دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددۇ) دەرەگى بويىنشا حالىق دەنساۋلىعى 20% – تۇقىم قۋالايتىن كەسەلدەرگە، 20% – الەۋمەتتىك جاعدايعا، 10% – دەنساۋلىق ساقتاۋ دەڭگەيىنە، 50% – ءار ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا بايلانىستى بولادى.

سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا ءونىمدى ەڭبەك، بيولوگيالىق ريتم مەن تاۋلىكتىك رەجيمدى ساقتاۋ،  جەكە باستىڭ تازالىعى، ەڭ باستىسى – تاماقتانۋ مەن قيمىل-قوزعالىس كىرەدى. قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، 2022 جىلى قازاقستاندا حالىقتىڭ 34,2%-ى سپورتپەن اينالىسقان، بۇل كورسەتكىش ءبىر جىل بۇرىن 31,6% بولعان. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ەلىمىزدە جالپى العاندا 23,2% ادام سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانادى دەپ ەسەپتەيدى.

ال ءبىزدىڭ حالىق نە ءىشىپ، نە جەيدى؟ ايگىلى حالىقارالىق نارىقتىق زەرتتەۋلەر اگەنتتىگى Euromonitor International 2022 جىلدىڭ قاراشا ايى مەن 2023 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاقستانداعى ازىق-تۇلىكتىڭ قۇرامىن زەرتتەپ كوردى. ساراپشىلار نارىقتا تاعامدار تۋرالى دەرەكتەردىڭ جەتىسپەيتىندىگىن جانە قانشا كالوريا مەن قانت تۇتىنىلعانىن كورسەتەتىن سەنىمدى ستاتيستيكا جوقتىعىن اتاپ كورسەتتى. ولار وسىنى جانە وزگە دە دەرەكتەردى زەرتتەۋدىڭ قۇندىلىعى دەپ باعالاعان.

100 گ/مل-گە شاققانداعى ورتاشا قورەكتىك قۇناردى انىقتاۋ ءۇشىن Euromonitor International قازاقستانداعى ءارتۇرلى بولشەك ساۋدا نۇكتەلەرىندەگى ازىق-تۇلىك پەن سۋسىن ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق قۇنارىن زەرتتەدى. ءارتۇرلى ساناتتاعى ونىمدەردىڭ جان باسىنا شاققاندا تۇتىنىلاتىن مولشەرىن ەسەپتەدى. زەرتتەۋ بارىسىندا تەك ورالعان ازىق-تۇلىك ەسەپكە الىنعانىن ەسكەرۋ كەرەك. وعان جۇمىرتقا، ەت، بالىق جانە تەڭىز ونىمدەرى، سونداي-اق جاڭعاقتار، بۇرشاق جانە بالالار (سۇتتەن جاسالعان) تاعامدارى كىرمەيدى.

Euromonitor مالىمەتى بويىنشا، 2022 جىلى قازاقستاندا بارلىعى 764 ميلليون ليتردەن استام الكوگولدى جانە 3 ميلليارد ليتردەن استام الكوگولسىز سۋسىندار، 2,9 ميلليون توننا ءارتۇرلى ورالعان ازىق-تۇلىك ونىمدەرى، 3,2 ميلليون تونناعا جۋىق جاڭا پىسكەن كوكونىستەر مەن جەمىستەر (ونىڭ ىشىندە 2,2 ملن توننا كارتوپ) ساتىلعان.

كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنان سوڭ بەلەڭ العان دەنساۋلىقتى كۇتۋ ءۇردىسى قازاقستاندىقتاردى جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستەردى كوبىرەك تۇتىنۋعا ۇيرەتكەن. بۇل ساناتتاعى تاعامداردى ساتىپ الۋ كورسەتكىشى كۇرت ءوسىپ، وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا كوكونىستەردى ساتۋ 11%-عا، جەمىستەردى ساتۋ 7,5%-عا ارتقان. 2022 جىلى ەڭ ءوتىمدى جەمىس-جيدەكتەر «بەستىگىنە» مىنالار كىردى:

- الما – 85,6 مىڭ. توننا;

- بانان – 32 مىڭ. توننا;

- المۇرت پەن ايۆا – 30 مىڭ. توننا;

- مۇكجيدەك، كوكجيدەك، قاراجيدەك – 28 مىڭ. توننا;

- اپەلسين مەن ماندارين – 23,4 مىڭ. توننا.

وسى كەزدە قازاقستاندىقتار تامىرلى كوكونىستەردەن كوبىنە مىنالاردى ساتىپ العان:

- كارتوپ – 2,2 ملن توننا

- قىزاناق– 100 مىڭ. توننا;

- پياز – 74 مىڭ. توننا

سالىستىرىپ قاراساق، گۇلدى قىرىققابات پەن بروككولي تەك 1,2 مىڭ توننا عانا ساتىلىپتى. نۋتريتسيولوگتار دۇرىس تاماقتانۋ ءۇشىن كەرەك دەپ سانايتىن بۇل كوكونىستەردىڭ باعاسى كارتوپتىڭ باعاسىنان 10 ەسە قىمبات.  مۇندايدا ميكروەلەمەنتتەر مەن ۆيتاميندەرگە باي سپارجا، باتات، سەلدەرەيدىڭ باعاسى جايلى نە ايتۋعا بولادى؟ ورتاشا تابىس تاباتىن قازاقستاندىقتارعا پايدالى كوكونىستەردىڭ ارزانداۋىن، ياعني كاباچكي، اسقاباق، قىزىلشا، ءسابىز، كادىمگى قىرىققابات  تاڭداۋعا تۋرا كەلەدى. الايدا، 2022 جىلى جانە وسى جىلدىڭ قاڭتار مەن ناۋرىز ايى ارالىعىندا باسقا دا تامىرلى كوكونىستەردىڭ ساتىلىمى 542,5 مىڭ توننا بولعان، بۇل كارتوپ ساتىلىمىنان 4 ەسە از.

Euromonitor ساراپشىلارى پاندەميا كەزىندە دەنساۋلىعى مەن يممۋندىق جۇيەسىنە الاڭداعان كوپشىلىك قانتتى تۇتىنۋدى ازايتقىسى كەلگەنىن انىقتاعان. الايدا، الەۋمەتتىك شەكتەۋلەر الىنىپ تاستالعان سوڭ، پاندەميا كەزىندە ساقتالعان ديەتالىق تارتىپتەر بۇزىلعان. ۇن جانە كونديتەرلىك ونىمدەر جان باسىنا شاققاندا ءبىر كۇندە تۇتىناتىن كالوريا مەن قانت مولشەرى بويىنشا ءالى دە الدا كەلەدى. «ازىق-تۇلىك  پەن سۋسىنداردى تاڭداۋدا ەڭ باستى فاكتور تاعامنىڭ دامىنە تىرەلەتىندىكتەن، كونديتەرلىك ونىمدەر، كۇلشە، ءتاتتى توقاش، ۇننان جاسالعان تاعامدار ءالى دە الدا كەلەدى»، – دەيدى ساراپشىلار.

Euromonitor ساراپشىلارى قانت، بال جانە ءتاتتى سۋسىنداردىڭ ءالى دە كوپ ساتىلاتىنىن بولجايدى. بۇلار قاسىقپەن جەۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ۇيدە پىسىرەتىن ءتۇرلى دامدەرگە، توساپ، ءتۇرلى سۋسىندار دايىنداۋعا اسا قاجەت.

قۇرامىندا قانتى بار ەڭ كوپ تۇتىنىلاتىن ءۇشىنشى ءىرى ازىق-تۇلىك ساناتى –الكوگولسىز سۋسىندار. ولاردىڭ ىشىندە كولا سياقتى قۇرامىندا قانت بار سۋسىندار ءبىرىنشى ورىندا (بارلىق الكوگولسىز سۋسىندار ساتىلىمىنىڭ 26%), ال گازدالعان قانت بار سۋسىنداردىڭ باسقا تۇرلەرى ەكىنشى ورىندا (18%). الكوگولسىز سۋسىندار نارىعىنىڭ 10%-ىن ىشۋگە دايىن شاي، بوتەلكەدەگى سۋ 22%-ىن قۇرايدى.

ساراپشىلار قازاقستاندىقتار قانتتى ۇناتاتىندىقتان، ءتاتتى قوسىلعان سۋسىنداردىڭ ءالى دە تانىمال ەمەس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. دەگەنمەن، بۇل ساناتتا «سالاۋاتتى ءومىر سالتى» تەندەنتسيالارى دا بايقالادى. مىسالى، ادامدار حوش يىستەندىرىلگەن بوتەلكەدەگى سۋدى (بۇل ءالى دە سۋسىنداردىڭ از عانا سەگمەنتى، بىراق ساتىلىمى ەڭ كوپ ءوستى), ىشۋگە دايىن شاي مەن 100% شىرىنداردى (شىرىنداردا قانت مولشەرى جوعارى بولسا دا) كوبىرەك ۇناتا باستادى. ولار قانت قوسىلعان تابيعي جەمىس شىرىنىن ارتىق كورەدى.

ساراپشىلار بىرنەشە جىلدىڭ بەدەرىندە قازاقستاندىقتار ءۇشىن قانت از قوسىلعان سۋسىندار مەن شىرىنداردىڭ ماڭىزى ارتاتىنىنا سەنىمدى. قازاقستاندا كۇنى بويى، كوبىنە ءتاتتى-ءماتتى قويىپ، قانت قوسىلعان ءشاي ءىشۋ ادەتى كەڭ تاراعان. ول قانت پەن قانت قوسىلعان تاعامداردىڭ كوپ ساتىلۋىنا ىقپال ەتەدى. دەگەنمەن، تۇتىنۋشىلاردىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋعا ءجىتى نازار اۋدارۋى وزگە دە دەنساۋلىققا پايدالى تاعامدار مەن سۋسىندارعا سۇرانىستى ارتتىرادى دەپ بولجايدى ساراپشىلار.

الكوگولدى سۋسىنداردىڭ ىشىندە ساتىلىمنىڭ 84%-ى سىراعا، 10%-ى شاراپقا، 5%-ى اراققا، ال قالعان شاعىن ۇلەسى دايىن كوكتەيلدەر، ليكەرلەر مەن كۇشتى الكوگولگە تيەسىلى. ءبىر قىزىعى، Euromonitor مالىمەتى بويىنشا، 2022 جىلى الكوگولدى ساتۋ وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 4 پايىزعا، ياعني شامامەن 32 ميلليون ليترگە ازايعان.

سونىمەن قاتار، اگەنتتىك ساراپشىلارى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سەمىزدىك ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل بولۋىنەن ناتيجە شىقتى دەيدى. ددۇ-نىڭ  مالىمەتىنە سايكەس، 2016 جىلى وسى ماسەلەگە تاپ بولعان ادامدار سانى 33% دى قۇراسا،  2022 جىلى 24% عا دەيىن ازايىپتى. وعان تەك سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءۇردىسى عانا ەمەس، تاماقتانۋ ستاندارتتارىن ەنگىزۋ دە ەداۋىر ىقپال ەتتى.

2022 جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، ولىمگە ءجيى دۋشار ەتەتىن سىرقاتتارعا قان اينالىم جۇيەسى اۋرۋلارى، تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ ىسىكتەرى مەن اۋرۋلارى، ۋلانۋلار، جاراقاتتار مەن اس قورىتۋ جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى كىردى. ءبىر قىزىعى، قانت ديابەتى بۇل قاتارعا كىرمەگەن. قانت ديابەتىنە قارسى قابىلدانعان ۇلتتىق باعدارلاما مەن ءتۇرلى ناۋقاندار حالىق اراسىندا قانت ديابەتى تۋرالى مالىمەتتىڭ كوپ تارالۋىنا جول اشىپ، وسى سىرقاتتان كوز جۇماتىندار سانىن ازايتتى. كەيىنگى جىلدارى قانت ديابەتىنە شالدىققاندار سانى ازايىپ كەلەدى. حالىقارالىق ديابەت فەدەراتسياسىنىنىڭ  مالىمەتىنە سايكەس، قازاقستاندا 20-79 جاس ارالىعىنداعى ادامدار اراسىندا قانت ديابەتىنىڭ تارالۋى 2016 جىلى 6,7%-عا، 2021 جىلى 6,3%-عا تومەندەگەن.

بۇعان قوسا، قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى 2021-2025 جىلدارعا ارناپ «دەنى ساۋ ۇلت» جوباسىن جاسادى.  وندا بىرقاتار ماقساتتار قويىلعان:

- سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ;

- مەديتسينالىق قىزمەتتەردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ;

- عىلىمي مەديتسينا مەن كادرلىق الەۋەتتى دامىتۋ

- دەنساۋلىق ساقتاۋدا بىرىڭعاي تسيفرلىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ.

ول جۇزەگە اسقان سوڭ ەلدەگى ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى ارتىپ، ورتاشا جاس 75-كە جەتەدى دەگەن ءۇمىت بار.

Abai.kz