25 قىركۇيەك كۇنى «قوس ازاماتتىق. ماۋلەن اشىمباەۆقا شۇعىل حات» اتتى «اشىق حات» جازىپ، «Abai.kz» ۇلتتىق پورتالىنا جاريالاپ ەدىم، كەشە سول «اشق حاتىمدى» اتالعان پورتال الىپ تاستاپتى.

ارينە، ول حاتتى سايتتىڭ باس رەداكتورى نۇرگەلدى ابدىعانيعا «Abai.kz» پورتالىنىڭ قۇرىلتايشىسى  داۋرەن قۋاتتىڭ نەمەسە قىتاي پرەزيدەنتى سي ءتسزينپي́ننىڭ الدىرىپ تاستاماعانى بەلگىلى. بۇيرىق باسقا جاقتان كەلگەن بولۋى مۇمكىن.

مۇنداي جاعداي مەنىڭ باسىمنان «ەسكى قازاقستاننىڭ» كەزىندە  كوپ ءوتتى. قازىر دە جالعاسىپ جاتىر.

ءبىر جاعىنان وسىنداي حاتتارىڭ مەن ماقالالارىڭنىڭ بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارعانى ءۇشىن سايتتاردان الىنىپ قالعانى ءۇشىن قۋاناسىڭ. ەكىنشى جاعىنان كۇلەدى ەكەنسىڭ. سەبەبى، مەنىڭ وسىنداي بيلىك جاعىنان قۋدالاۋعا ۇشىراپ، «Abai.kz»-تەن الىنىپ قالعان ماقالارىم ەرمۇرات باپي اعامنىڭ «دات» گازەتىنە نەمەسە ءوزىمنىڭ الۋمەتتىك جەلىلەردەگى پاراقشالارىمدا جاريالانىپ جاتادى. «Abai.kz»-تەن جوعارعى جاق الدىرىپ تاستاعان كەشەگى «اشىق حاتىمدى» دا بۇگىن «قازاقستان ءداۋىرى» گازەتى التىنشى بەتىنە ايعايلاتىپ وتىرىپ باسىپتى.

وسىنداي ساتتە كوز الدىما باسىن قۇمعا تىعىپ العان تۇيەقۇس بايقۇستىڭ قىلىعى ەلەستەيدى. سوعان كۇلەم.

بىراق،  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى اراسىنداعى تاراپتار مەملەكەتتەرىنىڭ ازاماتتارىنا قاتىستى اقپارات الماسۋ تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى كۇلەتىن، وينايتىن شارۋا ەمەس.

ول – ۇلتتىڭ تاعدىرى مەن مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي قاتىستى ماسەلە!

سول ءۇشىن دە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، كوز مايىمىزدى تاۋىسىپ، ۇيقىمىزدى ءبولىپ، ءوز پىكىرىمىزدى ايتىپ جاتىرمىز. ءبىراز دەپۋتاتتارمەن تەلەفون ارقىلى سويلەستىك.

بايقايمىن، «كارى وگىز سەكىلدى الدىنا كەلگەنىن شايناماي جۇتۋ – ءماجىلىستىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەتى. اسىرەسە، كوشى-قون ءۇردىسىن رەتتەۋگە ارنالعان زاڭ جوباسىنا كەلگەندە» دەگەن سوزىمە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرازى شامدانىپ جاتقان سەكىلدى.

جوق، شامدانباۋ كەرەك!

قايتا ويلانعان، وكىنگەن دۇرىس!

تامارانىڭ تالتايىپ تۇرىپ جاساپ بەرگەن «كوشى-قون تۋرالى» زاڭ جوباسىن قوس پالاتانىڭ وسى بيىل تاۋساماي جۇتقانىن، ونداعى قانداستارىمىزدىڭ قونىستاناتىن جەرىن تاڭداۋ جانە ازاماتتىق الۋ قۇقىعىن شەكتەيتىن نورماسىن سول بەتى قابىلداي سالعانى شىندىق قوي.

مينيسترلىك تە، ءماجىلىس تە، سەنات تا قۇقىق پەن ساياساتتى ايىرا بىلمەيتىنىن،  كونۆەنتسيا مەن كونستيتۋتسياڭدى «ۇرمايتىندىعىن» كورسەتتى ەمەس پە؟!

بۇل جولى دا سولاي ىستەدى.

الدىلارىنا كەلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى اراسىنداعى تاراپتار مەملەكەتتەرىنىڭ ازاماتتارىنا قاتىستى اقپارات الماسۋ تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن توقسان سەگىز دەپۋتات ءبىر اۋىزدان قولداي سالدى. كوشى-قون، قانداستار ماسەلەسىمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان قىتايدان ورالعان ساياساتشىلار مەن قىتايتانۋشىلار، قۇدايعا شۇكىر، از ەمەس.

ايتپاقشى، قازاقستان ازاماتتىعىن العان سوڭ، قىتايعا بارعان ساپارىندا قۋعىنعا ءتۇسىپ، قازاق ستان تولقۇجاتىن قىتاي قاۋىپسىزدىك ورگانى تارتىپ الىپ، ءتورت جىل بويى قۇلجادا ءجىپسىز بايلانعان اقىن بەكقوجا جىلقىبەكتەن سۇراسا، ءبارىن جىپكە ءتىزىپ ايتىپ بەرەتىن ەدى عوي.

سولاردىڭ بىرەۋىمەن وسى زاڭ جوباسى تۋرالى ءبىر دەپۋتات كەڭەسىپ پە ەكەن؟.. تەك، «ازاماتتاردىڭ قوس ازاماتتىعى تۋرالى اقپاراتتى تەك ولاردىڭ كەلىسىمى بويىنشا عانا بەرەمىز. كوبىنە ازاماتتار مۇندايعا كەلىسىم بەرمەيدى. بۇگىنگى كەلىسىمنىڭ راتيفيكاتسياسى وسى دەرەكتەردى جەدەل الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قوس ازاماتتىقتى انىقتاۋ تۋرالى سۇراققا توقتاساق، بۇل كۇندەلىكتى جۇمىس. بيىل 462 ادام قوس ازاماتتىعى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. بىراق قىتاي بويىنشا ونداي انىقتالعان جوق», – دەگەن  ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەرجان سادەنوۆتىڭ سوزىنە يمامداي ۇيىعان، ءبىر-ەكى دەپۋتات ەكى-ءۇش سۇراق قويعان، بولدى، ءسويتىپ بارلىعى الدىندا تۇرعان كنوپكالارىن باسا-باسا سالعان...

ارعى تاريحتى ايتپاي-اق قويايىن.

وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا اتاجۇرتىمىزعا ورالدىق. ءوز باسىم 2007 جىلىدان بەرى قىتايعا بارعان ەمەسپىن. ونىڭ الدىندا اۋىلعا بارىپ-كەلىپ جۇردىك. ءبىر جولى جاناربەك ءاشىمجانوۆ ءىنىمدى (قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى) ۇرىمجىگە ەمدەتۋگە الىپ بارىپ، قۇلجا اينالىپ كەلدىك. ارينە، جاناربەك ءوز قاراجاتىمەن ەمدەلدى. مەن اعا-دوسى رەتىندە ەرتىپ بارىپ، قاسىندا بولدىم.

«تاراپتار مەملەكەتتەرىنىڭ ازاماتتارىنا قاتىستى اقپارات الماسۋ تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى تالقىعا تۇسكەننەن بەرى، ەسكى جارانىڭ اۋزى تىرنالىپ، باسىمىزدان وتكەن وقيعالار ەسىمىزگە تۇسە باستادى.

سول كەزدىڭ ءتارتىبى بويىنشا، باسىندا «ىقتيارحاتپەن» جۇردىك. قۇلجاعا ءار بارعان سايىن قىتاي ۇقك-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءبىزدى شاقىرىپ، سۇراققا تارتاتىن. سونداعى سۇراقتارىنىڭ ءبىر پاراسى – «قىتايدان قازاقستانعا بارعانداردان كىمدەرمەن ارالاساسىڭ؟»، «ولار قازاقستان ازاماتتىعىن الدى ما؟»، «ۇكىمەت ادامدارىنا جاقىن جۇرەتىندەردەن كىمدەردى تانيسىڭ؟»، «ۇكىمەت جاعىنان قولداۋ الىپ بايىعان ورالماندار بار ما؟»، «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىنا ءجيى باراسىڭ با؟»، «قاۋىمداستىققا كىمدەر ءجيى بارادى؟»... قويشى، وسىنداي سۇراقتارمەن قوناق ۇيلەردىڭ ءبىر بولمەسىن تەمەكىنىڭ كوك تۇتىنىمەن تۇمانداتىپ، قانشاما تەرگەلدىك ءبىز. بۇل – باسى.

كەيىنتىندە اقشا ۇسىنىپ، تالاپتار قويا باستادى...

بۇگىن قاراپ وتىرسام، قىتاي ەندى اناۋ-مىناۋدان سۇراپ اۋرە بولمايتىن بولدى، اتاجۇرتقا ورالعان قانداستار تۋرالى اقپاراتتى ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەن تىكەلەي سۇراپ الا بەرمەك. قوس پالاتانىڭ دەپۋتتاتتارى قوس قولدارىن كوتەرىپ، سوعان جول اشىپ بەرمەك.

ارينە، مەن ءماجىلىس پەن سەناتتىڭ بۇكىل دەپۋتاتىن مانسۇقتاۋدان اۋلاقپىن. بىلىكتى، ىقپالدى، ءوزىم قاتتى سىيلايتىن ءبىراز اعا-ءىنى دەپۋتتارىم بار. ءبىر قازىبەك يسانىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!

ارينە، اتالعان «كەلىسىم» قازاقستان تاراپىنىڭ ەمەس، قىتاي جاعىنىڭ تالابىمەن جاسالعانى بەلگىلى. سەبەبى، قازاقستاننان بارىپ، قىتاي ازاماتتىعىن الىپ جاتقان قازاقستان ازاماتتارى جوق دەۋگە بولادى. بولسا دا بىرەن-ساران بولۋى مۇمكىن.

بىراق، بۇل جولى ءماجىلىس قاتتى قاتەلەستى. قانداستارىنىڭ باسىن قاتەرگە تىكتى! ەگەر، اتالعان «كەلىسىم» راتيفيكاتسيالانىپ كەتسە، ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ تاعدىرى تىعىرىققا تىرەلمەك!

ءيا، كەيبىر بۇلبۇل دەپۋتاتتار ەفيرگە شىعىپ الىپ، «مۇنداي زاڭدار الەمدىك تاجىريبەدە بار...» دەپ، سايراپ جاتىر. ال مەن سۇرار ەدىم سول مىرزالار مەن حانىمداردان: «ءسىز قىتاي قانشا مەملەكەتپەن وسىنداي اقپارات الماسۋ تۋرالى كەلىسىم جاساسىپتى؟ اقش پەن قىتاي اراسىندا وسىنداي كەلىسىم بار ما ەكەن؟ بار بولسا، ناتيجەسى قالاي بولىپتى، زەرتتەپ كوردىڭىز بە؟! بۇل جەردە ءۇش ميلليوننان استام قازاقتىڭ تۇرعانىن، مىنا كەلىسىمنىڭ تىكە سول قانداستارىمىز ءۇشىن جاسالىپ جاتقانىن ويلامادىڭىز با؟! الەم قايدا، قازاقستان قايدا؟!» – دەپ!

مۇمكىن ولاردىڭ ايتىپ وتىرعانى ورتا ازياداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىمدەر شىعار. باتىس ەلدەرى قىتايمەن مۇنداي كەلىسىمدەرگە بارسا دا، بايقاپ-بايقاپ، جەتى ولشەپ، ءبىر كەسىپ بارۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار سەكىلدى «شايناماي جۇتۋ» دەگەن ولاردا جوق!

«كەلىسىم» راتيفيكاتسيالانسا، ەرتەڭ ءبىرىنشى بولىپ قازاقستان ۇكىمەتى ەمەس، قىتاي ۇكىمەتى اقپارات سۇرايدى.

باسقا ەمەس، اۋىت مۇقيبەكتىڭ اقپاراتىن سۇراۋى مۇمكىن.

ءيا، مەن – مۇقيبەك اۋىت 2006 جىلى 21 ناۋرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الدىم. مەن ازاماتتىققا قۇجات وتكىزگەندە، قىتاي ازاماتتىعىنان شىعارۋ تۋرالى قىتايدىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى حۋ تسزينتاودىڭ اتىنا ءوتىنىش جازىپ، ونى كوشى-قون پوليتسياسىنا قوسا تاپسىردىم. ازاماتتىعىم شىققان سوڭ، سول كەزدەگى ءتارتىپ بويىنشا، قىتايدىڭ تولقۇجاتىن ەلىمىزدىڭ كوشى-قون پوليتسياسىنا تاپسىرىپ بەردىم.

سودان بەرى ون جەتى جىل ءوتتى، مەن قازىر قىتاي ازاماتتىعىنان شىققانىمدى نە شىقپاعانىمدى بىلمەيمىن.

بىراق، سول كەزدىڭ تارتىبىمەن قازاقستان ازاماتتىعىن الدىم. ءوزىمدى «قوس ازاماتتىعى» بار ادام دەپ ەسەپتەمەيمىن. قازاقستاننىڭ تولىق قاندى ازاماتىمىن!!!

وسى تارتىپپەن قازاقستان ازاماتتىعىن العان جالعىز مەن ەمەس، قىتايدان ورالعان قانداستارىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى وسى جولدى باسىپ ءوتىپ، قازاقستان ازاماتى اتانعان بولۋى كەرەك!

ەندى قىتاي ۇكىمەتى «كەلىسىم» بويىنشا، «مۇقيبەك اۋىت قازاقستان ازاماتتىعىن العان با، جوق پا؟!» دەپ، قازاقستاننان مەن تۋرالى اقپارات سۇرادى دەلىك.

قازاقستان ۇكىمەتى: «ءيا، مۇقيبەك اۋىت قازاقستان ازاماتتىعىن 2006 جىلعى 21 ناۋرىزدا العان...» دەپ، قىتايعا مەن تۋرالى بارلىق اقپاراتتى بەردى دەلىك.

قىتاي ۇكىمەتى: «وندا، مۇقيبەك اۋىت ءالى كۇنگە دەيىن قىتاي ازاماتى، ونى قىتايعا قايتار!» دەپ، تالاپ قويادى.

ءسويتىپ، قازاقستان ۇكىمەتىنە نە مۇقيبەك اۋىتتى قىتايعا قايتارۋعا تۋرا كەلەدى نەمەسە «رەسپۋبليكا ازاماتىنىڭ باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىندا بولۋى تانىلمايدى» دەگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 10-بابىنىڭ 3 تارماعىن وزگەرتۋىنە تۋرا كەلەدى.

داۋ جوق، مەن بىلەتىن قىتاي ۇكىمەتى وسىنداي قادامعا ءسوزسىز بارادى! قىتايدىڭ سايتتارى الدەن باستاپ وسىلاي ايتىپ تا جاتىر!

ءتىپتى، قىتاي مۇنداي قادامعا بارماعان كۇننىڭ وزىندە، جەكەلەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ اقپاراتىن سۇراپ، ولارعا پسيحولوگيالىق قىسىم جاساۋى، ءوز ەركىنە كوندىرۋگە ارەكەت ەتۋى مۇمكىن.

ايتپاقشى، قازاقستان ازاماتتىعىن العان اسقار ازاتبەكتى قىتاي ساقشىلارى قورعاس كەدەن بەكەتىنىڭ اۋماعىنان ۇستاپ اكەتكەلى قانشا جىل بولدى، سونى ىزدەگەن قازاق ۇكىمەتى بار ما؟!

كەرەك بولسا، قىتاي پاسپورتىمىز بەن ۆيزامىزدى وزدەرى جاساپ اكەلىپ، ۇيىمىزدەن بايلاپ اكەتۋى دە عاجاپ ەمەس قوي. بۇل – ءبىر جاعى!

ەكىنشى جاعىنان، قىتايدان كەلەتىن كوش باياۋلايدى، قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الۋى قيىندايدى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ تىنىشتىعى بۇزىلادى.

قىسقاسى، دەپۋتاتتار بۇل جاعىن دا ويلاعانى دۇرىس!

سەنات قۇدايدان قورىقپاسا دا، قىتايدان قورىققانى ءجون!

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz