«ادەبيەت، ولەڭ ءومىردى، قوعامدى وزگەرتە الا ما؟!» دەگەن سۇراق باتىس پەن شىعىس ادەبيەتشىلەرىنە ۇنەمى قويىلىپ كەلەدى. وعان جاۋاپ ءار ءتۇرلى بولعانىمەن, ەشكىم دە ادەبيەتتىڭ ادام ساناسىنا ايرىقشا اسەرىن جوققا شىعارا المايدى.

سوڭعى عاسىرلاردا ەركىن بازار ەكونوميكاسىنا كوشكەن باتىستا جالپى ونەر اتاۋلى نارىقتىڭ تەزىنە تۇسسە، سوتسياليستىك ءتۇزىم ورناعان ەلدەردە يدەولوگيالىق بۇعاۋعا تاپ بولدى. قىزىل يدەولوگتار كوركەمونەردىڭ كۇشىن ايرانداي ۇيىعان ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ اراسىنا جىك سالۋعا، ساياسي تىلمەن ايتقاندا وزدەرى ويلاپ تاپقان تاپتىق كۇرەسكە پايدالاندى. ادەبيەتتىڭ ادام ساناسىنا قوزعاۋ سالاتىن ەرەكشە ءرولىن جەتىك ءبىلىپ، جىمسىما ماقساتقا پايدالاندى. كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ قىزىل شوقپارىنىڭ جۋان باسى ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلت كوسەمدەرىنە، رۋحاني ۇستازدارىنا ءتيدى. شىعىس ەۋروپا مەن ورىس زيالىلارى، قىتايدىڭ ايگىلى كوڭفۋزىسى سونداي تالاۋعا ءتۇستى. قازاقتىڭ ابايى دا ودان شەت قالعان جوق.

قىزىل يدەولوگيامەن قارۋلانعان تۇلعاتانۋشىلار «ادامزات تىرشىلكتى داۋلەت بىلمەك، اقىل تاپپاق، مال تاپپاق، ادال جۇرمەك» دەپ ۇلتىنا بىرەگەي ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوپياىن (جىلى جۇرەك، نۇرلى اقىل، ىستىق قايرات) ۇسىنعان ابايدى يدەولوگيالىق كوكپارعا سالدى.

«قۇراندى مولدا تەرىس وقىر،
داعاراداي بولىپ سالدەسى.
مالقۇمار كوڭىلى بەك سوقىر،
بۇركىتتەن كەم بە جەم جەسى؟!» دەگەن ولەڭ جولدارىن ءبولىپ الىپ، اللانىڭ حاقتىعىن دارىپتەپ وتكەن ابايدى يسلام ءدىنىن مانسۇق ەتۋشى، اتتەيس ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. «كوك تۇمان الدىڭداعى كەلەر زامان» دەپ كۇڭىرىنگەن اباي جازبالارىنان اسان قايعىنىڭ «جەر ۇيىعى» سياقتى وزدەرى ويلاعان كوممۋنيزمنىڭ بەلگىلەرىن تاپپاعان سوڭ «اباي سىنشىل رەاليست، قوعام قايشىلىعىن دۇرىس تانىعانىمەن، ونى شەشۋ جولىن كورسەتە المادى» دەپ ايىپتادى.

زامان وزگەردى، وتكەن ءوتتى دەسەك تە قازاقتىڭ سول كەڭەس زامانىندا قىزىل يدەولوگيانىڭ پارمەنىمەن قالىپتاسقان تۇلعاتانۋ مەتوديكاسىنىڭ ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلە جاتقانى وكىنىش تۋدىرادى. ونىڭ سەبەبى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن تويلاعان قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىگى مەن نارىعىن كەشەگى كوممۋنيستەر مەن كومسومولداردىڭ ۋىسىنان شىعارماي كەلە جاتقانىنان بولسا كەرەك. اسىرە دىنشىلدەردىڭ ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس!» دەگەن ولەڭ جولدارىن «اللاھتىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس!» دەپ وزگەرتىپ العانىنا وكپەلەپ جۇرگەنىمىزدە ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا عانا ەمەس، جەكە تۇلعاسىنا دا كۇمان كەلتىرۋشىلەر، «ومىردە ونداي ادام بولماعان» دەپ مانسۇق ەتۋشىلەر پايدا بولىپتى. قوستاۋشىلاردىڭ قاتارى مولايىپتى.

شىندىعىندا ابايدىڭ الاش ارىستارىنىڭ يدەولوگيالىق جوباسى ەمەس، كەرىسىنشە الاش ارىستارىنىڭ «ماقساتىم ءتىل ۇستارتىپ، ولەڭ شاشپاق، ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشپاق» دەگەن ابايدىڭ اعارتۋشىلىق يدەاسىنىڭ ءونىمى، اينىماس مۇراگەرى ەكەنى سانالى ادامعا ايداي انىق. «1905-جىلى روسسيا ءبىر رەت ەۋروپا بولدى» دەگەن ءاليحان بوكەيحان دا، قازان توڭكەرىسى قارساڭىندا «قازىر شىعىستاعى باتىستىڭ عىلىمىن ۇيرەنگەن ەڭ كۇشتى مەملەكەت جاپونيا، ءبىز سولاردىڭ جولىمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك» دەپ قىبىلاناما ماقالا جازعان احمەت بايتۇرسىن دا تۇلكى زاماندى تازى بولىپ شالىپ، اباي سياقتى «قازاعىم قالىڭ ەلىم، قايران جۇرتىم» دەپ كۇڭىرەنىپ ولەڭ جازاتىن داۋرەننىڭ وتكەنىن، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىندا اعارتۋشىلىق جولدان گورى ساياسي كۇرەس جولىنىڭ رەتى كەلگەنىن جەتە  ءتۇسىنىپ ۇلت ىسىنە باسقا باعىتتا كەلگەنىن ءتۇسىنۋمىز كەرەك. ءىس جۇزىندە ول زاماندا الاش ارىستارى يدەال تۇلعاعا، اقىنعا مۇقتاج ەمەس ەدى. قاستارىندا وتكەندى اڭساپ، تۇركىشىلدىكتى دارىپتەگەن ماعجان جۇماباەۆ بولدى. كومۋنيستىك رەجيمنىڭ ەل مەن جەرگە ناۋبەت اكەلەرىن باستان ءبىلىپ، مويىنداماي، شەتەل اسقان مۇستاپا شوقايدىڭ ەۋروپادا ماعجان شىعارماشىلىعىن ساياسي كۇرەس جولىنا پايدالانۋى سونىڭ ايعاعى.

اسقار سۇلەيمەنوۆ ايتتى دەلىنەتىن «قازاققا ەس كىرگەندە، اباي ەسكىرەدى» دەگەن ءسوز بار. سوڭعى كەزدەدەگى ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسى ابايعا بايلانىستى ايتىلعان اڭگىمەلەر ابايدىڭ ەسكىرگەنىنىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ تۇلعاتانۋ مەتودىمىزدىڭ ابدەن ەسكىرگەنىنىڭ، كوزىمىزدى بايلاپ وتىرعانىنىڭ كورىنىسى دەپ سانايمىز. ءتۇبىن قۋعاندا باتىرلىق ءورشىل رۋحپەن سۋعارىلعان وتتى جىرلار يەسى ماحانبەتتى دارىپتەمەي، ۇلتىن سىناعان ابايدى دارىپتەۋ تۇلعاتانۋ عىلىمىنىڭ، مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ ماسەلەسى. ونى بىلە تۇرا ۇلى تۇلعانى قايتا-قايتا كوكپارعا سالۋدى – زيالىلىقتىڭ ەمەس، تار ورىستىلىكتىڭ (رۋشىلدىق، جۇزشىلدىكتىڭ) كورىنىسى دەمەستەن باسقا ايتارىمىز جوق.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz