«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
 تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق»، -
شوقان ءۋاليحانوۆ.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ تاڭعاجايىپ جاڭالىعىنىڭ ءبىرىن، ياعني ەجەلگى ادامنىڭ العاش رەت جىلقىنى قولعا قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ۇيرەتكەندىگىنىڭ ارحەولوگيالىق دالەلىن الەمگە ايگىلەگەن - وتانداسىمىز، نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۆيكتور فەدوروۆيچ زايبەرت (1947-2022).

عالىمنىڭ 1980 جىلى اشقان باستى جاڭالىعى - بوتاي مادەنيەتى. ورنالاسقان اۋماعى - سول­تۇستىك قازاقستان وبلىسى، ايىرتاۋ اۋدانى قازان اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى نيكولسكوە ەلدى مەكەنىنەن وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي ءبىرجارىم شاقىرىم جەردە، كولەمى 15 گەكتار.

بوتاي مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىعى جايلى ارحەولوگ ۆ.زايبەرتتىڭ تۇجىرىمداماسىندا: «بوتاي قونىسى ورتالىق ازيا دالاسىندا جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدىڭ ەڭ العاشقى ارحەولوگيالىق دالەلى ىسپەتتەس. سونىمەن قاتار قونىستان تابىلعان كەراميكالىق ىدىستاردان ليپيد پەن ءسۇت مايلارىنىڭ قالدىقتارى تابىلۋى - مۇندا جايى­لىم­­دىق جىلقى شارۋاشىلىعى بولعاندى­عىنىڭ ءبىر دالەلى. ياعني ب.ز.د. IV مىڭ جىلدىقتا قازاق دالاسىندا جىلقى قول­عا ۇيرەتىلىپ، قىمىز دايىندالدى. سو­نىمەن قاتار بوتايلىقتار قولا داۋىرىنە دەيىن ەكى مىڭ جىل بۇرىن مىس قۇرال-سايمانداردى پايدالاندى. ولاردا سۋرەت­شىلىك، زەرگەرلىك ونەرى ەرەكشە دامىدى. كەيبىر ارتەفاكتىلەردىڭ جاسالۋ شەبەرلىگى تاڭعالدىرادى. بۇل مادەنيەت سوڭعى التى مىڭ جىل ىشىندە، اندرونوۆ، ساق-سارمات، قاڭلى، تۇرىك-قىپشاق، ت.ب. ەۋرازيالىق دالا­لىق مادەنيەتتەر ارقىلى جۇيەلى دامىپ، ولاردىڭ تاريحي-مادەني، ەتنوستىق، انترو­پولوگيالىق ەرەكشەلىگىن بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، قازىرگى تۇرىك ەتنوسىنا قوسىلدى»، دەپ جازىلعان (egemen.kz 09.02.2021).

راسىندا دا، بۇل تاريحتاعى تاڭعاجايىپ جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى ەدى. قازاق پەن جىلقىنى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋ ەش مۇمكىن ەمەس. باسقا حالىقتارداي ەمەس، قازاقتىڭ جىلقىنى اسا قاستەر تۇتاتىنىنىڭ دا استارىندا وسى جايلار جاتقانىن اڭعارامىز. وسىدان 5-6 مىڭ جىل بۇرىن بابالارىمىزدىڭ ادامزات وركەنيەتىنە تۇڭعىش كولىك قۇرالى - جىلقىنى اكەلىپ، بۇل تۇلىكتى قولعا ۇيرەتكەنى شىنىمەن تاڭقالارلىق جاعداي. اقش، انگليا، گەرمانيا، قىتاي جانە يران عالىمدارى بوتاي مادەنيەتى جايلى تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، جەر استىنان تابىلعان ادام مەن جىلقىنىڭ سۇيەكتەرىن، قىمىز ىشەتىن ىدىستاردى تەرەڭ زەرتتەپ، ادامدار بۇل ولكەدە 5300 جىل بۇرىن ءومىر ءسۇردى دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. باتىس عالىمدارىنىڭ بۇل ايتقان پىكىرلەرىنە سۇيەنسەك، ءتىپتى ەجەلگى وركەنيەتتىڭ ءبىر دىڭگەگى - گرەكيانىڭ ءوزى جىلقىنى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان الدەقايدا كەش قولعا ۇيرەتكەنىن دالەلدەي تۇسەدى.

جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ كونە زامانداعى بابالارى ءوز داۋىرىندە باسقالارعا قاراعاندا وراسان زور ۇستەمدىككە يە بولدى. شارۋاشىلىق پەن اسكەري سالاداعى تەڭدەسسىز رەۆوليۋتسياعا جول اشتى. جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلۋى اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىنىڭ دە نەگىزىن قالاپ، دۇنيەگە جاڭا كيىم ۇلگىلەرى مەن قۇرال-جابدىقتار ۇلگىلەرىن اكەلدى. جاقىندا عانا گەرمانيا عالىمدارى ورتالىق ازيا اۋماعىنان تابىلعان، وسىدان  3 مىڭ جىل بۇرىن تەرىدەن تىگىلگەن شالباردى قالپىنا كەلتىرىپ، ونى دۇنيەگە اكەلگەن تۇركى تەكتەس كوشپەندىلەر ەكەنىن دالەلدەگەن ەدى. ال، بەس قارۋىن اسىنعان سالت اتتى كوشپەندىلەر جاۋلارىن تاسقىن سۋداي جايپاپ ءوتىپ، ۇلى يمپەريالاردىڭ ىرگەتاسىن قالاعانى كۇللى الەمگە ايگىلى تاريحي شىندىق.

قازىرگى ۋاقىتتا الدىمەن ءبىر اللانىڭ، ودان كەيىن تابيعي گەنىنىڭ وتە مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇرامىنداعى 190-نان استام مۇشەلەرى قاتارىندا ءححى عاسىردىڭ كوشىنە ىلەسىپ كەلەدى. بىراق وتكەن ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا قازاق حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقى، سالت-ءداستۇرى، ءتىپتى سىرتقى كەلبەتى دە وزگەرىسكە ۇشىراپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بىرتە-بىرتە جوعالتىپ، ءتىلى ادام تۇسىنگىسىز جاعدايعا جەتىپ، شۇبارلانىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس.

وسىدان 6 مىڭ جىلدان بۇرىن جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، سانسىز اتتى اسكەر جاساقتاپ، جەر الەمدى جاۋلاعان ۇلى تۇركىلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ ءبىرى - قازاق حالقىنىڭ سونشاما كۇيزەلىسكە ۇشىراۋ سەبەبى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ دا نازارىنا ىلىگىپ وتىر.

مىسالى، قازاق حالقى تۋرالى يتاليانىڭ جيھانكەز كاسىپكەرى رەناليۋ گاسپيرين: «مەن الەمنىڭ 141 ەلىن ارالاعان اداممىن. سولاردىڭ ىشىندە ءوز مەملەكەتىندە، ءوز تىلىندە ءومىر سۇرە الماي وتىرعان بەيشارا حالىقتى كوردىم،» – دەپ جازعانى بەلگىلى. اعىلشىن كوميگى ساشا بارون كوەن قازاقتاردى «بورات» اتتى كينوكومەدياسىندا سايقىمازاققا اينالدىرعانىنا بۇكىل الەم كۋا بولدى. ال رەسەي مەملەكەتىنىڭ جيروۆسكي، نيكونوۆ، فەدوروۆ سياقتى شوۆينيستەرى ماعىناسى قازاقتا مەملەكەت بولماعان، تايپا-تايپاعا ءبولىنىپ مال باققان جابايىلار سياقتى دەگەن قورلاۋعا تولى پىكىرلەرىن اشىق ايتقان ەدى.

وسى مىسالداردىڭ وزىنەن عانا قازىرگى قازاقتىڭ بىرتىندەپ مازاققا اينالىپ بارا جاتقانىن كورۋگە بولادى. ءبىز بۇل ۇردىسكە «جاياۋ قازاق - مازاق» دەگەن ايدار تاقتىق.

ۇلى بابالارىمىزدىڭ اتقا مىنگەنىنە 6 مىڭ جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. ولار اتقا مىنگەن سوڭ، جەرمەن اتتىڭ ءتورت تۇياعى ارقىلى بايلانىستى. اتتىڭ ۇستىنە شىققاننان كەيىن كوز الدىنداعى كوكجيەگى كەڭەيدى. باسقا حالىقتار سياقتى نەدەن قورىقسا، سودان قۇداي جاساعان جوق، كەرىسىنشە اسپانعا، جۇلدىزعا قاراپ وي-ءورىسىن دامىتتى. تاڭىرگە، اللاعا تابىناتىنىمىز دا سودان. بۇل تۇرعىدا تاريحشى-ەتنوگراف احمەت توقتاباي: «ءبىز اتقا ب.د.ب 6 مىڭىنشى جىلى وتىرىپ، 1929 جىلى تۇستىك. ودان كەيىن قازاقتىڭ رۋحى ءوشتى. ال 1958 جىلى قىتاي قازاقتارى اتتان ءتۇستى. ەندى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - جىلقى تاريحىن، مادەنيەتىن الەمگە كورسەتكەن حالىق رەتىندە ونى جاستارعا ۇيرەتۋگە ءتيىسپىز. جانە جىلقىنىڭ سانىن وسىرمەي، حالقىمىزدىڭ رۋحى كوتەرىلمەيدى. نەگە دەسەڭىز، 1928 جىلعا دەيىن 4,5 ملن جىلقى بولسا، 1897 جىلى 6 ملن جىلقى بولدى. قازىر نەبارى 1,5 ملن عانا»، - دەپ اتاپ كورسەتتى (TURKESTAN.KZ  27.06.2019).

سونىمەن شارتتى تۇردە قازاق حالقى 1929 جىلى اتتان ءتۇستى دەپ ەسەپتەسەك، الداعى 5-6 جىلدان كەيىن، ياعني 2029 جىلى قازاقتىڭ بيىك رۋحى تومەندەپ، بىرتە-بىرتە ۇلتتىق نامىسىن جوعالتا وتىرىپ جاسقانشاقتىق، ىنجىقتىق، قورقاقتىق، سورلىلىق سياقتى قاسىرەتتى بويىنا سىڭىرە باستاعانىنا 100 جىل تولادى ەكەن.

وسى ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق نە كورمەدى؟ اشارشىلىق، گەنوتسيد،  كولحوزداستىرۋ، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، اتوم بومباسىنىڭ سىناعى، تىڭ كوتەرۋ سياقتى ناۋبەتتەن اۋپىرىمدەپ امان قالعانىنىڭ كورگەن كۇنى دە ءماز ەمەس ەدى. 70 جىلعى قۇدايسىز كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «قىزىل» ساياساتى «جىعىلعانعا - جۇدىرىق» دەگەندەي، جاياۋ قالعان قازاقتى تىپتەن ەسەڭگىرەتىپ، ساناسىنان ءتىلىن، ءدىلىن، مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن ءبىرجولاتا جويۋعا باعىتتالدى.

قازاق جەرىن وتارلاۋشىلاردىڭ جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلگەن جىمىسقى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىن بۇرمالانعان تاريحىمىزدان، ۋلانعان جەرىمىزدەن، بەيشارانىڭ كۇنىن كەشكەن تىلىمىزدەن، جاھاندانۋ ۇردىسىنەن جويىلۋعا اينالعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان، دەنساۋلىعى ناشار، اتا-بابا سالتىنان ماقرۇم قالعان وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزدان بايقاۋعا بولادى. قىسقاسى، ۇلتىمىزدىڭ بيىك رۋحىن جوعالتىپ، بىرتە-بىرتە بارلىق قۇندىلىقتارىنان ايىرىلا باستاۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبىنىڭ ءبىرى، جاياۋ قالىپ، بەيشارا كۇيگە تۇسۋىندە ەكەنى ءسوزسىز. بۇل سوزىمىزگە قوسىمشا دالەل رەتىندە ءوزىمىز وتكىزگەن مىنا ءبىر قاراپايىم ەكسپەريمەنتتى كەلتىرەيىك.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اۋىلدىق جەردە تۇراتىن ءبىر اۋقاتتى جىگىت جۇلدەلىك قورى قوماقتى كوكپار ويىنىن ۇيىمداستىرىپ، ءبىزدى قوناق رەتىندە شاقىرعان بولاتىن. مەزگىل كوكتەمنىڭ اياعىنا تاياۋ، جەر كەۋىپ، كۇن جىلىنعان، اينالا كوكتەپ، جاسىل جەلەككە ورانا باستاعان شاق بولاتىن. اۋىلعا كىرە بەرىستە ءبىزدى 50-55 جاستاعى وتاعاسى ەكى ۇلىمەن قارسى الدى. اۋىل سىرتىنداعى جازىققا جينالعان سالت اتتى كوكپارشىلار مەن قىزىق كورۋگە كەلگەن جۇرتتىڭ قاراسى وتە كوپ ەكەن. اتتارىن قىزدىرىپ، ارى-بەرى ويقاستاپ، شاپقىلاپ جۇرگەن، كۇن مەن جەل ءتيىپ، بەتتەرى كۇرەڭ تارتقان ەڭگەزەردەي جىگىتتەرگە قاراپ تۇرىپ، ەرىكسىز سۇيسىنەسىڭ. بەس قارۋ اسىنباسا دا، كوزدەرى وتتاي جايناعان، جالعىز قامشىنىڭ وزىمەن اسا ايبارلى كورىنەتىن سالت اتتىلار جەر دۇنيەنى جاۋلاعان قاھارلى تۇركى تەكتەس بابالارىمىزدى ەسكە تۇسىرەدى. مىنگەن اتىنىڭ قىزعان قانى ۇستىندەگى يەسىنە دە اسەر ەتىپ، دەلەبەسى قوزا تۇسكەن مۇنداي جاۋىنگەرگە ەشقانداي توسقاۋىل قورقىنىشتى بولماسا  كەرەك. كەۋدەمە ماقتانىش سەزىمى ۇيالاپ، قازاق جارىق دۇنيەنى جىلقىسىز ەلەستەتە المايتىن شىعار دەپ ماساتتانىپ تۇرعانىمدا، كوزىمە ءبىزدى قارسى العان جىگىتتىڭ ماشيناسىنىڭ جانىندا تۇرعان ەكى ۇلى ءىلىندى. ەكەۋى تەتەلەس وسكەن، جاستارى 17-20 شاماسىندا، قالادا وقيتىندارىن ايتقان. بۇلار بويشاڭ بولعانمەن، شاشتارى كورەي جاستارى سياقتى كوزدەرىنە تۇسكەن، قىلقيعان مويىندارى، ءجىپ-جىڭىشكە بولىپ، يىعىمەن بىرگە سالبىراعان قولدارى، سۇراق بەلگىسىندەي يىلگەن دەنەلەرى اناۋ اتقا ءمىنىپ شاپقىلىپ جۇرگەن، وزدەرىمەن قاتارلاس كوكپارشىلارعا مۇلدەم ۇقسامايدى. كوزدەرىندە ەشقانداي وت جوق، سمارتفوننان كوز المايتىن، ىنجىق ەكەندەرى بايقالىپ تۇر. قايتەر ەكەن دەپ، ءوزىمىز كوپتەن ويلاستىرىپ جۇرگەن ەكسپەريمەنتتىڭ ءساتى تۇسكەنىن پايدالانىپ، ەكەۋىنە اتقا قونۋدى بۇيىردىق. زورلاعانداي بولىپ، ەكەۋىن ەكى جۋاس اتقا ارەڭ دەگەندە وتىرعىزدىق. تانىس جىگىتتەرگە ەكسپەريمەنتتىڭ ءمان-جايىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ، ەكى بالانى ابايلاپ سالت اتتىلاردىڭ توبىنا قوسىپ، ءبىراز شاپقىلاتۋدى تاپسىردىق.

و، توبا! ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قايتا اينالىپ، جانىمىزعا كەلگەن ەكى بالانى تانىماي قالدىق! ەكەۋىنىڭ بەتتەرى قىزارىپ كەتكەن، جالدارى كۇجىرەيىپ، ارقالانىپ العان، كوزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ، جۇزدەرى سۇستى كۇيگە ەنگەن. «اكە، ءبىز كوكپار تارتامىز، ءبىزدى كومانداعا الدى» دەپ، كەزەك-كەزەك اقىرىپ تۇر. اكەلەرىنىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. جوق-جوق، اتتان تۇسىڭدەر، ءبىر جەرلەرىڭدى اۋىرتىپ الاسىڭدار، سەندەرگە كوكپار تارتۋعا بولمايدى، دەپ شىرىلدادى. ءبىز ونى جانىمىزعا شاقىرىپ الىپ، ۇيىمداستىرعان ەكسپەريمەنتىمىز تۋرالى ايتىپ بەردىك. بالالار مىنەز-قۇلقىنىڭ از ۋاقىتتا كەرەمەت وزگەرىسكە ءتۇسۋى سەبەبىن تۇسىندىردىك. ونىڭ باستىسى، ادام اتقا مىنگەندە جاراتىلىسىنان قانى ىستىق، ەتى قاتپايتىن جىلقىنىڭ قىزۋى تاقىمى ارقىلى ەن بويىنا تاراي باستايدى. ات پەن ادام ءبىرتۇتاس قان اينالىمىنا ءتۇسىپ، ءبىرتۇتاس الپاۋىتقا (ەجەلگى گرەكتەردىڭ قورىققاندارى سونشالىق، ءبىزىڭ سالت اتتى بابالارىمىزدى «كەنتاۆر» دەپ اتاعان، ياعني باسى، ەكى قولى، كەۋدەسى ادام سياقتى، ال قالعان دەنەسى، ءتورت اياعى جىلقىدان جاراتىلعان، الاپات كۇشتى، وزگەشە جاراتىلىس يەلەرى دەپ تۇسىنگەن) اينالادى دەپ اسىرەلەپ ايتۋعا بولادى. مۇنداي كۇيدەگى رۋحى اسقاقتاعان سالت اتتىنى توقتاتۋ نەمەسە قارسى شىعىپ، جەڭۋ مۇمكىن بولماعان.

بۇدان شىعار ەڭ باستى قورىتىندى - كەز كەلگەن قازاق بالاسى اتقا قونعاندا، مىڭداعان جىلدار بويى قانىمەن سىڭگەن تابيعي گەنى، بولمىسى، رۋحى ويانىپ، ءاپ-ساتتە مىنەز-قۇلقى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، قاھارلى جاۋىنگەرگە اينالادى. بۇل تۇجىرىم ءىس جۇزىندە وسىلايشا دالەلدەندى.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتسەك، وسى باعىتتاعى ەكسپەريمەنتتى كەز-كەلگەن قىزىعۋشىلىق تانىتقان ادام ءوزى ىسكە اسىرىپ، كوزىن جەتكىزە الادى. قازىرگى جاستارداردىڭ، اسىرەسە قالاداعىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءالجۋاز، ىنجىق، جىلقىنى تەك سۋرەتتەن عانا كورگەن، قىمىز، ساۋمالدىڭ ءدامىن دە تاتپاعان ۇرپاق ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ال ۇزاق ۋاقىت اتقا ءمىنىپ جۇرەتىن، جىلقى ەتىن جەپ، قىمىز-ساۋمال ىشكەن ادامنىڭ دەنساۋلىعى مىقتى، دەنەسى شىمىر، جاڭا ۇرپاق تۋدىرا الاتىن اكەلىك الەۋەتى وتە جوعارى بولاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەمەس پە؟ بۇل ماسەلەنى اكادەميك ت.شورمانوۆ اعامىز جىلدار بويى جازىپ تا، ايتىپ تا كەلە جاتىر.

سوڭعى جىلدارى قوعامىمىزدا  ۇزدىكسىز تالقىلانىپ كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى - قازاق ۇلتى رۋحىنىڭ تومەندەۋى. ونىڭ سەبەپ-سالدارى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ تا،  جازىلىپ تا جاتىر. ال ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، نەگىزگى سەبەپ - قازاقتىڭ جىلقىدان اجىراپ قالۋىندا. ەجەلدەن كەلە جاتقان اڭىز-اڭگىمەلەردە، جىر-داستانداردا، تاريحي دەرەكتەردە ەشقانداي تۇلعا جاياۋ ءجۇرىپ سوعىسقانى نەمەسە ەرلىك كورسەتكەنى، باتىر بولعانى باياندالماعان. كەرىسىنشە، باتىرلار مىنگەن سايگۇلىك، ارعىماق، قازانات، ءتىپتى قۇلىن-تاي تۋرالى اڭگىمە، ەرتەگى، اڭىز، ماقال-ماتەل، جىر-داستاندار جەتىپ، ارتىلادى.

ەگەر جوعارىدا ايتىلعانداي، وسىدان 6 مىڭ جىل بۇرىن اتقا قونعان بابالارىمىز سياقتى جىلقىنى قاستەرلەپ، جوعالۋعا جاقىن قالعان اتبەگىلىك ونەرىمىزدى، ۇلتتىق ات سپورتىن قولعا الىپ، حالقىمىزدى ەڭ سۇيىكتى جانۋارىمەن قايتا تابىستىرماساق، جاياۋ قازاق - مازاق بولىپ قالا بەرمەكپىز. «جىلاندى جەتى جەردەن كەسسەڭ دە، شەگىرتكەدەي قاۋحارى بار» دەگەن ءتامسىل بار. وعان قاراعاندا قازاق ۇلتىنىڭ ءالى دە بولسا، تاڭعاجايىپ تابيعي گەنىنىڭ ارقاسىندا، الەۋەتى وتە جوعارى. بۇل سوزىمىزگە جاقىندا عانا وتكەن «ۇلى دالا جورىعى - 2023» مارافون بايگەسى دالەل بولا الادى. 1300 شاقىرىمدى 93 ساعات 47 مينۋتتا باعىندىرعان سالت اتتىلارعا قالاي تامسانباسسىڭ. ەڭ قۋانىشتىسى، بۇل بايگەنىڭ  جەڭىمپازى - ءبىزدىڭ جەتىسۋ وبلىسىنىڭ كومانداسى ەكەندىگى.

ولاي بولسا، بىرەگەي ۇلت بولىپ قالىپتاسقان، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن قاستەرلەيتىن، دەنساۋلىعى مىقتى وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەلەيتىن حالىق بولامىز دەسەك، ءتۇپ قازىعىمىز - جىلقى مالىنا قايتا ورالۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىز.

ول ءۇشىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن كەشەندى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداۋدى ۇسىنامىز. بۇل باعدارلاما ەڭ الدىمەن مەكتەپتەردە جىلقى مالى، ات ابزەلدەرى، كۇتىپ-باپتاۋى، قىمىز، ساۋمال ازىرلەۋ سياقتى ماسەلەلەردى قامتيتىن ساباق ەنگىزۋدى كوزدەۋى ءتيىس. دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىنا قوسىمشا رەتىندە، ارنايى مامانداردىڭ قاداعالاۋىمەن مەكتەپ وقۋشىلارىن اپتا سايىن اتقا مىنگىزۋ كەرەك.

سونداي-اق، ءىرى ەلدى مەكەندەر مەن قالالار ماڭىندا جىلقى ۇستاۋمەن جانە وسىرۋمەن اينالىساتىن ءىرى فەرمالار اشۋ، اتپەن جۇرۋگە ارنالعان مارشرۋتتار قۇرۋ، مەكتەپ اسحانالارىندا قىمىز، ساۋمال ىشكىزىپ، جىلقى ەتىمەن قورەكتەندىرۋ سياقتى ءىس-شارالاردى قامتۋ كەرەك. ناتيجەسىندە، قىسقا مەرزىمدە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ ۇردىسىندە وڭ وزگەرىستەرگە قول جەتكىزۋگە بولادى. مىسالى، جالپىۇلتتىق دەنساۋلىق كورسەتكىشتەرى كۇرت جاقسارادى. اسىرەسە، قازىرگى ۋاقىتتا جاس جىگىتتەردىڭ اراسىندا بەلەڭ العان بەلسىزدىك اۋرۋىنىڭ الدىن الۋعا بولاتىنى ءسوزسىز. جاس وتباسىلاردىڭ اجىراسۋى ازايىپ،  بالا تۋ ارتا تۇسەدى، ءدارى-دارمەككە، اۋرۋحانادا ەمدەلۋگە دەگەن سۇرانىس ازايادى.

ۋاقىت وتە كەلە بۇل سالا ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى درايۆەرىنە اينالىپ، قوسىمشا قىزمەتتەردىڭ وركەندەۋىنە وڭ ىقپالىن تيگىزەدى. مۇمكىن شىعىنى پايداسىنان كوپ ەگىن شارۋاشىلىعىنا جىلدار بويى ميللياردتاعان سۋبسيديا بولگەنشە، جەردى حيميالىق زاتتارمەن ۋلاعانشا، جىرتىپ ەروزياعا ۇشىراتقانشا، زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، جىلقى ءوسىرۋدى قولعا الۋ دۇرىس بولار. جىلقىنىڭ ەتىن، قىمىزىن ەكسپورتتاۋ الدە قايدا ءتيىمدى شىعار؟ بۇل ماسەلەنى نەگە عىلىمي تۇردە زەرتتەپ، زەردەلەمەسكە؟

وسى ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلە ۇكىمەتتىڭ، دەپۋتاتتاردىڭ، مۇددەلى مەملەكەتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ نازارىنا الىنسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ

جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، تەزەك تورە جانە شوقانتانۋشى، بوس ۋاقىتىندا شىعارماشىلىق-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن دە اينالىسادى

Abai.kz