بارشاڭىزدى كەزەكتى سەسسيانىڭ اشىلۋىمەن قۇتتىقتايمىن! جاۋاپتى قىزمەتتەرىڭىزگە تابىس تىلەيمىن!

كوكتەمدەگى سايلاۋدان كەيىن پارلامەنتتەگى ساياسي پارتيالاردىڭ قاتارى كوبەيدى. دەپۋتاتتار قۇرامى ايتارلىقتاي وزگەردى. ساياسي پارتيالاردىڭ فراكتسيالارى، ءبىر مانداتتى وكرۋگتان سايلانعان دەپۋتاتتار دا جۇمىسقا بەلسەنە كىرىستى. ولار كوپتەگەن زاڭ جوباسىنا باستاماشىلىق ەتىپ، وزەكتى ماسەلەلەردى باتىل كوتەرە باستادى.

دەپۋتاتتارىمىز جازدا دا كوپ جۇمىس اتقاردى. نەبارى ەكى ايدا 1200-دەن استام ەلدى مەكەندى ارالاپ، سايلاۋشىلارمەن كەزدەستى، تۇرعىنداردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىستى.

مەن بارشاڭىزعا تابىستى قىزمەتتەرىڭىز ءۇشىن شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. جاڭا سەسسيادا جۇمىس قارقىنى بۇدان دا جوعارى بولادى دەپ ويلايمىن.

قۇرمەتتى وتانداستار!

بارشاڭىزعا ءمالىم، مەن جىل سايىن حالىققا جولداۋىمدى پارلامەنت سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا جاريالايمىن. بۇگىندە بۇل جاقسى داستۇرگە اينالدى. مۇنىڭ ايرىقشا ءمانى بار.

سەبەبى ءدال وسى ساتتە جانە ءدال وسى جەردە بيلىك تارماقتارىنىڭ بارلىق وكىلدەرى باس قوسادى. الداعى ورتا مەرزىمدىك جۇمىستىڭ باعىت-باعدارى ايقىندالادى. ناقتى تاپسىرمالار بەرىلەدى، جاڭا مىندەتتەر جۇكتەلەدى. پارلامەنت، ۇكىمەت جانە باسقا دا قۇزىرلى ورگاندار تىڭ قارقىنمەن ىسكە كىرىسەدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ۇيلەسىمدى ءارى ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن بۇل ءىس-شارا وتە ماڭىزدى.

بۇگىندە مەنىڭ باستامالارىمنىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇزەگە استى. بىرقاتار جۇمىس جالعاسىپ جاتىر. وسى ورايدا حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن كەيبىر شارالاردى اتاپ وتكىم كەلەدى.

مىسالى، 2020 جىلدان بەرى مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى ەكى ەسە ءوستى. دارىگەرلەردىڭ ايلىعى دا ايتارلىقتاي كوبەيدى. قازىر ولاردىڭ تابىسى ەلىمىزدەگى ورتاشا جالاقىدان الدەقايدا جوعارى. جۇرتقا زەينەتاقى جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن پايدالانۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى. ميلليونعا جۋىق ادام وسى جوبانىڭ يگىلىگىن كوردى – تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن شەشىپ، باسپانالى بولدى. «جايلى مەكتەپ» جوباسى اياسىندا 400-گە جۋىق مەكتەپ سالىنادى. قازىر اۋىلدىق جەردە 300-دەن استام دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانى سالىنىپ جاتىر. «ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسى قولعا الىندى. سونىڭ ارقاسىندا جاڭا جىلدان باستاپ بالالاردىڭ ەسەپشوتىنا قاراجات تۇسە باستايدى. يگەرىلمەي جاتقان نەمەسە زاڭسىز بەرىلگەن 8 ميلليون گەكتار جەر مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلدى.

مەن ناقتى ىسكە اسقان شارالاردىڭ ءبىر بولىگىن عانا اتاپ ءوتتىم. شىن مانىندە، كوپ جۇمىس اتقارىلدى، بولاشاقتا دا ءوز جالعاسىن تابادى.

وزدەرىڭىزگە ءمالىم، بىلتىردان بەرى ەلىمىزدە اۋقىمدى ساياسي جاڭعىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. نەبارى ءبىر جارىم جىلدىڭ ىشىندە كوپتەگەن وزگەرىس جاسالدى. وعان بارشاڭىز كۋا بولدىڭىزدار، رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەدىڭىزدەر.

قولعا العان شارالار ناتيجەسىندە بيلىك تارماقتارى اراسىندا ءتيىمدى تەپە-تەڭدىك ورنادى. باسقارۋ جۇيەسى ىقپالدى پارلامەنتى بار پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا ۇلگىسىنە كوشتى. ەلىمىزدە «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» تۇجىرىمداماسى بارىنشا ورنىقتى. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتىن ناقتى ىسكە اسىرۋىمىز قاجەت. بۇل جەردە پارلامەنتتىڭ ءرولى ەرەكشە.

ادام قۇقىعىن قورعاۋ سالاسىندا ماڭىزدى قادامدار جاسالدى. ادىلدىكتى جانە زاڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ ءۇشىن اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىسىنە ازاماتتاردىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگى ارتتى. قوعامنىڭ ساياسي مادەنيەتى مۇلدە جاڭا سيپاتقا يە بولدى.

الايدا ناعىز دامىعان ەل بولامىز دەسەك، ساياسي رەفورمالارمەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز كەرەك. وسى جۇمىستى تۇبەگەيلى جانە جان-جاقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورماعا ۇشتاستىرۋ قاجەت.

قازىر الەمدە گەوساياسي احۋال ۋشىعىپ تۇر. سوعان قاراماستان، ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى بويىنشا كورسەتكىشتەر ءوستى.

بىلتىر قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمى 104 تريلليون تەڭگە بولدى. ەلىمىزگە 28 ميلليارد دوللار تىكەلەي شەتەل ينۆەستيتسياسى تارتىلدى. بۇل – رەكوردتىق كورسەتكىش. سىرتقى ساۋدا-ساتتىق بۇرىن بولماعان دەڭگەيگە، ياعني 136 ميلليارد دوللارعا جەتتى. ونىڭ 84 ميللياردى – ەكسپورت. سىرتقى قورىمىز 100 ميلليارد دوللارعا جۋىقتادى. بۇل، ەڭ الدىمەن، ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىمىزدىڭ اسا ماڭىزدى كەپىلى ەكەنى ءسوزسىز.

ارينە، باسقا ەلدەر دە قاراپ وتىرعان جوق، ولار دا العا قاراي ۇمتىلىپ، دامۋدا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاھاندىق ەكونوميكا جانە حالىقارالىق ەڭبەك نارىعى تۇبەگەيلى وزگەرۋدە. تەحنولوگيالىق باسەكە قىزىپ تۇر. بارلىق جەردە رەسۋرستار ءۇشىن تالاس ءجۇرىپ جاتىر. كليماتتىڭ وزگەرۋى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جانە دەموگرافيالىق تۇرعىدان ورنىقتى دامۋ ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان سىن-قاتەرلەر مەن تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ءداۋىرى باستالدى.

وسىنداي اسا ماڭىزدى شاقتا زور ەكونوميكالىق سەرپىلىس جاساۋعا ەلىمىزدىڭ تولىق مۇمكىندىگى بار. ول ءۇشىن ءبىز بىرتىندەپ جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل جۇمىستى باتىل جۇرگىزۋىمىز قاجەت. باستى ماقسات – قاعاز جۇزىندەگى بيىك جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋ ەمەس، شىن مانىندە حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋ بولۋعا ءتيىس.

ادىلدىك، ينكليۋزيۆتىك جانە ۇنەمشىلدىك جاڭا ەكونوميكالىق باعدارىمىزدىڭ وزەگىنە اينالادى.

قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ جاڭا پاراديگماسى ەلىمىزدىڭ باسەكەلىك ارتىقشىلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا جانە ءوندىرىس سالاسىنداعى ەڭبەك، كاپيتال، رەسۋرستار، تەحنولوگيا سياقتى نەگىزگى فاكتورلاردىڭ الەۋەتىن بارىنشا اشۋعا نەگىزدەلەدى.

جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتا جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي. سوندىقتان ۇزاق مەرزىمدى ماقسات قويۋعا بولمايدى.

وسى جولداۋدا ايتىلاتىن مىندەتتىڭ ءبارى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ورىندالۋعا ءتيىس. ال اسا كۇردەلى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ناقتى مەرزىم بەكىتىلەدى.

ەندى ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمىنا قاتىستى رەفورمانىڭ نەگىزگى تۇستارىنا توقتالايىن.

قازىرگى ەڭ باستى مىندەت – ەلىمىزدىڭ مىقتى ونەركاسىپتىك نەگىزىن قالىپتاستىرۋ جانە ەكونوميكامىز ءوزىمىزدى تولىق قامتاماسىز ەتە الاتىن جاعدايعا جەتۋ. سوندىقتان وڭدەۋ سالاسىن جەدەل دامىتۋعا باسا ءمان بەرۋىمىز قاجەت.

ءبىز ەل تاعدىرى ءۇشىن ايرىقشا ءمانى بار بىرقاتار جوبانى جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ بۇرىنعىدان دا ماڭىزدى مىندەتكە اينالۋدا.

بۇل رەتتە مەتالدى تەرەڭ وڭدەۋ، مۇناي-گاز جانە كومىر حيمياسى، اۋىر ماشينا جاساۋ، ۋراندى كونۆەرسيالاۋ جانە بايىتۋ، اۆتوبولشەكتەر جانە تىڭايتقىشتار شىعارۋ سياقتى باعىتتارعا ايرىقشا نازار اۋدارعان ءجون. باسقاشا ايتساق، جوعارى دەڭگەيدە وڭدەلگەن ءونىم شىعاراتىن كلاستەر قۇرۋ كەرەك.

ەلىمىزدىڭ تۋريستىك الەۋەتىن دە پايدالانۋ كەرەك. تۋريزم وسىنداي سەرپىندى جوبالار قاتارىندا بولۋعا ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، وسى ماڭىزدى سالاداعى جۇمىس دۇرىس اتقارىلماي جاتىر، ەلىمىز باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا ارتتا قالىپ كەلەدى.

جالپى، كەمىندە 15 ءىرى جوبادان تۇراتىن ناقتى ءتىزىم دايىندالۋعا ءتيىس. وسى سالادا بۇرىن بولعان قاتەلىكتەردى قايتالاۋعا بولمايدى.

جوبالاردى ءتيىمدى قولداۋ شارالارىن جانە ولاردى ورىنداۋ مەرزىمدەرىن ناقتى ايقىنداۋ كەرەك. ونى ىسكە اسىرۋعا شەتەل ينۆەستورلارىن جانە ەلىمىزدىڭ بيزنەس وكىلدەرىن بارىنشا تارتقان ءجون. جۇمىسقا ءوزىمىزدىڭ شيكىزاتتى، تاۋارلار مەن كادرلاردى، باسقاشا ايتقاندا، بارلىق ىشكى مۇمكىندىكتەرىمىزدى پايدالانۋ قاجەت.

ءبىز جاڭا ونەركاسىپ ساياساتى ارقىلى جاڭاشا دامۋ ۇلگىسىنە كوشۋگە ءتيىسپىز.

مەملەكەت ءىرى كاسىپورىندارمەن بىرلەسىپ، ءوندىرىستىڭ بارلىق ساتىسى ءوز ەلىمىزدە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ول ءۇشىن ءوندىرىس سالاسىن رەتتەيتىن جانە ىنتالاندىراتىن ءتۇرلى تاسىلدەردى قولدانۋ قاجەت. وڭدەۋ ونەركاسىبى شيكىزاتتى كوڭىلگە قونىمدى باعامەن جەتكىلىكتى كولەمدە الۋى كەرەك.

سونىمەن بىرگە رەتتەلەتىن ساتىپ الۋ كەزىندەگى ءوز تاۋارلارىمىزدىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ جانە وفتەيك جۇيەسىن تولىق ىسكە قوسۋ قاجەت. ەلىمىزدەگى ءونىم وندىرۋشىلەرمەن جاسالاتىن وفتەيك كەلىسىم-شارتتاردىڭ ۇلەسىن كەمىندە 10 پايىزعا جەتكىزۋ كەرەك. بۇل – جىل سايىن 2 تريلليون تەڭگە دەگەن ءسوز.

مەن بىلتىر قولدانىستاعى جۇيەنىڭ بىتپەيتىن داۋ-داماي، جۇمىستىڭ ۇزاق مەرزىم، اشىق ەمەستىگى سياقتى تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن جاڭا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى تاپسىردىم. ۇكىمەت جاڭا زاڭ جوباسىن ازىرلەدى. بۇل قۇجات بيۋدجەت قارجىسىن ۇنەمدەپ ءارى ەسەپ بەرە وتىرىپ جۇمساۋعا سەپتىگىن تيگىزۋى كەرەك.

ءبىر جاعىنان جاڭا جۇيە ەلىمىزدىڭ كاسىپكەرلەرىنە ودان ءارى قولداۋ كورسەتىلۋىن جانە ەڭ باستىسى، قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋ ارقىلى شۇعىل شەشىلۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس.

ساتىپ الۋ ۇدەرىسى وڭتايلانىپ، قىسقارتىلادى، «باعا ەمەس، ساپا» قاعيداتىنا باسىمدىق بەرىلەدى، ياعني، دەمپينگكە ءتيىمدى توسقاۋىل قويىلادى جانە ۇدەرىستەر تولىق اۆتوماتتاندىرىلادى. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىنە العاش رەت «باسىنان باقايشاعىنا دەيىن» جاساۋ ءتاسىلى ەنگىزىلەدى.

جۇمىستىڭ اشىق بولۋىن ارىز-شاعىمداردى قاراۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن قولدانۋ جانە قوعامدىق مونيتورينگ ينستيتۋتىن ەنگىزۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتكەن ءجون.

سونىڭ ناتيجەسىندە الداعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە رەتتەلەتىن ساتىپ الۋ سالاسىنداعى جەرگىلىكتى ونىمدەر مەن قىزمەتتەردىڭ ۇلەسى كەمىندە 60 پايىزعا جەتۋگە ءتيىس.

قازىر كوپتەگەن ەلدەر ىشكى نارىقتى قورعاۋ شارالارىن بەلسەندى قولدانادى. دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءوزى پروتەكتسيونيستىك ونەركاسىپ ساياساتىنا كوشتى.

دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ باعالاۋىنشا، ءبىزدىڭ ەلدەگى ىشكى نارىقتى قورعاۋ دەڭگەيى تومەن، نەبارى 128 تاريفتىك ەمەس شارا. سوندىقتان ءبىز ساۋدا-ساتتىق ساياساتىندا جاڭا ءارى باتىل قادام جاساۋىمىز كەرەك.

مەملەكەت وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردى قورعاۋعا مىندەتتى. بۇل – ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز وزگەلەر ءۇشىن جابىق دەگەن ءسوز ەمەس. ەكونوميكامىز باسقا ەلدەرگە ءاردايىم اشىق بولۋعا ءتيىس. بىراق ۇلتتىق بيزنەستىڭ مۇددەسىن قورعاۋ كەرەك.

قازاقستاندا كەن ءوندىرۋ ونەركاسىبى جاقسى دامىعانى بارشاڭىزعا بەلگىلى. وسى سالا ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن قامتاماسىز ەتەتىن سەنىمدى تابىس كوزى بولىپ كەلەدى. بولاشاقتا دا سولاي بولۋعا ءتيىس. كوپتەگەن مەتالدىڭ الەمدىك نارىقتاعى باعاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە جەتتى. سوعان قاراماستان ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنا جاقىن تۇراتىن جۇرتتىڭ نارازىلىعى كۇشەيىپ بارادى. ولار ەكولوگيا ناشارلاپ، دەنساۋلىققا زيان كەلتىرىپ جاتقانىن ايتىپ، شاعىمدانۋدا. جۇمىسشىلاردىڭ وندىرىستە مەرتىگۋى جانە قازاعا ۇشىراۋى كوپ بولىپ كەتتى. ۇكىمەت كاسىپورىنداردىڭ تەحنولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق احۋالىن، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن جاقسارتۋ ءۇشىن باتىل شارالار قابىلداۋى قاجەت. سوندىقتان ءىرى ءوندىرىس كاسىپورىندارى 5 جىل سايىن تەحنولوگيالىق جانە ەكولوگيالىق اۋديت جاساۋى كەرەك. بۇل تالاپ ينفراقۇرىلىم سالاسىنداعى كاسىپورىندارعا دا قويىلۋعا ءتيىس.

گەولوگيالىق بارلاۋ ءىسى ايرىقشا نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. ەلىمىزدىڭ مينەرالدى شيكىزات بازاسىن تولىقتىرۋ ءۇشىن 2018 جىلى تاۋ-كەن سالاسىن باسقارۋ ماسەلەسىنە قاتىستى جاڭا زاڭدار قابىلداندى. بىراق زاڭ تالاپتارى تولىق ورىندالماي جاتىر. سونىڭ سالدارىنان تابيعي رەسۋرسقا قانشا باي بولساق تا، كوپتەن بەرى اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن گەولوگيالىق جاڭالىق اشىلعان جوق. احۋالدى دەرەۋ وزگەرتۋ كەرەك.

تاۋ-كەن سالاسىن باسقارۋ جۇيەسىن جۋىق ارادا جاڭعىرتۋ قاجەت. كوپتەگەن ەلدە بۇل سالانى نەگىزىنەن جەكە كومپانيالار العا سۇيرەيدى. سوندىقتان ءىرى كولەمدە جەكە ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ وسى سالانىڭ الەۋەتىن اشۋعا بارىنشا كومەكتەسەدى.

ول ءۇشىن سالىق جانە رەتتەۋ شارتتارى وزگەرىسكە يكەمدى بولۋى كەرەك. ءوز قارجىسىنا گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ينۆەستوردىڭ جەر قويناۋىن پايدالانۋ كەزىندە باسىم قۇقىققا يە بولۋىن قامتاماسىز ەتكەن ءجون. جوبالاردى كەلىسۋگە قاجەتتى راسىمدەر مەن ونىڭ مەرزىمىن كەشەندى مەملەكەتتىك ساراپتاما جاساۋ جانە تولىق تسيفرلاندىرۋ ءتاسىلىن ەنگىزۋ ارقىلى ەكى ەسە ازايتۋ كەرەك. قازىر ەلىمىزدىڭ 1,5 ميلليون شارشى شاقىرىم اۋماعىنا گەولوگيالىق جانە گەوفيزيكالىق بارلاۋ جاسالعان. ۇكىمەتتىڭ مىندەتى – 2026 جىلعا قاراي ونىڭ كولەمىن كەمىندە 2 ميلليون 200 مىڭعا جەتكىزۋ.

«جاڭا زاماننىڭ مۇنايىنا» اينالعان سيرەك جانە جەردە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل كەنىشتەرىن يگەرۋ باستى باعىتتىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. ءوزىنىڭ وسى سالاداعى الەۋەتىن اشا العان ەلدەر كەلەشەكتە بۇكىل الەمنىڭ تەحنولوگيالىق دامۋ باعدارىن ايقىندايتىن بولادى.

ءبىز جىل سوڭىنا دەيىن سالانى دامىتۋعا قاتىستى ناقتى ۇستانىمىمىزدى انىقتاپ الۋعا ءتيىسپىز. وڭدەۋ ونەركاسىبىن قولداۋ ءۇشىن شەتەلدىڭ جانە ەلىمىزدىڭ ينۆەستورلارىن باستاپقى ءۇش جىلدا سالىقتان جانە باسقا دا مىندەتتى تولەمدەردەن بوساتقان ءجون. بۇل – وڭدەۋ يندۋسترياسىنا ايتارلىقتاي سەرپىن بەرۋگە ارنالعان وتە ماڭىزدى شارا.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – قورعانىس-ونەركاسىپ كەشەنىن جان-جاقتى نىعايتۋ. بۇل سالا دامىعان ەلدەردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە باستى ءرول اتقارادى.

وسى ورايدا يمپورتقا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن، جەرگىلىكتى ءونىم ۇلەسى جوعارى ءوندىرىس كەشەنىن قۇرۋ – اسا ماڭىزدى مىندەت.

ءبىزدىڭ ارميامىز جوعارى تەحنولوگيالى قارۋ-جاراقپەن جانە اسكەري تەحنيكامەن، سونىڭ ىشىندە بروندى تەحنيكامەن، ۇشقىشسىز باسقارىلاتىن ۇشۋ اپپاراتتارىمەن، قازىرگى زامانعى اتىس قارۋلارىمەن جابدىقتالۋعا ءتيىس.

تەحنيكانى شۇعىل جوندەيتىن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، وتاندىق كاسىپورىندارعا بارىنشا قولداۋ كورسەتكەن ءجون. بىزدە وعان قاجەتتى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازا، بىلىك پەن تاجىريبە جانە ماماندار بار. تەك ولارعا قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ تاپسىرىسى كەرەك.

زاماناۋي تەحنولوگيا ترانسفەرتىن جاساۋ جانە جاڭا وندىرىستەر اشۋ جۇمىسىن جالعاستىرعان ءجون.

ارناۋلى قورعانىس-ونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ قورى ارقىلى ءوز كاسىپورىندارىمىزعا تىكەلەي قارجىلىق قولداۋ كورسەتىلەدى.

الدىمىزدا تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى مىندەت تۇر. ءبىز اگروونەركاسىپ كەشەنىندە ناقتى سەرپىلىس جاساۋىمىز كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ الەۋەتى وراسان زور. بىراق ءبىز قولدا بار مۇمكىندىكتەردى ءالى دە تولىق پايدالانباي وتىرمىز.

قازاقستاننىڭ اينالاسىندا ءونىم وتكىزەتىن وتە ۇلكەن نارىقتار بار. وندا ساپالى ازىق-تۇلىك ونىمدەرى تاپشى. قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى – ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى باستى اگرارلىق ورتالىقتىڭ بىرىنە اينالۋ. وسى ماقساتقا قول جەتكىزەمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن، ءونىمدى جوعارى دەڭگەيدە وڭدەۋگە كوشۋىمىز قاجەت. ونسىز بولمايدى. ءبىز الداعى ءۇش جىل ىشىندە اگروونەركاسىپتەگى وڭدەلگەن ءونىم ۇلەسىن 70 پايىزعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. بۇل – ناقتى مىندەت. جۇرتتى ءونىم وڭدەۋگە ىنتالاندىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن سالىق ساياساتىن قايتا قاراۋ قاجەت.

بۇل سالادا ءىرى كومپانيالار كوبىرەك بولسا، ناقتى سەرپىلىس جاساۋعا بولادى. ءبىز ەكسپورتتى ۇلعايتا وتىرىپ، ىشكى نارىقتى دا ۇستاپ تۇرۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ەلىمىزگە ساپالى ءونىمدى قاجەتتى كولەمدە تۇراقتى ۇسىنا الاتىن كاسىپورىندار قاجەت. وتاندىق اگروفيرمالاردىڭ ءىرى كومپانيالار قاتارىنا كىرگەنى ءجون بولار ەدى. سونداي-اق ءوزارا ءتيىمدى شارتتاردى ۇسىنىپ، بۇل جۇمىسقا حالىقارالىق كورپوراتسيالاردى بەلسەندى تۇردە تارتۋ كەرەك.

ەت، ءسۇت، استىق ونىمدەرىن تەرەڭ وڭدەۋ جانە وندىرىستىك جىلىجاي شارۋاشىلىقتارىن دامىتۋ سياقتى ءبىز ءۇشىن بولاشاعى زور باعىتتارعا باسىمدىق بەرگەن ابزال. سونىمەن بىرگە ءوز ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارىنىڭ الەۋەتىن قاپەردەن شىعارماعان ءجون.

وسى رەتتە 100-دەن استام ءىرى ءسۇت-تاۋار فەرماسى سالىنىپ جاتقان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جەتىستىكتەرى كوپكە ۇلگى. شارۋالاردىڭ تاجىريبەسى مول، جەم-ءشوپ قورى دا جەتكىلىكتى. وعان قوسا بايىپتى قولداۋ شارالارى قولعا الىنعان. وسىنىڭ ءبارى تۇتاسا كەلە ءتاپ-ءتاۋىر ناتيجە بەرىپ وتىر. قۇس فابريكالارىن، كوكونىس قويمالارىن، ەت ونىمدەرىن شىعاراتىن كاسىپورىندار سالعان كەزدە وسى تاجىريبەنى باسشىلىققا الۋ كەرەك.

اۋىل-ايماقتى دامىتۋ ءۇشىن شاعىن شارۋاشىلىقتاردى قولداۋ وتە ماڭىزدى. «اۋىل اماناتى» باعدارلاماسىنىڭ ەلگە قاجەت ەكەنى ايقىن كورىندى. ونىڭ كەلەسى كەزەڭىندە جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋمەن شەكتەلىپ قالماۋ كەرەك. جەكە قوسالقى شارۋاشىلىق يەلەرى ءوزارا بىرىگۋى قاجەت. وسىعان قاجەتتى جاعداي جاسالۋى كەرەك.

ماشينا-تراكتور پاركىنىڭ ابدەن ەسكىرىپ، توزۋى – كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. قازىر اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىنىڭ 80 پايىزى توزىپ تۇر. سوندىقتان جىل سايىن ونىڭ 8-10 پايىزىن جاڭارتىپ وتىرۋ قاجەت. بۇل رەتتە ەلىمىزدەگى تەحنيكا وندىرۋشىلەر مەن شارۋالاردىڭ دا مۇددەسىن ەسكەرگەن ابزال.

قازىر جاھاندىق باسەكە كۇشەيىپ تۇر، تاۋار نارىعىندا وزگەرىس بار. مۇنداي جاعدايدا ءونىم وتكىزۋ ساياساتىنا ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز كەرەك. جىلدار بويى قالىپتاسقان ىشكى جانە سىرتقى نارىقتاعى ورنىمىزدى ساقتاپ قالۋ ايرىقشا ماڭىزدى. ۇكىمەتتىڭ الدىندا سىرتقا شىعارىلاتىن ءونىم نارىعىنىڭ اۋقىمىن جوسپارلى تۇردە كەڭەيتۋ مىندەتى تۇر. قازاقستاننىڭ تاۋارلارىن شەتەلگە تانىتۋ جانە شىعارۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قابىلداعان ءجون.

قازىرگى اۋىل شارۋاشىلىعى – جوعارى تەحنولوگيالى سالا. مۇنى بىلەسىزدەر. شارۋالاردى جەر جاعدايى نەمەسە اۋا رايى ەمەس، يننوۆاتسيالىق امال-تاسىلدەر تابىسقا جەتكىزەدى. زاماناۋي عىلىمعا سۇيەنبەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى جاي توقىراۋعا ەمەس، قۇردىمعا كەتەدى.

اگروعىلىمدى دامىتۋ جانە ەڭ باستىسى، ونى اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءىس جۇزىندە قولدانۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋ قاجەت. ۇلتتىق اگرارلىق عىلىمي-ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىن زەرتتەۋ ءىسىنىڭ بارلىق ساتىسىن قامتيتىن اگروتەحنولوگيا حابىنا اينالدىرۋ كەرەك.

سونداي-اق شەتەلدىڭ تانىمال اگرو-عىلىمي ورتالىقتارىمەن تولىققاندى عىلىمي-تاجىريبەلىك ىنتىماقتاستىق ورناتۋ كەرەك. ءبىز جەكە عىلىمي-تەحنولوگيالىق باستامالاردى قولدايمىز. ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن اۋىل شارۋاشىلىعى تالاپتارىنا بەيىمدەيمىز.

ەگىن شارۋاشىلىعىندا ماڭىزدى رەفورما جاسايتىن كەز كەلدى. ەگىس تۇرلەرىن كوبەيتۋىمىز كەرەك. سونداي-اق كوبىرەك پايدا اكەلەتىن داقىلدار ەككەن ءجون. سۋدى كوپ قاجەت ەتەتىن ەگىس القابىن بىرتىندەپ ازايتىپ، ءبىر عانا داقىل ءتۇرىن ەگۋدى شەكتەۋ قاجەت. ديقانداردى جەرگىلىكتى تۇقىممەن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى. سونىمەن قاتار جاڭا سۇرىپتاردى شىعارىپ، ونى ءوسىرۋ ماسەلەسىن شەشكەن ءجون.

مەملەكەتتىڭ باعا رەتتەۋ ماسەلەسىنە شەكتەن تىس ارالاسۋى اگروونەركاسىپ كەشەنىن وركەندەتۋگە ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. بۇل ماسەلەنى دە شەشۋ كەرەك.

ازىق-تۇلىك كەلىسىم-شارت كورپوراتسياسى احۋالدى تۇراقتاندىرۋ ىسىندە قازىرگىدەن دە ماڭىزدى ءرول اتقارۋعا ءتيىس. بۇل مەكەمە قاجەت كەزدە ينتەرۆەنتسيا جاساپ، باعانىڭ ءوسىمىن تەجەپ وتىرادى. ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسى نارىقتاعى جەكەمەنشىك يەلەرىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرەتىن، ونى ساقتايتىن جانە ساتاتىن تولىققاندى جەلى قۇرۋىنا جاردەمدەسۋگە ءتيىس.

كەلەسى ماسەلە. وتكەن قىستا ەلىمىزدىڭ جىلۋ ەلەكتر ستانتسيالارىندا قايتا-قايتا اپات بولدى. بۇل جاعداي جىلدار بويى شەشىلمەگەن ماسەلەنىڭ بەتىن اشىپ بەردى. ينفراقۇرىلىمنىڭ ابدەن توزۋى حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. يندۋستريالاندىرۋ قارقىنىن دا تەجەيدى. ياعني، ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتپاساق، جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە كوشۋ مۇمكىن ەمەس.

ۇكىمەت جاڭا ينفراقۇرىلىمدىق جوسپاردا وسى سالاداعى بارلىق تۇيتكىلدى اشىق كورسەتىپ، ونى شەشۋ جولدارىن انىقتاۋعا ءتيىس.

ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن دە شەشۋ قاجەت. بۇل سالادا قولدان كەلگەنشە ءوز رەسۋرستارىمىزعا ارقا سۇيەگەن ابزال. باستى مىندەت ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالاسىنا جۇكتەلەدى. الداعى 5 جىلدا كەمىندە 14 گيگاۆاتتىق جاڭا ەلەكتر قۋاتى ىسكە قوسىلادى.

بيىل ەكىباستۇزداعى ءبىرىنشى گرەس-ءتىڭ ءبىرىنشى بلوگىن قايتا قۇرۋ جۇمىستارى اياقتالادى. بۇرىن ەشقاشان تولىق قۋاتىن پايدالانىپ كورمەگەن ستانتسيانىڭ 8 بلوگى تۇگەل جۇمىس ىستەيتىن بولادى. قازىر ەكىنشى گرەس-ءتى كەڭەيتۋ جوباسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر، ءۇشىنشى گرەس-ءتىڭ قۇرىلىسى باستالادى.

تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقستان ەلەكتر قۋاتىن باسقا جاقتان الماۋعا ءتيىس، ياعني كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى بولماۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى احۋالىمىز ءماز ەمەس. بۇل – ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. جالپى، قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، بۇعان مۇلدە جول بەرۋگە بولمايدى.

ارينە، جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ دا جالعاسادى. سۋ ەلەكتر ستانتسيالارىن دامىتۋ ماسەلەسى نازاردان تىس قالمايدى. ەلەكتر قۋاتىمەن، جىلۋمەن جانە سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ – تەحنولوگيالىق تۇرعىدان العاندا تىعىز بايلانىسقان ءبىرتۇتاس جۇيە. وعان ەكونوميكانىڭ اسا ماڭىزدى جەكە سالاسى رەتىندە قاراعان ابزال. وسى سالاعا قاتىستى قازىرگى ۇستانىم نەگىزىنەن وزەكتىلىگىن جوعالتتى. ەندى جاڭا شەشىمدەر كەرەك.

تاريف ساياساتىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ، تاريف بەلگىلەۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسىن ەنگىزۋ جانە ينۆەستورلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ قاجەت. تابيعي مونوپوليا سۋبەكتىلەرىنىڭ بارىنە 5-7 جىلعا دەيىن كوڭىلگە قونىمدى نارىقتىق تاريف ەنگىزگەن ءجون. ياعني، باعا تۇراقتى بولسا، ينۆەستيتسيانى ناقتى جوسپارلاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. قارجى ۇيىمدارى دا كاسىپورىندارعا نىق سەنىممەن نەسيە بەرە الادى. سونىمەن قاتار مونوپوليستەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ەداۋىر ارتتىرۋ قاجەت. بۇل سالاعا تسيفرلىق باقىلاۋ تاسىلدەرى ەنگىزىلەدى. سول ارقىلى ازاماتتارىمىز تاريفتىك سمەتا جانە ينۆەستيتسيالىق باعدارلامالار تۋرالى اقپارات الادى.

ەلدى گازبەن قامتاماسىز ەتۋ دە – وزەكتى ماسەلە. تاۋارلى گازدىڭ رەسۋرستىق بازاسىن كەڭەيتۋ – ۇكىمەتتىڭ جانە ۇلتتىق گاز كومپانياسىنىڭ باستى مىندەتى. جاڭا گاز وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ قۇرىلىسىن تەزدەتۋ جانە قولدانىستاعى زاۋىتتاردىڭ قۋاتىن بارىنشا پايدالانۋ قاجەت.

ەلىمىزدەگى تەڭىز، قاشاعان، قاراشىعاناق سياقتى مۇناي-گاز الپاۋىتتارى گازدى قولجەتىمدى باعامەن ۇسىنۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار جاڭا گاز كەنىشتەرىن بارلاۋ جانە يگەرۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا تارتۋ اسا ماڭىزدى.

ەلەكتر قۋاتى، جىلۋ جانە سۋ – تۇرمىسقا اسا قاجەتتى يگىلىكتەر. ونى ۇنەمدەپ پايدالانۋ كەرەك. بۇل جاڭا تۇرمىستىق مادەنيەتكە اينالۋى قاجەت. جالپى، بۇل – ءۇي شارۋاسىنا عانا ەمەس، تۇتاس ەكونوميكاعا ورتاق تالاپ. قازىر سۋدى وڭدى-سولدى پايدالانۋعا مۇلدە بولمايدى. ۇكىمەت ەنەرگەتيكالىق تيىمدىلىك ساياساتىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋعا ءتيىس. وندا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ ستاندارتتارى ەسكەرىلۋى كەرەك.

ەنەرگەتيكانى ءتيىمدى پايدالانۋعا جانە باسقا دا رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋگە قاتىستى ناقتى نورماتيۆتىك تالاپتاردى بىرتىندەپ ەنگىزۋ قاجەت.

2029 جىلعا قاراي ەنەرگيانى تۇتىنۋعا جانە ەنەرگيا شىعىنىنا بايلانىستى نەگىزگى كورسەتكىشتەر كەمىندە 15 پايىزعا ازايۋعا ءتيىس.

ءبىز «جاسىل» ەكونوميكانى دامىتۋ ماسەلەسىمەن مىقتاپ اينالىسۋىمىز كەرەك. بولاشاقتا بۇكىل الەم تازا ەنەرگەتيكاعا كوشەتىنى ءسوزسىز. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، جالپى الەمدەگى كۇردەلى قارجى سالىمدارىنىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا جوبالارىنىڭ ەنشىسىندە. قازاقستاندا دا بۇل باعىتتا كوپ جۇمىس اتقارىلدى. جاڭا ەكولوگيا كودەكسى جانە كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋدىڭ 2060 جىلعا دەيىنگى ستراتەگياسى قابىلداندى. سوڭعى 5 جىلدا جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانىڭ ەلىمىزدە وندىرىلەتىن قۋاتتىڭ جالپى كولەمىندەگى ۇلەسى 5 پايىزعا جۋىق ءوستى.

2027 جىلعا قاراي تاعى 1,4 گيگاۆاتتىق قۋات كوزدەرى ىسكە قوسىلادى. ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق تەڭگەرىمىنىڭ قۇرىلىمى وزگەرەتىنى انىق. سوندىقتان قۋات وندىرۋدەن باستاپ ونى تاراتۋعا دەيىنگى بۇكىل ەنەرگەتيكا سالاسىن باسقارۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ كەرەك.

سۋتەگىدەن قۋات ءوندىرۋ ءىسىن دامىتۋ قاجەت. قۋات كوزدەرىن كەڭەيتۋ ءىسى ەنەرگەتيكالىق ماشينا جاساۋ سالاسىندا تەحنولوگيا ترانسفەرتىن جۇزەگە اسىرىپ، جەرگىلىكتى ءوندىرىستى دامىتۋعا، اككۋمۋلياتور ونەركاسىبىن قۇرۋعا نەگىز بولادى. ەڭ باستىسى، ەلىمىزدە شيكىزات قورى جەتكىلىكتى.

تەڭگەرىمدى قۋات كوزدەرىن، ەنەرگيانى شوعىرلاندىرۋ جۇيەلەرىن قۇرۋ ءۇشىن تىڭ شەشىمدەر قابىلداۋ قاجەت. كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا كوشۋدى پارنيكتىك گاز شىعارىندىلارىنا ارنالعان كۆوتانى ساۋدالاۋ ارقىلى تەزدەتۋگە بولادى. ۇكىمەت پەن بيزنەس وكىلدەرى وسى باعىتتاعى مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانۋى كەرەك.

جەتەكشى ەكونوميكالار ءۇشىن «جاسىل» قارجى تارتۋ ءىسىنىڭ ماڭىزى ارتا تۇسۋدە. وتكەن جەتى جىلدا جەر جۇزىندە «جاسىل» وبليگاتسيالارعا 2,5 تريلليون دوللاردان استام قاراجات جۇمسالدى. ESG قاعيدالارى از ۋاقىت ىشىندە قارجى ۇيىمدارىنىڭ قالىپتى تاجىريبەسىنە اينالدى. وسىعان بايلانىستى «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى ءبىزدىڭ ايماقتىڭ «جاسىل» قاراجات تارتاتىن باستى الاڭىنا اينالۋعا ءتيىس.

اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ اسا ماڭىزدى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماسەلەگە اينالدى. اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ قاجەت پە، جوق پا دەگەن ساۋالعا قاتىستى ءتۇرلى پىكىر بار ەكەنىن بىلەسىزدەر.

قازاقستان – الەمدەگى ەڭ ءىرى ۋران ءوندىرۋشى مەملەكەت. ەندەشە ءوز جەرىمىزدە اتوم ستانتسياسىن سالۋعا ابدەن قاقىمىز بار. كەيبىر ساراپشىلار شاعىن يادرولىق ستانتسيالار سالۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتادى. الايدا كوپتەگەن ازامات پەن بىرقاتار ساراپشى يادرولىق ستانتسيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كۇمانمەن قارايدى.

سەمەي پوليگونى حالقىمىزعا قانشاما قاسىرەت اكەلگەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ كۇدىگىن تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان بۇل ماسەلە بويىنشا قوعامدىق تىڭداۋلاردى، ەگجەي-تەگجەيلى، كەڭ اۋقىمدى تالقىلاۋلاردى جالعاستىرۋىمىز كەرەك.

ءبىز ماڭىزدى ستراتەگيالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى تۇپكى شەشىمدى رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلداۋىمىز قاجەت. بۇل – 2019 جىلى سايلاۋ الدىندا مەنىڭ حالىققا بەرگەن ۋادەم.

اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ نەمەسە سالماۋ ماسەلەسى – ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى اسا ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان ونى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشكەن ءجون دەپ سانايمىن. ناقتى مەرزىمىن كەيىن انىقتايمىز.

كەلەسى ماسەلە. سۋ رەسۋرسى – ەلىمىزدەگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە، سۋدىڭ ساپاسى جانە ونىڭ حالىققا قولجەتىمدى بولۋى اسا ماڭىزدى بولىپ تۇر.

جىل وتكەن سايىن حالقىمىزدىڭ سانى دا، ەكونوميكامىز دا وسەدى. بۇل – قالىپتى قۇبىلىس. سول سەبەپتى 2040 جىلدارعا قاراي قازاقستانداعى سۋ تاپشىلىعى 12-15 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتۋى مۇمكىن.

جالپى، ءبىز – ترانسشەكارالىق سۋ كوزدەرىنە تاۋەلدى ەلمىز. ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى وزەندەر مەن كانالدار – بارشامىزعا ورتاق تابيعات بايلىعى. وسى سۋ كوزدەرى ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدى، ەكونوميكامىزدى جاقىنداستىرادى. سوندىقتان كورشىلەس ءارى دوستاس ەلدەرمەن بۇل ماسەلە بويىنشا ءاردايىم ءوزارا تۇسىنىستىككە جانە كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك.

جان-جاقتى ويلاستىرىلعان سۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ، ترانسشەكارالىق سۋلاردى پايدالانۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ – ۇكىمەتتىڭ الدىندا تۇرعان اسا ماڭىزدى مىندەتتەر.

شارۋالار مەن ونەركاسىپ وكىلدەرىنە سۋعا قاتىستى ساپالى ساراپتامالار مەن بولجامدار كەرەك. بۇل تالداۋلار ءار جىلى جانە ورتا مەرزىمدى كەزەڭدە سۋدىڭ مولشەرى قانداي بولاتىنىن دا قامتۋى قاجەت. سوندىقتان ءبارىن الدىن الا جوسپارلاعان ءجون.

سونداي-اق ىشكى سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدەپ پايدالانۋ وتە ماڭىزدى. سۋدى ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيا وتە باياۋ ەنگىزىلۋدە. سۋدى شاقتاپ پايدالانۋ مادەنيەتى دە جوق.

ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە سۋدى ەڭ كوپ جۇمسايتىن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ونىڭ 40 پايىزى بوسقا ىسىراپ بولىپ جاتىر. سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىنىڭ 60 پايىزى توزىپ تۇر. ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن وتە باتىل جانە شۇعىل شارالار قاجەت.

ەڭ الدىمەن، سۋدى ۇنەمدەيتىن وزىق تەحنولوگيانى ەنگىزۋ ءىسىن تەزدەتىپ، ونى قولدانۋ اۋماعىن جىل سايىن 150 مىڭ گەكتارعا دەيىن كەڭەيتۋ كەرەك. كوكتەمگى قارعىن سۋدى جيناۋ جانە ونى ەگىستىككە جەتكەنشە قۇمعا ءسىڭىرىپ جوعالتىپ الماۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋعا ءتيىس. ويتكەنى ونىڭ ءبارى – ىشكى سۋ قورىمىز. ول ءۇشىن 20 جاڭا بوگەن سالۋ، كەمىندە 15 سۋ قويماسىنا كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋ جانە 3500 شاقىرىمدىق كانالدى جاڭعىرتىپ، تسيفرلىق تاسىلمەن باقىلاۋعا الۋ كەرەك. نەگىزگى مىندەت – 2027 جىلعا قاراي قوسىمشا ەكى تەكشە شاقىرىم سۋعا قول جەتكىزۋ.

سۋ ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ – اسا ماڭىزدى جانە شۇعىل مىندەت. سوندىقتان ءتيىمدى تاسىلدەر ۇسىنۋ قاجەت. دەگەنمەن ءبىز ءدال قازىرگى جاعدايدا جاڭا تاريف ساياساتىنان دا اتتاپ وتە المايمىز. ابدەن ەسكىرگەن ينفراقۇرىلىم ارەڭ جۇمىس ىستەپ تۇر. سوندىقتان جاڭا ينفراقۇرىلىم سالۋ – وتە ماڭىزدى مىندەت، قازىرگى نارىقتىڭ تالابى. سۋدى نورماتيۆتەن ارتىق جۇمساعاندار ونىڭ اقىسىن جوعارى تاريفپەن تولەۋى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتساق، سۋدى بارىنشا ۇنەمدەۋىمىز قاجەت. وعان قوسا سۋدىڭ «كولەڭكەلى» نارىعى تۇبىرىمەن جويىلۋعا ءتيىس.

حالقىمىز «سۋدىڭ دا  سۇراۋى بار» دەپ بەكەر ايتپاعان. سۋ دەگەنىمىز – ۇنەمدەپ پايدالانباسا، تەز تاۋسىلاتىن شەكتەۋلى رەسۋرس. ونسىز شارۋالاردىڭ كۇنى قاراڭ. سول سەبەپتى بۇل سالادا زاڭسىزدىققا جول بەرىلمەيدى. تالاپقا باعىنبايتىندار قاتاڭ جازاعا تارتىلادى.

ەلىمىز ءۇشىن سۋدىڭ ماڭىزى مۇناي، گاز نەمەسە مەتالدان كەم ەمەس. سۋ شارۋاشىلىعى جۇيەسىن ءتيىمدى دامىتۋ ماسەلەسىمەن دەربەس مەكەمە اينالىسۋى قاجەت دەپ سانايمىن. سوندىقتان سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى قۇرىلادى. مينيسترلىكتىڭ اياسىندا ۇلتتىق گيدروگەولوگيا قىزمەتى قايتا جۇمىس ىستەيتىن بولادى.

سونداي-اق ەلىمىزدىڭ سۋ شارۋاشىلىعىن باسقارۋ جۇيەسىنە تۇگەل رەفورما جاسالادى. «قازسۋشار»، «نۇرا توپتىق سۋ قۇبىرى» جانە باسقا دا نەگىزگى كومپانيالاردا وزگەرىس بولادى. جالپى، وسى سالانىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتىپ، كادر ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك.

سۋ تاپشىلىعىنىڭ ارتۋى – ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە ورتاق ماسەلە. سۋدى ۇنەمدەپ پايدالانۋ ەنەرگەتيكا نەمەسە كولىك سالاسى سياقتى ايماقتاعى ىنتىماقتاستىقتىڭ تاعى ءبىر جاڭا باعىتىنا اينالماق. ۇكىمەتكە كورشى ەلدەرمەن بىرلەسىپ، بۇل ماسەلەنى جان-جاقتى پىسىقتاۋدى تاپسىرامىن.

ستراتەگيالىق ماڭىزى بار مىندەتتىڭ ءبىرى – كولىك-لوگيستيكا سالاسىنىڭ الەۋەتىن تولىق پايدالانۋ.

قازىر الەمدە جاڭا ەكونوميكالىق كەڭىستىك قالىپتاسىپ جاتىر. قىتايدان ەۋروپاعا، رەسەيگە، ورتالىق ازياعا جانە وسى ايماقتاردان قىتايعا جىبەرىلەتىن تاۋار كولەمى ايتارلىقتاي كوبەيەدى دەگەن بولجام بار.

قازاقستان سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى، باتىس پەن شىعىستى بايلانىستىراتىن جاھاندىق جولايرىقتا ورنالاسقان. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزگە زور مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. سوندىقتان كولىك-لوگيستيكا سالاسى ەكونوميكامىزدى العا باستايتىن باستى كۇشتىڭ بىرىنە اينالۋعا ءتيىس.

قازىر باسەكە كۇشەيىپ تۇر. وسىعان وراي بىرقاتار ماڭىزدى ماسەلەنى شۇعىل شەشۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، «دوستىق-مويىنتى»، «باقتى-اياكوز»، «داربازا-ماقتاارال» باعىتىنداعى ءىرى تەمىرجول جوبالارىن ساپالى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ونىڭ قاتارىندا الماتىنى اينالىپ وتەتىن تەمىر جول جەلىسى دە بار.

قازاقستان كولىك سالاسىندا رەسەيمەن جانە قىتايمەن ىنتىماقتاستىعىن جالعاستىرا بەرەدى. ءبىزدىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىمىزدى نىعايتۋ ىسىندە ترانسكاسپي باعدارى ايرىقشا ءرول اتقارادى. ورتا مەرزىمدىك كەزەڭدە وسى ءدالىز ارقىلى تاسىمالداناتىن جۇك كولەمى بەس ەسە ارتۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن قىتاي، ازەربايجان، گرۋزيا، تۇركيا سياقتى سەرىكتەس مەملەكەتتەرمەن بىرگە كۇش جۇمىلدىرۋىمىز قاجەت.

«باقتى» وتكەلىندە جاڭا «قۇرعاق پورت» سالۋ، اقتاۋداعى كونتەينەر حابىنىڭ قۇرىلىسىن تەزدەتۋ جانە قارا تەڭىز ارقىلى وتەتىن ورتا ءدالىزدىڭ بويىندا تۇرعان ايلاق الەۋەتتەرىن ارتتىرۋ كەرەك. قىتايدىڭ سيان، گرۋزيانىڭ پوتي قالالارىندا ءوز تەرمينالدارىمىزدىڭ قۇرىلىسى باستالدى. بۇل – قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» مەگاجوباسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق باستامالارىمىزبەن توعىسقانىنىڭ ناقتى كورىنىسى.

ىرگەلەس ەلدەردىڭ بارىمەن، ونىڭ ىشىندە رەسەي، قىتاي، ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازياداعى تاتۋ كورشىلەرىمىزبەن سىندارلى ءارى دوستىق قارىم-قاتىناستا بولساق، ەلىمىزدىڭ كولىك الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانا الامىز.

بىزگە تەڭىز ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا ارنالعان  ءبىرتۇتاس جوسپار كەرەك. وندا قۇرىق پورتىنا ايرىقشا ءمان بەرىلۋگە ءتيىس. قۇرىقتى اقتاۋ پورتى سياقتى تولىققاندى لوگيستيكالىق كلاستەرگە اينالدىرۋىمىز قاجەت.

«سولتۇستىك-وڭتۇستىك» حالىقارالىق ءدالىزى دە وتە ماڭىزدى. سول ارقىلى پارسى شىعاناعىنا شىعۋعا بولادى. بىرتىندەپ بۇل باعىتتاعى تەمىرجول جەلىسىنىڭ وتكىزۋ مۇمكىندىگىن ەكى ەسە ارتتىرۋ كەرەك. الدىمەن «بولاشاق-چەليابينسك» تەمىرجول جەلىسىنىڭ قازاقستانداعى بولىگىن جاڭعىرتۋعا كىرىسۋ قاجەت.

حالىقارالىق دالىزدەرمەن ءتيىمدى بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن لوگيستيكا قىزمەتىن تولىق ۇسىنۋ ماڭىزدى. استانا، الماتى، شىمكەنت جانە اقتوبە اۋەجايلارى مۋلتيمودالدى ورتالىق بولۋعا ءتيىس. بۇل ورتالىقتار باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن جۇكتەردى قابىلداۋ جانە تاراتۋ قىزمەتى ساپالى اتقارىلۋى قاجەت.

جالپى، سالانى دامىتۋ ءۇشىن تاريف جانە رەتتەۋ ساياساتى دۇرىس جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. جەكە ينۆەستيتسيانى كوپتەپ تارتۋ كەرەك.

«قازاقستان تەمىر جولىن» تولىققاندى كولىك-لوگيستيكا كومپانياسى ەتىپ قايتا قۇرۋ جۇمىسىن جۋىق ارادا اياقتاۋ قاجەت.

سونداي-اق اۆتوكولىك جولدارىنىڭ قۇرىلىسى ماسەلەسى شەشىمىن تابۋعا ءتيىس. قازىر ونىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. ءتيىستى جۇمىستار ۋاقتىلى جانە ساپالى جاسالمايدى. جەمقورلىق بەلەڭ الىپ تۇر، باسەكە دە جوقتىڭ قاسى. مۇنىڭ ءبارى – وسى سالادا ابدەن تامىر جايعان كەمشىلىكتەر. سوندىقتان جىل سوڭىنا دەيىن ناقتى شارالار قابىلداۋ قاجەت. مىندەتىن ادال اتقارماعان بارلىق كومپانيا زاڭ بويىنشا جاۋاپقا تارتىلادى. بۇل ماسەلەگە مەن باسا نازار اۋدارامىن. باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، جاڭا نورماتيۆتىك قۇجاتتار قابىلداۋ كەرەك.

2029 جىلعا دەيىن 4 مىڭ شاقىرىمنان استام جولعا كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋ قاجەت.

جالپى العاندا، قازاقستان ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى باستى ترانزيت حابى رەتىندەگى ءرولىن ارتتىرۋى كەرەك. وسىلايشا، ۋاقىت وتە كەلە كولىك-لوگيستيكا سالاسىنداعى ءىرى مەملەكەتكە اينالۋىمىز قاجەت.

كولىك-لوگيستيكا سالاسىن قارقىندى دامىتۋ – ستراتەگيالىق مىندەت. ءۇش جىل ىشىندە ونىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسى كەمىندە 9 پايىزعا جەتۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن سالانى ءتيىمدى باسقارۋ وتە ماڭىزدى. سوندىقتان كولىك مينيسترلىگىن قايتا قۇرعان ءجون. بۇل مينيسترلىك جول ينفراقۇرىلىمىن سالۋمەن دە اينالىسادى.

مەنىڭ تسيفرلاندىرۋ ىسىنە جانە يننوۆاتسيانى ەنگىزۋ ماسەلەسىنە باسا ءمان بەرەتىنىمدى بارشاڭىز بىلەسىزدەر.

ءبىزدىڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق مىندەتىمىز – قازاقستاندى ءىت مەملەكەتكە اينالدىرۋ. تسيفرلاندىرۋ ىسىندە ناقتى جەتىستىكتەرىمىز دە جوق ەمەس. ءبىز ەلەكتروندى ۇكىمەتتى جانە فينتەحتى دامىتۋ يندەكسى بويىنشا الەم كوشباسشىلارىنىڭ قاتارىندا تۇرمىز.

بىلتىردىڭ وزىندە ءىت سالاسىنداعى ەكسپورتىمىز بەس ەسە ءوستى. جىل سوڭىنا دەيىن بۇل كورسەتكىش 500 ميلليون دوللارعا جەتۋى مۇمكىن. ارينە، مۇنىمەن شەكتەلمەيمىز.

2026 جىلعا قاراي ءىت قىزمەتتەرىنىڭ ەكسپورتىن ءبىر ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ – ۇكىمەتكە جۇكتەلەتىن جاڭا مىندەت. شەتەلدىڭ ءىرى ءىت كومپانيالارىمەن بىرلەسكەن كاسىپورىندار اشۋ بۇل ىسكە سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز. ۇكىمەت وسى ماسەلەنى مۇقيات زەردەلەپ، ناقتى ۇسىنىستار ەنگىزۋى كەرەك.

ۇكىمەت جاساندى ينتەللەكتىنى دامىتۋ ىسىنە باسا نازار اۋدارۋعا ءتيىس. الەمدە الداعى بىرنەشە جىلدا وسى سالاعا ءبىر تريلليون دوللاردان استام ينۆەستيتسيا سالىنادى دەگەن بولجام بار. جاساندى ينتەللەكت ونى دامىتا بىلگەن ەلدەردىڭ ىشكى جالپى ونىمىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسۋى مۇمكىن.

جاساندى ينتەللەكتىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق پايدالانساق، ءبىلىم ەكونوميكاسىنا تىڭ سەرپىن بەرەمىز. جەتەكشى حالىقارالىق كومپانيالارمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋ كەرەك. بىلىكتى ماماندار دايارلاۋىمىز قاجەت. كەمىندە ءۇش بەلگىلى جوعارى وقۋ ورنى جاساندى ينتەللەكت سالاسىنا قاجەتتى كادر دايارلاۋمەن جانە زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋمەن اينالىسۋى كەرەك.

ەلىمىز ەسەپتەۋ قۋاتتارىن جاھاندىق تۇتىنۋشىلارعا ساتاتىن ورىنعا اينالا الادى. سوندىقتان ءىرى مالىمەت ورتالىقتارىن سالۋعا ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن ءتۇرلى جەڭىلدىكتەردى دە قامتي وتىرىپ، بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋ كەرەك. سونداي-اق مالىمەتتى ساقتاۋ جانە وڭدەۋ سالاسىندا قازاقستاننىڭ مۇددەسىن ىلگەرىلەتۋ قاجەت.

تسيفرلاندىرۋ ىسىندە باسشىلىققا الىناتىن قاعيداتتاردى زاڭ جۇزىندە بەكىتەتىن كەز كەلدى. ۇكىمەتتەن، ساراپشىلار قاۋىمىنان، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنان ءبىرتۇتاس سالالىق قۇجات ازىرلەۋ ماسەلەسىمەن اينالىسۋدى سۇرايمىن.

مەن سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامامدا «عىلىم جانە تەحنولوگيالىق ساياسات تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن ەدىم. قازىر ازىرلەنىپ جاتقان زاڭ جوباسىندا ەكونوميكامىزدى عىلىم مەن يننوۆاتسياعا سۇيەنە وتىرىپ دامىتۋ لوگيكاسىنىڭ كورىنىس تابۋى وتە ماڭىزدى.

بيزنەس-ينكۋباتور، كوممەرتسيالاندىرۋ ورتالىعى، تەحنوپارك، قۇراستىرۋ بيۋروسى سياقتى يننوۆاتسيالىق ينفراقۇرىلىمدار قۇرۋعا قاتىستى جەكە باستامالارعا ءسوز جۇزىندە ەمەس، ناقتى ىسپەن قولداۋ كورسەتەتىن پارمەندى شارالار كەرەك. شەتەلدىڭ وزىق تاجىريبەسىن پايدالانعان ءجون.

ۆەنچۋرلىق قارجىلاندىرۋ ءتاسىلى يننوۆاتسيالىق جوبالاردى ىسكە قوسۋعا قاجەتتى نەگىزگى قاراجات كوزى بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان جوبالارعا ەلىمىزدەگى جانە شەتەلدەگى ينۆەستورلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن قۇقىقتىق جانە قارجىلىق ماسەلەنىڭ ءبارىن شەشۋ قاجەت.

كەلەسى. ەلىمىزدى يننوۆاتسيالىق جولمەن دامىتۋ ءۇشىن استانادا جانە الماتىدا قاجەتتى ەكوجۇيە قالىپتاستىرۋعا ءمان بەرىلىپ وتىر. بىراق مۇنىمەن شەكتەلۋگە بولمايدى.

مەن ايماقتارعا بارعاندا دارىندى ءارى ويى ۇشقىر، ياعني كرەاتيۆتى ازاماتتارمەن ۇنەمى كەزدەسەمىن. ءبىز ولاردىڭ ءوز الەۋەتىن تولىق اشۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. ايماقتاعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ نەگىزىندە ءبىرتۇتاس يننوۆاتسيالىق ەكوجۇيە قۇرۋ قاجەت. ونى ناقتى سەكتورمەن تىعىز ىنتىماقتاسا وتىرىپ جۇزەگە اسىرعان ءجون. بۇل جۇمىستى ءاربىر وبلىس ورتالىعىندا جۇرگىزۋ كەرەك. استانا حابىنىڭ تاجىريبەسىن كەڭىنەن پايدالانعان ءجون.

ەكونوميكانى وركەندەتۋگە جانە حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋعا ىقپال ەتەتىن تاعى ءبىر باعىت – مەديا، كينو، مۋزىكا، ديزاين، ءبىلىم بەرۋ، اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالالارىن قامتيتىن كرەاتيۆتى يندۋستريا.

قازىرگى زاماندا ازاماتتاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنە جانە زياتكەرلىك كاپيتالىنا ارقا سۇيەيتىن «كرەاتيۆتى ءوندىرىس» سالالارى شىنايى ينكليۋزيۆتى ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ قاينار كوزى سانالادى. بۇل از دەسەڭىز، كرەاتيۆتى ەكونوميكا دارىندى ءارى شىعارماشىل ادامداردى وزىنە تارتاتىن ءىرى قالالاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋشى كۇشكە اينالۋدا. قازاقستاندا بۇل سالا ءالى دامىماعان. كرەاتيۆتى يندۋستريانىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسى ءبىر پايىزعا دا جەتپەيدى، جۇمىسپەن قامتۋ سالاسىنداعى ۇلەسى وتە تومەن. دەگەنمەن دارىنىمەن بۇكىل الەمدى مويىنداتىپ جۇرگەن وتانداستارىمىز از ەمەس.

ءبىز ەلىمىزدە كرەاتيۆتى ەكونوميكانىڭ جان-جاقتى دامۋىنا بارلىق جاعدايدى جاساۋىمىز كەرەك. سونىڭ ىشىندە، زياتكەرلىك مەنشىكتى قورعايتىن قۇقىقتىق تاسىلدەر قاجەت. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە.

زياتكەرلىك مەنشىك دەگەنىمىز – قۇرال-جابدىق نەمەسە تەحنولوگيا سياقتى كادىمگى مۇلىك. قازىر كرەاتيۆتى يندۋستريا ورتالىقتارى 3 ءىرى قالادا (استانا، الماتى، شىمكەنت) شوعىرلانعان، وڭىرلەر نازاردان تىس قالىپ وتىر. بۇل احۋالدى تۇزەۋ قاجەت. دارىندى ازاماتتاردى وزىنە تارتاتىن ورىندار، ياعني كرەتيۆتى يندۋستريا ورتالىقتارى بارلىق وبلىس ورتالىعىندا بولۋعا ءتيىس. وندا كرەاتيۆتى ادامداردىڭ ءوز ءونىمىن كوممەرتسيالاندىرۋىنا كومەك كورسەتىلۋى كەرەك.

كرەاتيۆتى يندۋستريا سۋبەكتىلەرى ءوندىرىس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى كاسىپكەرلىكتى قولداۋ باعدارلامالارىنا تولىق قاتىسا المايدى، قارجىلاي كومەك تە الا المايدى. ولارعا قولداۋ كورسەتۋگە ارنالعان شارالاردىڭ جەكە توپتاماسىن ازىرلەۋ قاجەت دەپ سانايمىن.

ەندى ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ماسەلەسىنە توقتالعىم كەلەدى. سوڭعى جىلدارى قابىلدانعان شارالاردىڭ ارقاسىندا شاعىن جانە ءىرى بيزنەس تۇراقتى دامي باستادى. الايدا ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋ قارقىنى ءالى دە باسەڭ. جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە كوشۋ ءۇشىن ونى «قولمەن كوتەرۋگە» تۋرا كەلەدى.

ەڭ الدىمەن، ورتا بيزنەستىڭ دامۋىن تەجەپ تۇرعان كەدەرگىلەردى جويۋ قاجەت. ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ باسىم بولىگى ابدەن دامىعان كەزدە بولشەكتەنىپ كەتەدى. ويتكەنى ولارعا شاعىن بيزنەس دەڭگەيىندە قالعان الدەقايدا «قولايلى». ۇكىمەت شاعىن بيزنەستى ءوزارا بىرىگىپ، ءىرى كاسىپ يەلەرى بولۋعا ىنتالاندىرۋ ءۇشىن زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋى كەرەك.

ەلىمىزدىڭ نارىعىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتقان تابىستى ورتا كاسىپورىندار كوپ ەمەس. ولارعا قولداۋ كورسەتۋ قاجەت. مۇنداي كاسىپورىنداردىڭ ارقايسىسىنا قاتىستى ناقتى جوسپار ازىرلەۋ كەرەك. سول ارقىلى ولاردىڭ ءوندىرىس قابىلەتىن ارتتىرىپ، ءونىم كولەمىن ەكى-ءۇش ەسە كوبەيتۋ قاجەت.

«بيزنەستىڭ جول كارتاسى» جانە «قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» باعدارلامالارىن بىرىكتىرگەن ءجون. ونى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى قولدايتىن كەشەندى باعدارلاماعا اينالدىرۋ كەرەك.

مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن ءوندىرىستىڭ تەحنولوگيالىق كۇردەلىلىگىنە جانە بيزنەستىڭ ناقتى تۇرىنە قاراي جىكتەۋ ماڭىزدى. ونىڭ وپەراتسيالىق تيىمدىلىگى جوعارى بولۋى دا وتە ماڭىزدى. سوندىقتان «بايتەرەك» حولدينگىنىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتىپ، ونى كەڭ اۋقىمدا تسيفرلاندىرعان ءجون.

ەكسپورتتى ۇلعايتۋعا ايرىقشا ءمان بەرۋ كەرەك. ونىڭ ءادىس-تاسىلدەرى بولعانىمەن، جۇيەلى ۇستانىم جوق. وسى ورايدا، KazakhExport كومپانياسى ەكسپورتتى دامىتاتىن تولىققاندى ينستيتۋتقا اينالادى. كومپانياعا وسى مىندەتتى اتقارۋعا قاجەتتى قۇزىرەت بەرىلۋگە ءتيىس. بۇدان بولەك، «وتباسى بانكتىڭ» قىزمەتىن قايتا قاراۋ كەرەك. باستى نازاردى وبلىس ورتالىقتارىنا ەمەس، اۋداندارعا، مونوقالالارعا جانە اۋىلدارعا اۋدارعان ءجون.

باسەكەلەستىك دامىماسا، بيزنەس تە وركەندەمەيدى. بۇل – ايدان انىق. قازىر نەگىزگى سالالاردىڭ كوبىندە بىرنەشە ءىرى كاسىپورىن باسىمدىققا يە بولىپ وتىر. بۇل جاعداي نارىقتاعى شىنايى احۋالدى كورسەتە المايدى.

باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ، نەگىزگى نارىقتاردى دەمونوپوليزاتسيالاۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋعا ءتيىس.

ءبىز ساۋدا-ساتتىقتى وركەنيەتتى جولمەن جۇرگىزۋ ءۇشىن تاۋار بيرجالارىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قولايلى جاعداي جاسادىق. الايدا رەتتەۋ جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگى تومەن بولعاندىقتان، بىرەۋلەردىڭ ىرقىنان شىقپايتىن تاۋار بيرجالارى پايدا بولدى. ولار باسەكەلەستىكتى جوياتىن، يمپورتتىڭ جانە ءونىمسىز دەلدالدىقتىڭ پايداسى ءۇشىن ساتىپ الۋ راسىمدەرىن اينالىپ وتەتىن ورىندارعا اينالدى. رەتتەۋ تالاپتارىن كۇشەيتىپ، ايتىلعان كەمشىلىكتەردەن تۇگەل ارىلۋ قاجەت.

سونىمەن بىرگە ساۋدا-ساتتىققا قاتىستى وزىق تاسىلدەردىڭ ەلىمىزدىڭ ءونىم وندىرۋشىلەرىنە تولىق قولجەتىمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى.

ۇلتتىق ساۋدا جۇيەسىمەن عانا تۇيىقتالىپ قالۋعا بولمايدى. بيزنەسپەن بىرلەسىپ، مىقتى ايماقتىق تاۋار-شيكىزات بيرجاسىن قۇرۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ قاجەت.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار. قازىر مونوپولياعا قارسى ورگاننىڭ زاڭسىزدىقتاردى جويۋ ءۇشىن شۇعىل شارالار قابىلدايتىن مۇمكىندىگى جوق. مونوپولياعا قاتىستى ىستەردىڭ ۇشتەن ەكىسىندە تەرگەۋ باستالماي جاتىپ، سوتقا شاعىم تۇسەدى. ال سوتتاعى داۋ-داماي جىلدارعا سوزىلۋى مۇمكىن. سونىڭ كەسىرىنەن قۇزىرلى مەكەمەنىڭ جۇمىسى توقتاپ قالادى. سوندىقتان ۇكىمەت پارلامەنتكە ءتيىستى زاڭنامالىق تۇزەتۋلەر ەنگىزۋى كەرەك.

كەلەسى ماڭىزدى ماسەلە – مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا ىقپالىن ازايتۋ. قازىر جەكەمەنشىككە زاڭسىز وتكەن جانە شەتەلگە شىعارىلعان بىرقاتار اكتيۆتەر مەملەكەتكە قايتارىلۋدا. ءبىز اشىق ءارى باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا قۇرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان قايتارىلعان اكتيۆتىڭ ءبارىن اشىق تۇردە جانە مەملەكەت ءۇشىن ءتيىمدى شارتپەن نارىققا شىعارۋ كەرەك.

جالپى، جەكەشەلەندىرۋ جانە حالىقتىق ءىرو جۇمىستارىن بارىنشا تەزدەتۋ قاجەت. باستى ماقسات – اكتيۆتەردى باسقارۋ ءىسىنىڭ اشىقتىعىن جانە تيىمدىلىگىن بارىنشا ارتتىرۋ. «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ بەيىندى ەمەس اكتيۆتەرىنىڭ ءبارى جەكە مەنشىككە جانە حالىقتىق ءىرو-عا ءوتۋى كەرەك.

ۇكىمەت بۇل جۇمىستى 2024 جىلدان باستاپ قولعا الادى. كەلەسى جىلى «Air Astana» كومپانياسى حالىقتىق ءىرو-عا شىعارىلادى. «QazaqGaz» كاسىپورنى دا وسى جۇمىسقا دايىندالۋى كەرەك. ءىرى كومپانيالارداعى مەملەكەت اكتيۆتەرى ساۋداعا شىعۋعا ءتيىس.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – كاسىپكەرلىكتىڭ بۇگىنگى احۋالى. بيلىك پەن بيزنەستىڭ اراسىندا سىندارلى ديالوگ بولۋى قاجەت. قازىرگى وتپەلى كەزەڭدە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كەمشىلىككە جول بەرەتىنى، كەيدە اسىرا سىلتەيتىنى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان ەكونوميكالىق سيپاتتاعى كەيبىر زاڭ بۇزۋ ارەكەتتەرىن قىلمىس ساناتىنان الىپ تاستاۋ جۇمىسىن جالعاستىرۋ قاجەت. بۇل جەردە ءسوز كاسىپكەرلەرگە جانە ولاردىڭ ەكونوميكالىق تەرىس ارەكەتكە قاتىستى ىستەر تۋرالى بولىپ وتىر. سالىق سالاسىندا زاڭ بۇزعانداردى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا نەگىز بولاتىن شەكتى انىقتايتىن ءادىل مەحانيزم ەنگىزۋ قاجەت.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ كاسىپكەرلەردى قۋدالاۋىن ءبىرجولا توقتاتۋ كەرەك. مۇنداي ارەكەتتەرگە تىيىم سالىنعان. بىراق، سوعان قاراماستان، ءالى دە جالعاسىپ جاتقانىن بىلەمىن. وسىنداي مالىمەتتەر كەيدە ادەيى تاراتىلىپ جاتادى، ءتىپتى، ولار جالعان بولۋى دا مۇمكىن. قالاي دەسەك تە، بۇل – نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايتىن ماسەلە. كاسىپكەرلىككە قولداۋ كورسەتۋ، سالانى رەتتەيمىز دەگەن جەلەۋمەن جاسالاتىن قىسىمدى ازايتۋ جانە باسەكەلەستىكتى دامىتۋ ماسەلەلەرىن مۇقيات تالقىلاۋ قاجەت. سوندىقتان مەن جۋىق ارادا ەلىمىزدىڭ بيزنەس وكىلدەرىمەن ارنايى كەزدەسۋ وتكىزەمىن.

كەلەسى ماسەلە. ءبىز ماكروەكونوميكالىق ساياساتتى قايتا قاراپ، جاڭارتۋىمىز كەرەك. مەن جاڭا عانا ەكونوميكا سالالارىنداعى رەفورمالاردىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىنداپ بەردىم. ونىڭ ءبارىن تابىستى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستى شارتى – ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق. بۇل – اكسيوما. قارجى، سالىق-بيۋدجەت جانە اقشا-نەسيە ساياساتىن ۇيلەستىرۋ كەرەك.

ينۆەستيتسيانىڭ جەتىسپەۋى ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن تەجەپ تۇرعان باستى ماسەلە بولىپ تۇر. ينۆەستيتسيانىڭ تاپشىلىعى بولاشاقتا توقىراۋعا اكەپ سوقتىرادى.

بىلتىر نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان قاراجات ىشكى جالپى ونىمگە شاققاندا نەبارى 15 پايىز بولدى. بۇعان نەگىزىنەن ەلىمىزدەگى بانكتەردىڭ ەكونوميكانى دامىتۋعا بەلسەندى اتسالىسپاۋى سەبەپ بولىپ وتىر. مۇنداي احۋال ۇكىمەتتى تىكەلەي قارجىلاندىرۋمەن، كەپىلدىك جانە سۋبسيديا بەرۋمەن اينالىسۋعا ماجبۇرلەيدى. بۇل ءتاسىل ءتيىمسىز، كوپ قاراجاتتى تالاپ ەتەدى ءارى نارىقتىق ەكونوميكا قاعيدالارىنا قايشى كەلەدى.

سونىمەن بىرگە ناقتى سەكتورعا بەرىلەتىن كرەديت ازايىپ جاتقاندا بانكتەر تۇتىنۋ نەسيەسىمەن اۋەستەنىپ كەتتى. وسى جاعداي قارجى جۇيەسىنە تونەتىن سىن-قاتەرلەردىڭ كوبەيۋىنە جانە ازاماتتاردىڭ شەكتەن تىس قارىزعا باتۋىنا اكەپ سوقتىردى.

مەنىڭ 2019 جىلى 500 مىڭ ازاماتتىڭ كەپىلسىز نەسيەسىن كەشىرۋ تۋرالى شەشىمىم جانە جاقىندا قابىلدانعان جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى زاڭ ماسەلەنى ءبىرشاما رەتتەدى. بىراق احۋالدى ءبىرجولا تۇزەۋ ءۇشىن جاڭادان جۇيەلى شارالار قابىلداۋ قاجەت. سونىمەن قاتار ازاماتتاردىڭ قارجى ساۋاتىن ارتتىرۋ وتە ماڭىزدى.

بۇل رەتتە «Amanat» پارتياسىنىڭ «قارىزسىز قوعام» جوباسىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ قاجەت. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ 8 ايماعىندا 20 مىڭنان استام ادام قارجىلىق ساۋاتىن ارتتىردى. ولاردىڭ كوپشىلىگى – 10 جانە ودان دا كوپ نەسيە العان ادامدار. بۇل جوبا از ۋاقىتتا ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى. ۇكىمەتكە «Amanat» پارتياسىمەن بىرلەسىپ، ونىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋدى تاپسىرامىن. «قارىزسىز قوعام» جوباسىنىڭ يگىلىگىن بۇكىل ەلىمىز كورۋى قاجەت.

كورپوراتيۆتى سالاعا بەرىلەتىن نەسيەنىڭ جەتكىلىكسىزدىك ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك. ەكونوميكاعا اقشا كەرەك. بىلتىر بانكتەردىڭ تازا پايداسى ءبىر جارىم تريلليون تەڭگەگە جۋىقتادى. ال وسى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا – ءبىر تريلليون تەڭگەدەن اسىپ كەتتى. بانكتەر ءتيىمدى جۇمىس ىستەگەننىڭ ارقاسىندا ەمەس، نەگىزىنەن ۇلتتىق بانك ينفلياتسيامەن كۇرەسۋ ءۇشىن بازالىق مولشەرلەمەنى جوعارى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرعاندىقتان، وسىنداي مول پايداعا كەنەلدى.

ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ بۇل پايدانى مەملەكەت مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، نەعۇرلىم ءادىل ءبولۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرعانى ءجون. قارجى ۇيىمدارىنىڭ سالىق سالىنبايتىن مەملەكەتتىك قۇندى قاعازداردى ساتىپ الۋدان تۇسكەن وراسان زور تابىسىنا قاتىستى دا سۇراقتار بار. مۇندا قيسىن دا، مەملەكەتتىك ۇستانىم دا جوق. ۇكىمەت ەشبىر اقىلعا سىيمايتىن وسى ماسەلەنى انىقتاپ جاتىر. سوعان سايكەس زاڭدارعا تۇزەتۋلەر ازىرلەنىپ، ماجىلىسكە ەنگىزىلەدى. دەپۋتاتتاردىڭ ونى مۇقيات قاراۋىن سۇرايمىن.

سونىمەن بىرگە بانكتەردى كورپوراتيۆتى نەسيە بەرۋ ىسىنە بەلسەنە قاتىسۋعا، ياعني كاسىپكەرلەردى قولداۋعا ىنتالاندىرۋ كەرەك. بانك قىزمەتىنىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا بيزنەسكە نەسيە بەرۋ ءىسى بانكتەرگە پرۋدەنتسيالدى جانە فيسكالدى رەتتەۋ تۇرعىسىنان اناعۇرلىم ءتيىمدى بولۋى كەرەك. مۇنىڭ وڭاي ەمەستىگىن، كۇردەلى ماسەلە ەكەنىن تۇسىنەمىن. ۇكىمەتكە جانە قارجى سالاسىن رەتتەيتىن مەكەمەلەرگە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە وسى ماڭىزدى ماسەلەگە قاتىستى وزدەرىنىڭ كەسىمدى بايلامىن ايتۋدى تاپسىرامىن.

بانكتەردىڭ «قوزعالىسسىز جاتقان» 2,3 تريلليون تەڭگەلىك اكتيۆتەرىن ەكونوميكالىق اينالىمعا قوسۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلداۋ قاجەت. بۇل رەتتە وسى اكتيۆتەردى يەلەنۋگە نيەت تانىتقان بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ونى الىپ، ەكونوميكاعا قايتارۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن اشىق تسيفرلى پلاتفورما قۇرۋدى تاپسىرامىن.

«ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان قاراجات» ناقتى سەكتورعا بارىنشا قولجەتىمدى بولۋ ءۇشىن بىرلەسكەن جانە سينديكاتتالعان نەسيە بەرۋ ءتاسىلىن كەڭىنەن قولدانۋ كەرەك. سونداي-اق ونەركاسىپ وكىلدەرى مەن كاسىپكەرلەر نەسيەنىڭ ءبارىن جۇتىپ قويماۋى قاجەت. ولار ەكونوميكامىزدى ءىس جۇزىندە ءارتاراپتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ساپالى جوبالار ۇسىنۋعا ءتيىس. كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولار ستراتەگيالىق جوبالاردى قارجىلاندىرعان كەزدە دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ كەپىلدىگىن بەرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ قاجەت.

بانك سالاسىنداعى تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – بارلىعى بىرنەشە بانكتىڭ قولىندا شوعىرلانعان. قازىر قازاقستاندا 21 بانك بار. بىراق كورپوراتيۆتى سەكتورعا نەسيە بەرۋمەن، ياعني ەكونوميكالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋمەن بىرنەشە ءىرى بانك قانا اينالىسادى. سوندىقتان وسى سالاداعى باسەكەنى ارتتىرۋ ءۇشىن ەلىمىزگە شەتەلدەن سەنىمدى ءۇش بانكتى تارتقان ءجون.

جالپى، ناقتى سەكتورعا بەرىلەتىن نەسيە كولەمىنىڭ جىل سايىن 20 پايىز جانە ودان دا جوعارى دەڭگەيدە ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋ – ماڭىزدى مىندەت.

ەكونوميكانى قارجىلاندىرۋ كوزدەرى جايلى ءسوز بولعاندا ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن پايدالانۋ قاجەتتىگى تۋرالى ءجيى ايتىلادى. ساراپشىلار قوردىڭ جيناقتاۋ جانە دامىتۋ ءرولىنىڭ اراقاتىناسى جونىندە داۋلاسىپ جاتادى. ارينە، قارجىنى جيناقتاپ، ساقتاۋ نەگىزگى مىندەت بولۋعا ءتيىس. ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى كۇتپەگەن سىن-قاتەرلەرگە تاپ بولعان جاعدايدا قارجى تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ەداۋىر كەپىلدىك بەرەدى.

دەگەنمەن قورداعى قاراجاتتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن قازاقستاننىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن ستراتەگيالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن پايدالانۋعا بولادى. ءتىپتى، قازىردەن باستاپ سوعان جۇمساۋ كەرەك.

ۇلتتىق قور الدەن-اق بىرقاتار ءىرى جوبانى قارجىلاندىرىلىپ جاتىر. الايدا سول جوبالاردى ىرىكتەۋ ىسىندە جۇيەلىلىك جەتىسپەيدى. سوندىقتان ۇلتتىق قوردىڭ ءاربىر تەڭگەسى ايتارلىقتاي پايدا اكەلۋى ءۇشىن بارلىق ۇسىنىسقا جان-جاقتى ساراپتاما جاسالۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

كاپيتالدى قايتارۋ تۋرالى زاڭ اياسىندا قۇرىلىپ جاتقان قور «ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان قاراجاتتىڭ» تاعى ءبىر كوزى بولا الادى. تۇسكەن قارجىنىڭ ءبارى ەلدىك ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن بارىنشا ءتيىمدى جانە اشىق جۇمسالۋعا ءتيىس.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – قور نارىعىن دامىتۋ. قازىر قازاقستاندا ەكى قور بيرجاسى بار. ولار جۇمىس بارىسىندا كوبىنە ءبىرىن-ءبىرى قايتالايدى، ءتىپتى ءوزارا باسەكەگە ءتۇسىپ جاتادى. ەلىمىزدىڭ قارجى جۇيەسى ءۇشىن بۇل تىم ارتىق. ىشكى نارىقتىڭ كولەمىن جانە تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن وسى بيرجالاردىڭ الەۋەتىن بىرىكتىرىپ، ءبىر جەردەن باسقارۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ قاجەت.

تولەم جۇيەلەرىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ دا وتە وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. بىلتىر ۇلتتىق بانك ۇلتتىق تولەم جۇيەسىنىڭ ءبىرىنشى بولىگى – جىلدام تولەمدەر جۇيەسىن ىسكە قوستى. قازىرگى تاڭدا بۇل جۇيە پيلوتتىق رەجيمدە جۇمىس ىستەپ جاتىر. ۇلتتىق بانككە 2024 جىلى ۇلتتىق تولەم جۇيەسىن تولىق ەنگىزۋ جۇمىسىن اياقتاۋدى تاپسىرامىن.

ەندى تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى ماسەلەگە، ياعني بيۋدجەت ساياساتىنا توقتالايىق. مەن بىلتىر «بيۋدجەتتى باسقارۋدان» «ناتيجەنى باسقارۋ» تاسىلىنە كوشۋ ارقىلى بيۋدجەت جۇيەسىن رەفورمالاۋدى تاپسىردىم. بۇل ماسەلە جاڭا كودەكس قابىلدانعان سوڭ شەشىمىن تابادى. بيۋدجەت ۇدەرىسىنىڭ اشىقتىعى، وعان قاتىسۋشىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن دەربەستىگى ارتا تۇسەدى.

سونىمەن بىرگە بيۋدجەت ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءاردايىم جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن تاسىلدەردى پايدالانۋ قاجەت. سوندىقتان ۇكىمەتكە بىرنەشە مينيسترلىك پەن ايماقتار ءۇشىن پيلوتتىق رەجيمدە تولىق بولشەكتەنگەن بيۋدجەت جوباسىن ەنگىزۋدى تاپسىرامىن.

كەلەسى. ايماقتارعا قاتىستى ساياساتتا ماڭىزدى رەفورمالار جۇرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اكىمدەردى تىكەلەي سايلاۋ ءتاسىلى ەنگىزىلىپ، اكىمشىلىك رەفورما قولعا الىندى. بۇل رەتتە بيۋدجەتارالىق قاتىناستاردى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ دە وتە وزەكتى ماسەلە. جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە كوشكەندە ايماقتاردىڭ بيۋدجەت ماسەلەسىندەگى دەربەستىگىن ارتتىرۋ كەرەك.

كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعىنان جانە باسقا تولەم تۇرلەرىنەن تۇسەتىن كىرىستىڭ ءبىر بولىگىن وڭىرلەرگە بەرۋ وڭ ناتيجە كورسەتتى.

بىلتىر ايماقتار تابىسىنىڭ ءوسىمى 30 پايىزدان استى. سوندىقتان رەفورمانىڭ كەلەسى كەزەڭىندە وسى نورمانى وزگە دە سالىقتارعا، ونىڭ ىشىندە قوسىمشا قۇن سالىعىنا دا قاتىستى قولدانۋ قاجەت. مۇنداعى مىندەت – بيۋدجەتتىڭ ەكىنشى دەڭگەيىنە كەم دەگەندە ەكى تريلليون تەڭگە قوسىمشا قاراجات بەرۋ.

كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلگەن فيسكالدى ورتالىقسىزداندىرۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى بيۋدجەت كىرىسىنىڭ قۇرىلىمىنداعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنەتىن ترانسفەرتتىڭ ۇلەسى ورتا ەسەپتەن 25 پايىزعا دەيىن تومەندەۋگە ءتيىس (قازىر بۇل كورسەتكىش 50 پايىزعا جۋىق).

سونىمەن قاتار اۋدان اكىمدەرىنە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتى باسقارۋ قۇقىعىن بەرگەن ءجون دەپ سانايمىن. بۇل، ەڭ الدىمەن، سول جەردەگى ماسەلەلەردى جەدەل شەشۋ ءۇشىن قاجەت.

بۇدان بولەك، جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە جينالاتىن سالىققا قاتىستى جەڭىلدىكتەردى انىقتاۋ قۇقىعىن ايماقتاردىڭ وزىنە بەرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ كەرەك. بۇل شارا بيزنەستىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەرپىلىس اكەلمەك. ۇسىنىلىپ وتىرعان باستاما وتە ماڭىزدى. كەلەشەكتە ايماقتاردىڭ تابىستى دامۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتەدى. سول سەبەپتى بارلىق اكىم بيۋدجەتارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا ۇلگىسىنە كوشۋ كەزىندە ونىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىمىزگە تيگىزەتىن پايداسى جانە تيىمدىلىگى تۋرالى ويلاۋى كەرەك.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار. مەن بۇدان بۇرىن ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سەكتورىنداعى سالىق مولشەرلەمەسىن سارالاۋ تۋرالى ايتقان ەدىم. بۇل شارا سالىق جۇكتەمەسىن ءوندىرىستىڭ كۇردەلىلىگىنە قاراي ءبولۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

كاسىپكەرلەر قوسىمشا قۇن سالىعىن قايتارۋ ءراسىمىنىڭ كۇردەلى ەكەنى جونىندە ورىندى ماسەلە كوتەرىپ، شاعىمدانىپ ءجۇر. بۇل جايت ەلىمىزدەگى ينۆەستيتسيالىق احۋالعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ۇكىمەت كوپتەن بەرى ءتۇيىنى تارقاماي كەلە جاتقان وسى ماسەلەنى شۇعىل شەشۋگە ءتيىس. سونداي-اق سالىق جەڭىلدىكتەرىن بەرۋ ءتارتىبىن رەتتەۋ قاجەت. ولار ەكونوميكالىق ىنتالاندىرۋ شارالارىنىڭ نىسانالى ءتاسىلى بولۋى كەرەك. جينالماعان سالىق – سالىنباي قالعان اۋرۋحانالار، مەكتەپتەر مەن جولدار دەگەن ءسوز. سالىق جەڭىلدىگىن سىن كوزبەن زەردەلەپ، ونىڭ كولەمىن كەم دەگەندە 20 پايىزعا قىسقارتۋ قاجەت. قالعان جەڭىلدىكتەر جەكەلەگەن جوبالار مەن تۇلعالارعا بايلانباي، ناقتى ەرەجە بويىنشا بەرىلۋى كەرەك.

سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، فيسكالدى ورگاندار مەن سالىق تولەۋشىلەردىڭ قارىم-قاتىناسىن قىزمەت كورسەتۋ ۇلگىسىنە كوشىرگەن ءجون. باستى ماقسات جازالاۋ ەمەس، ەسكەرتۋ بولۋعا ءتيىس.

سالىقتىق باقىلاۋ ءىسىن تولىق تسيفرلاندىرىپ، ەسەپتىلىك فورمالارىن 30 پايىزعا قىسقارتۋ قاجەت. سالىقتىڭ جانە بيۋدجەتكە تولەنەتىن باسقا دا مىندەتتى تولەمدەردىڭ سانىن كەمىندە 20 پايىزعا ازايتۋ كەرەك. ايتارلىقتاي ءتۇسىم اكەلمەيتىن تولەمدەردى تولىعىمەن الىپ تاستاپ، قالعاندارىن بىرىكتىرۋگە بولادى.

بولشەك سالىقتى ەنگىزۋ ماسەلەسى قاجەتتى باستاما بولعانىنا كوزىمىز جەتتى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ۇكىمەت ونى قولدانۋ اياسىن ەكى ەسە كەڭەيتەدى. سونداي-اق ۇدەمەلى سالىق سالۋدى ەنگىزۋ جۇمىسىن جەدەلدەتكەن ءجون.

سالىق ساياساتىن قايتا قاراپ، وزگەرتۋ ءۇشىن ۇكىمەت پەن پارلامەنت باتىل ءارى جان-جاقتى ويلاستىرىلعان شەشىمدەر قابىلداۋى كەرەك.

تاعى ءبىر ماسەلەنى اتاپ ءوتۋ قاجەت. ازاماتتاردىڭ مۇددەسى مەن سۇرانىسى – قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ وزەگى. ياعني، ادامنىڭ قاجەتتىلىگى ءاردايىم باستى نازاردا بولادى. سول ءۇشىن ءبىز شيكىزاتقا تاۋەلدى بولۋدان بىرتىندەپ ارىلۋىمىز قاجەت. بۇل جۇمىس تاباندى تۇردە جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.

ەلىمىزدە جىل سايىن 400 مىڭنان استام بالا دۇنيەگە كەلەدى. جىل سوڭىنا دەيىن حالقىمىزدىڭ سانى 20 ميلليونعا جەتەدى. ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى دا ارتىپ كەلە جاتىر. بىلتىر بۇل كورسەتكىش 74 جاستان استى.

قازاقستان – الەمدەگى ەڭ جاس مەملەكەتتىڭ ءبىرى. ازاماتتارىمىزدىڭ ورتاشا جاسى – 32 جاس. تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن ءبىرى – جاستار.

ۇكىمەتتىڭ مىندەتى – قازىرگى دەموگرافيالىق احۋالدى ەلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرۋعا پايدالانۋ.

ادال ازامات جانە تۇعىرلى تۇلعا بولۋدىڭ نەگىزى بالا كەزدەن قالىپتاسادى. سوندىقتان ءبىز جاس ۇرپاقتىڭ قاۋىپسىز ءارى الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىسپىز.

مەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە كامەلەتكە تولماعاندارعا جاسالعان زورلىق-زومبىلىقتىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە قاتىستى جازانى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتەمىن.

جول، عيمارات، كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك، ياعني بارلىعى بالالار ءۇشىن قاۋىپسىز بولۋى كەرەك. سونداي-اق وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ پسيحيكالىق ساۋلىعى – وتە ماڭىزدى ماسەلە.

ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى پسيحولوگيالىق قولداۋ قىزمەتىن ينستيتۋتسيونالدى تۇردە كۇشەيتۋ قاجەت. بىرىڭعاي سەنىم تەلەفونىن ۇيىمداستىرعان ءجون. زورلىق-زومبىلىققا جانە قىسىمعا، ياعني بۋللينگكە تاپ بولعاندارعا كومەك كورسەتۋگە ارنالعان باعدارلاما ازىرلەۋ كەرەك.

ساپالى ورتا ءبىلىم الۋ – ءاربىر بالانىڭ مىزعىماس قۇقىعى. مۇنداعى ەڭ ءتۇيىندى ءسوز – «ساپا». سوندىقتان ءبىلىم ساپاسىن جاقسارتۋ جانە مۇعالىمدەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ اۋاداي قاجەت.

بارىنە بىردەي ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن ينتەرنەت جىلدامدىعى جوعارى جانە ءبىلىم بەرۋدىڭ تسيفرلى رەسۋرستارى تەگىن ءارى قولجەتىمدى بولۋى شارت. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەڭبەك نارىعىنىڭ سۇرانىسىنا قاراي وزگەرىپ وتىرۋى كەرەك.

ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ بىرقاتار سالاسىندا كادر تاپشىلىعى قاتتى سەزىلۋدە. اسىرەسە، تەحنيكالىق جانە جۇمىسشى ماماندار جەتىسپەيدى. سوندىقتان وسى سالالارعا قاتىستى ءبىلىم بەرۋمەن مىقتاپ اينالىسقان ءجون.

وقۋ ورىندارى تۇلەكتەرگە جۇمىس بەرە الاتىن مەكەمەلەرمەن ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ارىپتەستىك ورناتۋى قاجەت. ەكونوميكانىڭ باسىمدىقتارىنا، ايماقتىڭ جانە سالانىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ءتيىمدى قارجىلاندىرۋ تاسىلدەرى كەرەك.

ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق ءوسىم بىلىمگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرادى. مەملەكەتتىڭ ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى جۇمىسىندا تۇتاستىق، ياعني جۇيە جوق. ءتىپتى، ءوزارا بايلانىس جوق دەۋگە بولادى. سوندىقتان بەس جاستان اسقان بالالارعا ارنالعان «كەلەشەك» اتتى بىرىڭعاي ەرىكتى جيناقتاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى تاپسىرامىن.

بۇل باعدارلامادا مەملەكەت تاراپىنان ۇسىنىلاتىن باستاپقى ءبىلىم بەرۋ كاپيتالى، جىل سايىنعى مەملەكەتتىك سىياقى جانە ينۆەستيتسيالىق تابىس قاراستىرىلۋعا ءتيىس. وسى جيناق پەن «ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسىنىڭ قاراجاتى قوسىلعاندا جاس ۇرپاقتىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك تۋادى.

قازىر ەڭبەك نارىعىندا اۋقىمدى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. وندا تسيفرلى ەكونوميكانىڭ ءرولى ارتا تۇسپەك. پلاتفورمالىق جۇمىسپەن قامتۋ جۇيەسىنە قىزىعۋشىلىق ارتىپ كەلەدى. وسى سەكتوردا قازىردىڭ وزىندە جارتى ميلليوننان استام ادام جۇمىس ىستەيدى. الايدا ولاردىڭ ەڭبەك قۇقىقتارى تولىق قورعالماعان. سوندىقتان وسى ساناتتاعى ازاماتتاردىڭ ەڭبەك قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ ناقتى تاسىلدەرىن ازىرلەپ، پلاتفورمالىق جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىن تۇگەل رەتتەۋ قاجەت.

وندىرىستىك جاراقات الۋدىڭ جيىلەۋى وتە وتكىر ماسەلە بولىپ وتىر. ۇكىمەت 2030 جىلعا دەيىنگى قاۋىپسىز ەڭبەك تۇجىرىمداماسىن وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قابىلداۋعا ءتيىس. بۇل قۇجات جۇمىس ورنىنداعى كاسىبي سىن-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋعا جانە جويۋعا باعىتتالۋى كەرەك.

مەنىڭ تاپسىرماممەن ۇكىمەت زياندى ەڭبەك جاعدايىندا ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادامداردى الەۋمەتتىك قولداۋ تەتىكتەرىن ازىرلەدى. بۇل بۇرىننان تالقىلانىپ جۇرگەن ماسەلە بولاتىن، ەندى شەشىمى تابىلدى. ونىڭ مىناداي ولشەمدەرى بار. جۇمىسشىلاردىڭ وسى سالانى دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى جانە دەنساۋلىعىنا زيان كەلگەنى ەسكەرىلە وتىرىپ، ولارعا زەينەت جاسىنا تولعانعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا، 55 جاستان باستاپ ارناۋلى الەۋمەتتىك تولەم تولەنەدى. پارلامەنتتەن ۇكىمەتتىڭ ۇسىنىستارىن جەدەل قاراۋدى سۇرايمىن. ازاماتتار وسى ماسەلە شەشىمىن تابادى دەپ كۇتىپ وتىر.

كەلەسى. ءبىز بۇعان دەيىن ۋادە بەرگەنىمىزدەي، ۇكىمەت ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىن بىرتىندەپ وسىرە بەرەدى.

ازاماتتاردىڭ تابىسىن ارتتىرۋ ءۇشىن 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىن 85 مىڭ تەڭگەگە كوتەرۋدى تاپسىرامىن. وسىلايشا، ءبىز ەڭبەكاقىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىن ءۇش جىل ىشىندە ەكى ەسە كوبەيتتىك. بۇل شارا 1 ميلليون 800 مىڭ ادامنىڭ، ونىڭ ىشىندە بيۋدجەت سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىن 350 مىڭ ازاماتتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

جالپى، ەڭبەك نارىعىن جان-جاقتى دامىتۋ ءۇشىن ۇكىمەت قىسقا مەرزىمدە 2030 جىلعا دەيىنگى كەشەندى جوسپاردى بەكىتۋى كەرەك.

جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ قاعيدالارى مەن باسىمدىقتارىن ناقتى ايقىنداۋمەن قاتار، الداعى رەفورمالاردى ساپالى ءارى تولىق جۇزەگە اسىرۋ وتە ماڭىزدى. ونىڭ تابىستى بولۋى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ بىلىكتىلىگىنە، جاۋاپكەرشىلىگىنە جانە ساياسي ەرىك-جىگەرىنە تىكەلەي بايلانىستى.

رەفورمالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا نەگىزىنەن اتقارۋشى بيلىك جاۋاپ بەرەدى. سوندىقتان، ەڭ الدىمەن، ونىڭ ءوزىن وزگەرتۋ قاجەت. وسى سالاداعى رەفورمانىڭ باستى باعىتتارى مىناداي.

بىرىنشىدەن، ناقتى سالالارعا قاتىستى شەشىمدەردى ازىرلەۋ جانە ورىنداۋ مىندەتى، سونداي-اق تۇپكى ناتيجە ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك تولىعىمەن مينيسترلەرگە جۇكتەلەدى. ويتكەنى ولار ءوزىنىڭ بۇيرىعىمەن جەدەل شەشىم قابىلداپ وتىرۋعا ءتيىس. بۇل – اكىمدەرگە دە قاتىستى ماسەلە.

ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا ۇكىمەت تولىعىمەن جاۋاپ بەرەدى. بيۋروكراتياعا جانە سوزبۇيداعا سالىنباي، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جالتاقتاماي، ەكونوميكانى دەربەس باسقارۋدىڭ بارلىق ءادىس-تاسىلدەرىن قولىندا ۇستاۋعا ءتيىس.

ۇشىنشىدەن، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باستى «ساياسي شتاب» رەتىندە مەملەكەتتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامىتۋدىڭ ستراتەگيالىق باعىتتارىنا، ىشكى جانە سىرتقى ساياسات، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك، قۇقىق جانە كادر ساياساتى ماسەلەلەرىنە بارلىق كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرادى.

مەملەكەتتىك اپپاراتتى بيۋروكراتيادان ارىلتۋ جولىنداعى جۇيەلى جۇمىس جالعاسا بەرەدى. مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت. بىزگە ونىڭ مەيلىنشە شاعىن جانە قولايلى بولعانى ماڭىزدى. سونداي-اق تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ جانە باعالاۋ جۇمىسىن دا قايتا قاراۋىمىز كەرەك. بۇل – جۇرتشىلىقتىڭ سۇرانىسى. باسقاشا ايتقاندا، قازىر قوعامدا جاڭا ءادىس-تاسىلدەرگە، جاڭا يدەيالارعا، جاڭا كادرلارعا دەگەن سۇرانىس اسا جوعارى. سوندىقتان ساياسي مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ رەزەرۆى قۇرىلادى، سونىڭ ارقاسىندا «قوسىمشا كادرلار توبى» قالىپتاسادى.

قازىر كادر تاپشىلىعى وزەكتى ماسەلە بولىپ تۇرعان كەزدە مۇنداي قادام وتە ماڭىزدى. جوعارى لاۋازىمعا يە بولعىسى كەلەتىندەر كوپ، بىراق ولاردىڭ بىلىكتىلىگى ءتيىستى تالاپقا ساي كەلمەيدى. دەمەك، كادر ماسەلەسىن مىندەتتى تۇردە قولعا الۋىمىز كەرەك، ساپالى ماماندار تاربيەلەۋ قاجەت. بۇل رەتتە ساياسي پارتيالاردىڭ كادرلىق الەۋەتىن دە پايدالانعان ءجون.

ايماقتاعى اتقارۋشى بيلىكتىڭ شەشىم قابىلداۋ ىسىنە ازاماتتاردىڭ تىكەلەي قاتىسۋ مۇمكىندىگىن بىرتىندەپ ارتتىرۋ دا ماڭىزدى. اۋىل، كەنت جانە اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدەرىن تۇرعىندار وزدەرى سايلاي باستاعانىنا ەكى جىلدان استى. سودان بەرى اۋىلدىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردىڭ تورتتەن ءۇشى سايلاندى. ەندى اۋدان جانە وبلىستىق دەڭگەيدەگى قالا اكىمدەرىن سايلاپ كورەمىز.

قادىرلى وتانداستار!

ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قاتىستى بۇگىن ايتىلعان جوبا-جوسپاردىڭ ءبارى ناقتى زەرتتەلىپ، ەسەپتەلىپ جاسالدى.

بۇكىل ەكونوميكالىق جۇيەنى شۇعىل تۇردە تۇبەگەيلى قايتا قاراپ، وزگەرتۋ ارقىلى ەلىمىزدى وركەندەتەمىز، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرامىز.

رەفورمانىڭ باستى ماقساتى – ەكونوميكامىزدىڭ تۇراقتى ءوسىمىن 6-7 پايىزعا جەتكىزۋ جانە 2029 جىلعا قاراي ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ كولەمىن 2 ەسەگە ۇلعايتۋ، ياعني 450 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ. ارينە، بۇل – اۋقىمدى ءارى كۇردەلى مىندەت. بىراق ءبىز ەلىمىزدىڭ بايلىعىن، تابىسىن ازاماتتارىمىزدىڭ اراسىندا ءادىل ءبولۋىمىز قاجەت.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ يگىلىگىن ءاربىر ازاماتىمىز كورۋى كەرەك. بۇل – ءپرينتسيپتى ماسەلە.

ەلىمىزدىڭ بولاشاعى باياندى بولسىن دەسەك، بۇل ستراتەگيالىق مىندەتتى قالايدا ورىنداۋعا ءتيىسپىز.

مەن ەلىمىزدىڭ دامۋ باعدارى تۋرالى پايىمدارىمدى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. سونى تاعى دا قايتالاعىم كەلەدى.

ءبىز بولاشاقتا قانداي ەل بولاتىنىمىزدى ناقتى بىلەمىز.

بارىنە بىردەي مۇمكىندىك بەرەتىن وركەنيەتتى ەل – ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرامىز. زاڭ جانە ءتارتىپ، ءوزارا تۇسىنىستىك، تىلەكتەستىك پەن جاۋاپكەرشىلىك بارىنەن بيىك تۇراتىن ءتيىمدى مەملەكەت بولامىز. قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزاتىن كەز كەلگەن ارانداتۋشىلىق ارەكەتكە قاتاڭ توسقاۋىل قويۋ قاجەت. وكىنىشكە قاراي، قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى جانە ايماق باسشىلارى وسى جۇمىستى دۇرىس اتقارماي وتىر. باسقا سوزبەن ايتقاندا، زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتپەيدى. سونىڭ سالدارىنان قوعامىمىزدا ۇدايى كەلەڭسىز وقيعالار بولىپ جاتادى.

مىسالى، دالاداعى، كوشەدەگى ۆانداليزم، كەيبىر ازاماتتارىمىزدىڭ تارتىپسىزدىگى، مادەنيەتسىزدىگى، نەشە ءتۇرلى تۇرمىستىق جانجالدار ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرەتىن بولدى.

تاعى دا ايتامىن: ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز – زاڭدى قاتاڭ ساقتاۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ.

ءبىز مادەنيەتتى، ءبىلىمدى، عىلىمدى دامىتۋ ارقىلى قازىرگى اشىق الەمنىڭ ءبىر بولشەگى بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. الدىمىزعا قويعان بيىك ماقساتقا جەتۋ وڭاي بولمايدى. بىراق بۇكىل ەل بولىپ كىرىسسەك، بۇل – قولدان كەلەتىن شارۋا. حالىق، بيزنەس جانە بيلىك وكىلدەرى بار كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋى كەرەك. سوندا عانا مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرگى دامۋ ۇلگىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتە الامىز، كەدەرگىنىڭ ءبارىن جەڭەمىز.

جالپى، الەمدەگى احۋالدىڭ كۇردەلى ەكەنىن كورىپ وتىرسىزدار. بارشا ادامزات ءتۇرلى سىن-قاتەرمەن بەتپە-بەت كەلۋدە. كوپتەگەن ەل تابيعي اپاتتى، ەلەكتر قۋاتى مەن ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن باستان وتكەرۋدە. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى شىلدە الەم تاريحىنداعى ەڭ ىستىق اي بولدى. كوپتەگەن ەلدە ينفلياتسيا ءورشىپ، قىمباتشىلىق بولىپ جاتىر. مەملەكەتتەر اراسىندا ءتۇرلى تەكەتىرەس، قارۋلى قاقتىعىس بەلەڭ الدى. بوسقىنداردىڭ سانى 110 ميلليوننان استى. مۇنىڭ ءبارى قازاقستانعا دا سالقىنىن تيگىزەدى. بىراق ءبىز جاھاندىق دۇربەلەڭ داۋىرىندە ءوز باعدارىمىزدان اداسپايمىز.

ارينە، دامۋ جولىمىز ءاردايىم تەپ-تەگىس، داڭعىل بولمايدى. ەشكىم دە سىرتتان كەلىپ، قازاقستاندى كوركەيتىپ جىبەرمەيدى. ول ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى زامان تالابىنا ساي بولۋعا ءتيىس. جالپى، حالقىمىز وسىنداي داعدارىس كەزىندە ءبىرتۇتاس بولۋى كەرەك. باسقا جول جوق.

ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرامىز دەسەك، ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورما جاساۋ جەتكىلىكسىز. ەڭ باستىسى، قوعامدىق سانا، ازاماتتاردىڭ نيەتى وزگەرۋى كەرەك. ونسىز باسقا جۇمىستىڭ ءبارى بەكەر. مەن بۇل تۋرالى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكىنشى وتىرىسىندا ناقتى ايتتىم.

ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ ەلىمىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى. ءاربىر ازاماتىمىز، اسىرەسە، جاستار ەڭ جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا ءسىڭىرۋى قاجەت. ونىڭ ءبارى بىرىگىپ، ءبىرتۇتاس قوعامدىق قاسيەتكە اينالادى.

اركىم وتانشىل، ءبىلىمپاز، ەڭبەكقور، ءتارتىپتى، ادال، ءادىل، ۇنەمشىل ءارى جاناشىر بولسا، الىنبايتىن اسۋ جوق. ابايدىڭ «تولىق ادام» ىلىمىنەن باستاۋ الاتىن «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسىنىڭ تۇپكى ءمانى – وسى.

تاعى دا قايتالايمىن: ادىلەتتى قازاقستان جانە ادال ازامات ۇعىمدارى ەگىز قۇندىلىق رەتىندە ءاردايىم قاتار جۇرۋگە ءتيىس. شىن مانىندە، ادالدىق جوق جەردە ەشقاشان ادىلدىك بولمايدى.

ءاربىر ادام ءىسى مەن ءسوزى ءبىر جەردەن شىعاتىن ادال ازامات بولسا، ادىلدىك ورنايدى.

قازاقستان – ءبىزدىڭ جالعىز عانا وتانىمىز. ونىڭ ىرگەسى بەرىك، كەرەگەسى كەڭ، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولۋى – ءوز قولىمىزدا. بابالاردان ميراس بولعان ۇلان-عايىر جەردى قورعاۋ، ونى وركەندەتۋ – ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك پارىزىمىز.

مەن ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىن وسى قاسيەتتى پارىزعا ادال بولۋعا شاقىرامىن.

بەرەكەلى بىرلىگىمىزدى ساقتاپ، تاباندى ەڭبەك ەتسەك، وتانىمىزدى كوركەيتىپ، ۇرپاققا دامىعان مەملەكەت رەتىندە تابىستاساق، بابالار اماناتىنا ادالدىق دەگەن – وسى!

Abai.kz