دۇنيەجۇزىلىك تاريح كوپتەگەن وتارشىلدىق رەجيمدەردى بىلەدى. ولاردىڭ ەڭ تانىمالدارى: بريتاندىقتار ء(ۇندىستاندا), فرانتسۋزدار (سولتۇستىك افريكادا) جانە باسقالار. ولارمەن سالىستىراتىن بولساق، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقستان جەرىندەگى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تۇبەگەيلى ايىرماشىلىعى نەدە بولدى؟

ەرەكشەلىكتەرى بولدى. ەگەر ەۋروپالىق مەملەكەتتەر ۇلى گەوگرافيالىق اشىلۋلار داۋىرىنە دەيىن قورشاعان الەم تۋرالى ەشتەڭە بىلمەسە، ءتىپتى، جەردىڭ تەگىس ەكەنىنە سەنسە، وندا ەجەلگى رۋس حريستيان ءدىنى شىققان ۆيزانتيامەن، قىرىممەن، كاۆكازبەن، پولوۆەتستەرمەن تىعىز بايلانىستا بولدى.

ورىس كنيازدەرى قىپشاق حاندارىمەن اسكەري وداق جاساسىپ، ءتىپتى نەكەگە تۇرىپ، قىپشاق قىزدارىن ايەلدىككە العان (وسىنداي 12 جاعداي بەلگىلى). كوپتەگەن ورىس كنيازدەردىڭ اتا-بابالارى پولوۆتسىلار بولدى. ورىس پەن دالانىڭ وتىرىقشى جانە كوشپەلى حالىقتارى ءبىرتۇتاس سيمبيوزدانىپ، قارىم-قاتىناس ءتىلى قىپشاق ءتىلى بولدى.

ورىس ەلشىلەرى، كوپەستەرى مەن ساۋداگەرلەرى قاشعاريا، بۇحارا، حيۋا، تاشكەنت، تۇركىستان سياقتى باي شىعىس ەلدەرى مەن قالالارىن جاقسى بىلەتىن. سونىمەن بىرگە، بۇكىل وتارشىلدىق تاريحىندا جەر بەتىنەن بىردە-ءبىر حالىق جويىلىپ كەتكەن جوق، ءتىپتى ەڭ كىشكەنتايلارى دا امان قالدى. مىسالى، چۋكچالار، ەۆەنكتەر، يۋكاگيرلار، حانتىلار، مانسيلەر، ت.ب.

ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى وتارلاۋ كەزىندە ءالى تاس ءداۋىرى دەڭگەيىندە ءومىر ءسۇردى. وسى ورايدا ەۋروپالىقتار اياۋسىز قىرىپ سالعان اتستەكتەردىڭ، مايالار مەن ينكتەردىڭ، افريكانىڭ، اۆستراليانىڭ، وڭتۇستىك امەريكانىڭ جانە وكەانيانىڭ كەيبىر تايپالارىنىڭ قايعىلى تاعدىرىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى. رەسەيگە باعىنىشتى كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ باي جانە ەجەلگى مادەني تاريحى بولدى.

سوندىقتان يمپەريالىق بيلىك مۇنىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولدى. ول ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋدىڭ زورلىقسىز ساياساتىن جۇرگىزىپ، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ىقپالىن شەكتەپ، ورىس تىلىندە زايىرلى ءبىلىم بەرۋدى ەنگىزدى. ءورىستىلدى شەنەۋنىكتەر مەن زيالى قاۋىمدى قالىپتاستىردى. ال ونىڭ قازاق دالاسىنا قاتىستى ساياساتى تۋرالى ناقتى نە ايتۋعا بولادى؟

دالا كەڭىستىگىن ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋ اگەنتتەرىنىڭ ءرولىن مەملەكەتتىك اپپارات، شەنەۋنىكتەر، شىركەۋ، اسكەر، مەكتەپ اتقاردى. ەڭ جىلدام ورىستانعاندار ەجەلدەن ورىستاردىڭ قاسىندا ءومىر سۇرگەن، ولاردىڭ ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، ەگىنشىلىكپەن، ساۋدامەن اينالىسقان جەلىلىك قازاقتار بولدى. ءوزىنىڭ ەتنيكالىق، تىلدىك جانە ءدىني بولمىسىن ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتاعان، شەكارادان جىراق ءومىر سۇرگەن ەركىن دالا قاۋىمدارىن اسسيميلياتسيالاۋ قيىنىراق بولدى.

قازاقتاردى ورىستىڭ بارىنە قارسى قويىپ، ولاردىڭ سەنىمىن وياتپاۋ ءۇشىن مەتروپوليا كوبىنەسە نەمىستەردى، پولياكتاردى جانە باسقا دا ەۋروپالىق ۇلت وكىلدەرىن تەرريتوريالاردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورلارى، وبلىستاردىڭ اسكەري گۋبەرناتورلارى، وكرۋگ باستىقتارى ەتىپ تاعايىندادى. مىسالى، بۇل بەزاك، بلارامبەرگ، گاسفورد، گەينس، ۆرانگەل، ديۋامەل، يگەلستروم، كاپتسەۆيچ، كاۋفمان، كاۋلبارس كاللاۋر، دە سەن-لوران، ەسسەن... ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى بايىرعى حالىقتىڭ جاعدايىنا ادامي قامقورلىق كورسەتتى.

پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ وزدەرى بوداندىق سۇرايدى، ياعني، ولار انت شارتتارىن ورىنداۋ كەرەك، يمپەريا زاڭدارىنا باعىنۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى. العاشىندا رەسەيدىڭ قۇرامىندا كەڭ اۆتونوميا قۇقىعىنا يە بولعان قازاقتار بۇل قادامنىڭ سالدارى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جوعالتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ىرگەتاسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە دەيىن ولار ءۇشىن اۋىر بولاتىنىن مۇلدە ويلاعان جوق.

ەستۋىمشە، كوشپەلى بابالارىمىزدى وتىرىقشى ءومىر سالتىنا ءبىرىنشى بولىپ كوشىرۋگە تىرىسقاندار بولشەۆيكتەر ەمەس. ءتىپتى، پاتشالىق رەسەيدىڭ وزىندە وتىرىقشى حالىقتى باسقارۋ وڭاي بولاتىنىن تۇسىنگەن ورتالىق بيلىك مۇنداي ارەكەتتەردى ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت جاسادى. (1731 جىلعى قازاق-ورىس كەلىسىمدەرىندە مۇنداي تارماق بولماعانىمەن).

مىسالى، 1822 جىلى بەلگىلى ليبەرالدىق مەملەكەت قايراتكەرى م. سپەرانسكي ازىرلەگەن ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى جارعىدا وتىرىقشى ومىرگە كوشىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسقىسى كەلگەن ءاربىر قازاققا 15 دەسياتينا جەر ۋادە ەتىلگەن. الايدا، سىزىقتىق جەرلەردى قوسپاعاندا، دالالار اراسىندا ەرىكتى جانە جاپپاي قونىستانۋ بايقالمادى. ولار مۇنداي جاعدايدا بارلىعىن ساناپ، سالىق سالىپ، پراۆوسلاۆيە ءدىنىن قابىلداۋعا ماجبۇرلەپ، بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە جىبەرىپ، بارلىعىن ورىسشا كيىندىرىپ، جاستاردى اسكەرگە الىپ كەتەدى، ت.ب. دەپ قورقادى. قازاقتار ۇلتتىق بولمىسىنان، ەركىندىگىنەن ايىرىلىپ، بوداندىققا اينالىپ كەتە مە دەپ قورىقتى.

ايتپاقشى، قىزىق فاكت: سول قۇجات دالادا شاراپ ساتۋعا تىيىم سالعان. مۇنداي تىيىمعا نە سەبەپ بولعانى بەلگىسىز، بىراق ونىڭ ەنگىزىلۋى ءتىپتى، جاقسى بولعان شىعار. حح عاسىردىڭ باسىندا، ستولىپين رەفورماسى كەزىندە مۇندا رەسەيدەن ءبىر ميلليوننان استام جەرسىز شارۋالار كوشىپ كەلدى.

سونىمەن قاتار، ولار تاۋ ەتەگىندەگى ايماقتاردا جانە سۋ ايدىندارىنا جاقىن جەرلەردە ەڭ جاقسى ورىنداردى يەلەندى. ولار ءۇشىن بۇل يگىلىك بولدى، ال بايىرعى حالىق ءۇشىن بۇل تۋعان جەردەگى تۇرمىس جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا سەبەپ بولدى.

وتارشىلدىق رەجيم قانشالىقتى قاتىگەز (نەمەسە، كەرىسىنشە، جۇمساق) بولدى؟ ول قانداي ماقساتتاردى كوزدەدى؟ مەتروپوليانىڭ نەگىزگى ماقساتى جەرگىلىكتى حالىقتى يمپەريا قۇرامىنا قوسىپ، ولاردى ساياسي تاۋەلسىزدىكتەن ايىرۋ جانە ورىس زاڭدارىنا باعىندىرۋ، قازاقتاردى اسسيميلياتسيالاۋ، تەرريتوريانى بىرتىندەپ رەسەي گۋبەرنيالارىنان قونىس اۋدارۋشىلارمەن تولىقتىرۋ جانە دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە قول جەتكىزۋ بولدى.

بىراق، قانشا تىرىسقانىمەن، پاتشالىق حريستيانداندىرۋ جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىن، قازاقتاردى وتىرىقشى ومىرگە تولىق كوشىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرا المادى. دەگەنمەن بيلىكتە، ارينە، مۇنداي مۇمكىندىكتەر بولدى. ول قازاقتاردىڭ وزدەرى وتىرىقشى ءومىر مەن ەگىنشىلىكتىڭ پايداسىن تۇسىنەتىن ۇزاق مەرزىمدى تابيعي ەۆوليۋتسيانى ساناسا كەرەك.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تۇپكى ماقساتتارى بارلىق ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى جويۋ، ۇلى ورىستارمەن بارلىق كەلىمسەكتەردى پراۆوسلاۆيەلىك رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىر حالقىنا بىرىكتىرۋ بولدى. بۇل قانداي دا ءبىر تۇردە كوممۋنيستەردىڭ ءبىرتۇتاس سوۆەت حالقى تۋرالى ارماندارىمەن ۇندەسەدى - ارينە، ورىس حالقىنىڭ، ونىڭ مادەنيەتى مەن تىلىنە بايلانىستى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستانداعى پاتشالىق ساياسات ايقىن وتارشىلدىق سيپاتقا يە بولدى. ەڭ الدىمەن، ورىس اسكەري-فەودالدىق يمپەرياليزمىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن، قولدا بار بارلىق ادىستەر مەن قۇرالدار جۇزەگە اسىرىلدى. ونىڭ ۇستىنە سانسىز تابيعي رەسۋرستارى مەن كەڭ بايتاق تەرريتورياسى بار قازاقستان رەسەي ءۇشىن ەرەكشە قۇندى بولدى. ءۇندىستان ۇلىبريتانيا ءۇشىن قانداي بولسا، قازاقستان رەسەي يمپەرياسى ءۇشىن سولاي بولدى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق دالاسىنا قاتىستى مەتروپوليا ساياساتى قانشالىقتى وزگەردى؟ مۇنى ءسوزدىڭ كلاسسيكالىق ماعىناسىندا وتارشىلدىق دەپ اتاۋعا بولا ما؟ الدە باسقا نارسە بولدى ما؟ اشىعىن ايتايىق: 1917 جىلعى وقيعا قازاقتاردى 1916 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن تولىق اسسيميلياتسيادان، فيزيكالىق قىرىلۋدان قۇتقاردى.

ەگەر رەسەي يمپەرياسىنىڭ جويىلۋىنا اكەلگەن رەۆوليۋتسيا بولماسا، وندا ولار حح عاسىردىڭ اياعىندا سلاۆيان جانە باسقا كورشى حالىقتار اراسىندا ىدىراپ، ەتنيكالىق توپ رەتىندە جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن بولدى نەمەسە قىتايعا، يرانعا، تۇركياعا قونىس اۋداراتىن ەدى.

بىراق قازاقتار بيلىكتىڭ اۋىسۋى ناتيجەسىندە ولاردى نە كۇتىپ تۇرعانىن ەلەستەتكەن دە جوق. كەڭەس ۇكىمەتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان داستۇرلەردى، جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر مەن كوشپەلىلەر ءومىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن مۇلدە ەلەمەي، كاپيتاليزمدى اينالىپ ءوتىپ، بۇرىن ارتتا قالعان حالىقتاردىڭ سوتسياليزمگە جەدەل كوشۋ تەورياسىن قابىلدادى.

بولشەۆيكتەر مۇنداي ويلانباعان، اسىعىس ساياساتتىڭ سالدارىن تۇسىنبەي تۇرا المادى، بىراق سوعان قاراماستان سوعان باردى. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ، مالدى تاركىلەۋدىڭ جانە وتىرىقشى ومىرگە كۇشتەپ كوشىرۋدىڭ ناتيجەسى ءارتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا 1,8 ميلليوننان 2,5 ميلليونعا دەيىن قازاقتاردىڭ قىرىلۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان جاپپاي اشارشىلىق بولدى.

تاعى ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام شەتەلگە (قىتايعا، موڭعولياعا، يرانعا، اۋعانستانعا) نەمەسە كورشىلەس رەسەي پروۆينتسيالارىنا قاشىپ كەتتى. ونىڭ ورنىن باسقان، ءبىر كەزدەرى قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ، وعان جاقسىلىق جاساعان ل. برەجنەۆ، سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىلارى د. قوناەۆ، ب. ءاشىموۆ جانە باسقالارى ونىڭ بەدەلىن كوتەرە ءبىلدى.

1991 جىلى وداق ىدىراعان تۇستا قازاق كسر ەكونوميكالىق الەۋەتى جونىنەن ركفسر مەن ۋكراينا كسر-لاردان كەيىن 3-ءشى ورىندا بولدى. سوعان قاراماستان قازاقستان، ەڭ الدىمەن، اگرارلىق-شيكىزاتتىق قوسىمشا جانە الىپ اسكەري پوليگون رەتىندە قاراستىرىلدى. ارينە، كسرو-نىڭ شەتتەگى ۇلتتىق ساياساتى افريكادا نەمەسە ازيادا جۇرگىزىلگەن كلاسسيكالىق ەۋروپالىق وتارشىلدىق ەمەس.

سوندا دا كوممۋنيستىك پارتيا ءوزىنىڭ باعدارلاماسىنا سايكەس ينتەرناتسيوناليزم پرينتسيپتەرىن ۇستانۋعا ءماجبۇر بولدى. حالىققا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جەتىستىكتەر بولدى، ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلدى، ءوز عىلىم اكادەمياسى پايدا بولدى، ۇلتتىق گۋمانيتارلىق، عىلىمي جانە ينجەنەرلىك زيالى قاۋىم قالىپتاستى، ءتىل، تەاتر، ونەر، كينو، سپورت دامىدى.

بۇل رەتتە كلاسسيكالىق وتارشىلدىق رەجيمدەرگە ورتاق نارسە بولدى: بۇل ولكەگە ء​​ورىستىلدى حالىقتى قونىستاندىرۋ، قازاقستاندى سلاۆيان رەسپۋبليكالارىنىڭ اگرارلىق-شيكىزاتتىق قوسىمشاسىنا اينالدىرۋ، رۋحاني ومىرگە قاتاڭ باقىلاۋ، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياعا قارسى رەپرەسسيالىق شارالار.

ۇلى دەرجاۆالىق ساياساتتىڭ سوڭعى قايتالانۋى - بۇل ماسكەۋدىڭ قازاقستانعا ەل باسىنا بەلگىسىز گ. كولبيننىڭ تاعايىنداۋى قازاقتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ، جاستاردىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن اياقتالدى. 1991 جىلى كسرو-نىڭ ىدىراۋى پاتشالىق، ودان كەيىن كەڭەستىك رەسەيدىڭ وڭىرىمىزدەگى ءۇش عاسىرعا جۋىق وتارشىلدىق ەكسپانسياسىنا نۇكتە قويدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz