الۋ  بولاتىن.

«بارلاستىڭ سايىپقىرانى» (حيلدا حۋكحەم) بۇل كەزەڭگە دەيىن بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرىن بىرىكتىرىپ، كاۆكاز بەن قىرىمدى جاۋ­لاپ الدى.

1402 جىلى شىلدە ايىنىڭ جيىر­ما سەگىزى كۇنى انكارا تۇبىندە سول زاماننىڭ اسا زور سوعىسى باستالدى.

جالپى، وسمان تۇرىكتەرى اسكەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسى دەشتى قىپ­شاق جەرىنىڭ جالايىرلارى بولاتىن. كەزىندە جاياۋ اسكەرلەرى كوپ ەلدەرگە شاما­سى كەلمەي جەڭىلىپ قالا بەرگەن سوڭ، تۇرىكتەر كوشپەلى قىپشاقتار­دىڭ حاندارى مەن تايپا باسشىلا­رى­نا ەلشىلەرىن جىبەرىپ، التىن مەن كۇمىستى اياماي توگىپ، ولاردىڭ اتتى اسكەرلەرىن جالعا العان بولا­تىن. ءسويتىپ، وسى جالايىرلار وسمان تۇرىكتەرىنىڭ يمپەريا بولۋىنا جول اشىپ بەردى. قىپشاقتىڭ اتتى ساربازدارىنىڭ كۇشىمەن ەۋروپا­نىڭ جانە ازيانىڭ كوپشىلىك بولىگىن جاۋلاپ الدى. تۇرىك يانىچارلارى تەك ارتتا ءجۇرىپ، دەمەۋشى سوعىسكەر­لەر­دىڭ ءرولىن اتقاردى.

وسمان تۇرىكتەرى مەن ءامىر تە­مىر اسكەرلەرى انكارا تۇبىندە سوعىسۋعا قارسى تۇرعان كەزدە جاڭا­عى جالايىرلار ءوز قانداستارىنا قول كوتەرۋگە ءداتى جەتپەي، ءامىر تەمىردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى.

ونى يسپاندىق كلاۆيحا بىلاي دەپ جازادى: «كوگدا وني سبليزي­لي­س درۋگ س درۋگوم دليا بيتۆى، پەرۆوە نەسچاستە، كوتوروە وبرۋ­شيلوس نا بايازيدا، بىلو تو، چتو كوچەۆوە پلە­ميا جالايىرى، ۆسە پوگولوۆنو پرەدالي ەگو، ا تاك كاك وني سوس­تاۆليالي گلاۆنۋيۋ چاست ەگو ۆويسك، تو ەگو ارميا بىلا سيلنو وسلا­ب­لەنا».

امالى قالماعان بايازيد قو­لى­نا قىلىشى مەن ايبالتاسىن الىپ، سو­عىس­قا ءوزى ارالاستى. بىراق، كوشپەلى قىپ­شاق­تىڭ بولاتتاي مىقتى ساربازدارى قويسىن با، جارتى كۇنگە جەتپەي، تۇرىك يانىچارلارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى.

«يسترەبيتەل حريستيانسكوگو زاپادا بىل رازگروملەن ورلوم بارلاسوۆ» (حيلدا حۋكحەم).

سۇلتان بايازيد پەن ونىڭ جاقتاستارى­نىڭ كوبى قولعا ءتۇستى. ايەلدىككە العانىنا بىرنەشە اي عانا بولعان سەرب قىزى وليۆەر مەن ۇلتى تۇرىك جاس توقالى پاتما ەكەۋى ءامىر تە­مىر­­دىڭ قولىنا ءوتىپ، جورىقتا ءجۇر­گەن يمپەراتوردىڭ سۇيىكتىسىنە اي­نالدى.

وڭباي جەڭىلگەن ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ كوتەرىلۋىنە جارتى عاسىردان اسا ۋاقىت كەتتى. وسمان يمپەرياسىن ءبىر جورىعىندا عانا ويرانىن شىعارىپ، قۇردىمعا كەتىرسە، التىن وردا يمپەرياسىن ءۇش رەت سوققى بەرىپ، ارەڭ السىرەتتى. بىراق، ىدىراتا المادى. التىن وردا توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ جانە مامايدىڭ تاققا تالاسۋىنان جەكە حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتتى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz