مىنە، وسىنداي شىمشىمالار مەن مىرشىمالار مونشاقتاي ءتىزىلىپ، جيىرىلا كەلىپ م.اۋەزوۆتىڭ ەڭ باستى كۇرە تامىرىنىڭ بۋىنىنا قول سالىپ، تىرناعىن باتىردى. ول – بار عۇمىرىنىڭ ماقساتى «اباي» رومانى بولاتىن. ءبىرىنشى كىتابى 1943 جىلى بارىنشا جان-جاقتى تالقىلانىپ، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ايگىلى ماقالاسىمەن ءساتتى قورىتىندىلانعان بولاتىن. ول تۇستا ايتىلماي قالعان «اتتەگەنايلار» مەن روماننىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلۋىنا بايلانىستى جاڭا «ساياسي كەمشىلىكتەر» العا تارتىلدى. سونىڭ ىشىندە وسكەمەندىك «سىنشى» س.س.ۋجگيننىڭ 1940 جىلى ماسكەۋدە باسىلىپ شىققان «قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى» اتتى جيناققا بىلدىرگەن م.ي.فەتيسوۆ-ريتماننىڭ «ادەبي زەرتتەۋلەردەگى تاريحي شىندىق ءۇشىن» دەگەن رەتسەنزياسىنا شۇيىلگەن، سول ارقىلى م.اۋەزوۆتىڭ العى ءسوزىن دە سىناي كەلىپ:

«... ءتىپتى «اباي» سياقتى اسا ۇزدىك تاريحي-ومىرباياندىق روماننىڭ كەيبىر تۇستارىندا م.اۋەزوۆتىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلىن اسپەتتەي (يدەياليزاتسيا) سۋرەتتەپ، ابايدىڭ جاڭا كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن ورىس حالقىنىڭ ورىنىن جەتكىلىكسىز دەڭگەيدە كورسەتكەنىن ءبىزدىڭ كەڭەستىك سىنشىلار ءادىل اتاپ ءوتتى»,– دەگەن (493 ءىس) «كوشپەلى پىكىرى» م.اۋەزوۆكە كوك باۋىرداي جابىستى.

مىنە، وسىنداي شىمشىمالار مەن مىرشىمالار مونشاقتاي ءتىزىلىپ، جيىرىلا كەلىپ م.اۋەزوۆتىڭ ەڭ باستى كۇرە تامىرىنىڭ بۋىنىنا قول سالىپ، تىرناعىن باتىردى. ول – بار عۇمىرىنىڭ ماقساتى «اباي» رومانى بولاتىن. ءبىرىنشى كىتابى 1943 جىلى بارىنشا جان-جاقتى تالقىلانىپ، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ايگىلى ماقالاسىمەن ءساتتى قورىتىندىلانعان بولاتىن. ول تۇستا ايتىلماي قالعان «اتتەگەنايلار» مەن روماننىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلۋىنا بايلانىستى جاڭا «ساياسي كەمشىلىكتەر» العا تارتىلدى. سونىڭ ىشىندە وسكەمەندىك «سىنشى» س.س.ۋجگيننىڭ 1940 جىلى ماسكەۋدە باسىلىپ شىققان «قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى» اتتى جيناققا بىلدىرگەن م.ي.فەتيسوۆ-ريتماننىڭ «ادەبي زەرتتەۋلەردەگى تاريحي شىندىق ءۇشىن» دەگەن رەتسەنزياسىنا شۇيىلگەن، سول ارقىلى م.اۋەزوۆتىڭ العى ءسوزىن دە سىناي كەلىپ:

«... ءتىپتى «اباي» سياقتى اسا ۇزدىك تاريحي-ومىرباياندىق روماننىڭ كەيبىر تۇستارىندا م.اۋەزوۆتىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلىن اسپەتتەي (يدەياليزاتسيا) سۋرەتتەپ، ابايدىڭ جاڭا كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن ورىس حالقىنىڭ ورىنىن جەتكىلىكسىز دەڭگەيدە كورسەتكەنىن ءبىزدىڭ كەڭەستىك سىنشىلار ءادىل اتاپ ءوتتى»,– دەگەن (493 ءىس) «كوشپەلى پىكىرى» م.اۋەزوۆكە كوك باۋىرداي جابىستى.

ۇلى ورىس حالقىنىڭ «وقىرماندارىنىڭ» ويى بولىپ تابىلعان وسى پىكىرسىماقتى بۇكىل قازاق قالامگەرلەرى «يدەولوگيالىق نۇسقاۋ، ساياسي كوزقاراس، پارتيالىق باعىت» رەتىندە قابىلداپ، جاپا تارماعاي تىلدەرىنىڭ استىنا باسىپ، مالتالارىن ەزە جونەلدى. اقىرى 1947 جىلى 20 ماۋسىم كۇنى «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابى جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقاسىندا تالقىعا ءتۇستى.

ءا.ابىشەۆ (جالعاسى): «ول كەزدە مۇحاڭنىڭ، سابەڭنىڭ، عابەڭنىڭ شىعارمالارى جازۋشىلار ۇيىمى پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىنسىز باسىلمايتىن. ارادا ەكى-ءۇش اي وتكەن كەزدە مۇحاڭ «ابايدىڭ» ەكىنشى كىتابىن جازىپ ءبىتىردى دە، باسپاعا جولداما الۋ ءۇشىن وداققا تاپسىردى. ول كەزدەگى باستىعىمىز سابەڭ بولاتىن. سول كىسىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا رومان پرەزيديۋمنىڭ ءۇش مۇشەسىنە – عابيت، عابيدەن، مەن ۇشەۋىمىزگە تاپسىرىلدى. شىعارما تالقىلانار شاقتا باسقا ەكەۋى كومانديروۆكادا بولعاندىقتان، پرەزيديۋمدا باياندامانى مەن جاسايتىن بولدىم. ءماجىلىس ساعات ەكىگە بەلگىلەنگەن ەدى. مەن ساعات ءبىردىڭ كەزىندە مۇحاڭنىڭ ۇيىنە باردىم: ونداعى ويىم باياندامادا ايتىلاتىن ەكى ۇلكەن سىنىم بار-دى، سوعان قۇلاعىن الدىن الا ۇيرەتىپ الۋ ەدى».

تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان روماننىڭ مۇراعاتتا ساقتالعان نۇسقاسىندا «اڭدا» دەگەن تاراۋدان باستالىپ، «تاراۋدا» اتتى تاراۋمەن جالعاسىن تابادى. ال كەيىنگى نۇسقالاردا ونداعى وقيعالار «وقاپقا» اۋىسىپ، «بيىكتەمەن» اياقتالادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ الدە اۆتوردىڭ ىرقىمەن جۇزەگە اسقان جوندەۋ مە؟ جوق، ىقتيارلى وزگەرىس ەمەس ەكەن.

ءبىز «اباي» رومانىنىڭ جەلىسىن وزگەرتۋگە قاتىستى ارحيۆ دەرەكتەرى مەن تىكەلەي سول وقيعانى قامتيتىن ەستەلىكتى جارىستىرا باياندايمىز.

ءا.ابىشەۆ: «پرەزيديۋمنىڭ ەكى ۇلكەن مۇشەسى جوق بولعاندىقتان با، جوق الدە ايتۋعا قوماقتى بولسىن دەگەن ەسەپ بار ما، ايتەۋىر بۇل ساپار پارتبيۋرو مۇشەلەرى دە تۇگەل شاقىرىلىپ، بىرىككەن ءماجىلىس ازىرلەنىپتى. باسقارىپ وتىرعان سابەڭ. ول كىسى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە بىرەۋ-اق ەكەنىن، ول «اباي» رومانىنىڭ» ەكىنشى كىتابىن تالقىلاۋ ەكەنىن، ونى وقىپ شىعىپ، بۇگىنگى پرەزيديۋمدا بايانداما جاساۋ پرەزيديۋمنىڭ ءۇش مۇشەسىنە تاپسىرىلعانىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەدى: «تاپسىرىلعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى مۇستافين جولداس جارتى جاپىراق بىردەڭە جازىپ، روماندى باسىلماسىن دەپتى. ال مۇسىرەپوۆ جولداس ەلۋدەن اسا ەسكەرتپە جاساپ، روماندى بۇل كۇيىندە باسۋعا بولمايدى، تۇزەتىلسىن – دەپتى. ەندىگى ءسوز وسى ۇشەۋدىڭ ءبىرى ابىشەۆ جولداسقا بەرىلەدى»،– دەدى. سابەڭ: «عابەڭنىڭ ەلۋدەن اسا ەسكەرتپەسى بار» – دەگەن كەزدە مۇحاڭ: «قىرىق ءبىر» – دەدى. نەندەي ەسكەرتۋلەر ەكەنىن وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن. ويتكەنى ەشقايسىنان ەش ۋاقىتتا سۇراعان ەمەسپىن. ەكىنشى ءبىر سەسكەندىرگەن سابەڭنىڭ: «جارتى جاپىراق بىردەڭە» – دەگەن ءسوزى. بۇل ءسوز ءبىر ۇلكەن سايىستىڭ العاشقى دابىلىنداي سەزىلدى» (سوندا).

مۇراعاتتاعى حاتتاماعا تىركەلگەن ع.ءمۇستافيننىڭ پىكىرى، ياعني، س.مۇقانوۆ ايتقان «بىردەمە»:

«1) تاپتىق تارتىس تەرەڭدەتىلسىن. 2) قۇنانبايدىڭ قاجىعا بارۋى دالەلدەنسىن. 3) عاشىقتار: ورالباي – كەرىمبالا، ۇمىتەي – ءامىر، سالتانات – اباي، توعجان – اباي، ساليحا قىز جانە قۇنانبايدىڭ ايەلىنىڭ ماڭى تىم كوپ. قوستايمىن. 16/ ءۇى. 47».

ءا.ابىشەۆتىڭ ءسوزى اراب ارپىمەن جازىلىپ بەرىلگەن.

ءا.ابىشەۆ (حاتتامادان كوشىرمە): «20/ ءۇى 47. 1-تىلەگىم: «اباي» ءبىر عانا قازاق وقىرمانىنا ارنالماعان. ابايدىڭ تاپ تارتىسى مەن سول تارتىسقا ارالاسۋىن باسا كورسەتۋ كەرەك. داركەمبايدى ءبىراز تەرەڭدەتسە، بازارالىنى كۇرەسكە قاتىستىرىپ، وعان ابايدى ارالاستىرسا، سوندا اباي بار جاعىنان كەسەك تۇلعا بولار ەدى.

2-تىلەگىم ايگەرىم تۋرالى. روماننىڭ باسقا ادامدارىنىڭ ءبارى دە ءوز ورىنىندا جاقسى شىققان. ال ايگەرىم ءوز كوڭىلىمدەگىدەي ەمەس. باسىندا ءتاۋىر، اقىرىندا اينىپ كەتەتىن ادام بوپ كورىنەدى. شىنىندا سولاي بولسا دا ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن ايگەرىمدى اينىتۋعا قارسىمىن. بىرىنشىدەن: ايگەرىم وتىز ۇشتەن اسقان ابايمەن قىز كەزىندە سويلەسەدى، قىز كونەدى. باسقا جەردىڭ بارىندەگى كۇماندى الىپ تاستاۋعا بولادى. (ويتكەنى) ايگەرىم (ابايدىڭ ءوزى): «ءاي، كەرىم!»،– دەيتىن ادامى. ەكىنشىدەن: سونداي ادامدى، روماننىڭ ەكى كىتابىنداعى جاس ايەلدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى (مەنشە بۇل توعجاننان ايگەرىم جاقسى) ادامدى بۇلاي قۇبىلتۋ – ابايدى تومەن ءتۇسىرۋ. ءوزى سۇيگەن كىسىنى تاني بىلەتىن ابايدىڭ ءوزىن سۇيگەن جاردى تاني الماي، ءومىر بويى سۇيگەن جارىنا قوسىلا الماي كەلىپ، وسپان ءىنىسىنىڭ ايەلىنە عانا ۇيلەنىپ قانا جار تابۋى ونشا ورىندى ەمەس».

ءا.ابىشەۆ (ايتپاي كەتتى دەمەسىن ارتتاعىلار): «ونىڭ ءبىرى ايگەرىم قاقىندا. وسى رومانعا سونداي قازاقتىڭ اقىن جاندى ءبىر جاقسى قىزى كەرەك. وعان توعجانىڭىز تاتىمسىزداۋ، تاتيتىن تەك ايگەرىم عانا، سوندىقتان ول ابايدان سۋىعان قالپىندا قالدىرماي، ونىڭ ونەرىن تانۋ ارقىلى، ءوزىنىڭ جوعالتقان ماحابباتىن قايتا تاپسا»،– دەپ ەدىم. مۇحاڭ ءوزىنىڭ ادەتى بويىنشا تاناۋىن ءبىر جۇلقىپ تارتتى دا: «ءپالى، ءوزىڭ تاريحي تاقىرىپقا جازباعان سوڭ، ونىڭ تالابىن ويلامايدى ەكەنسىڭ-عوي. ايگەرىمدى ابايدان سۋىتىپ قانا قويمايمىن، كەيىنگى كىتاپتاردا ابايدى ونان مۇلدەم بەزدىرەمىن، ويتكەنى ول سونداي دا سونداي... سوندىقتان اباي ودان بەزىپ كەتكەن، مەن تاريحتى بۇرمالاي المايمىن»،– دەپ سۇمىرەيتە جونەلدى. وزىنە قانشا تابىنسام دا مۇحاڭنىڭ وسى ءسوزى كۇلكىمدى كەلتىردى. مەن كۇلكىمدى جاسىرماستان: «قىزىقسىز-اۋ، مۇقا، ايگەرىمنىڭ سونداي دا سونداي بولعانىن باسقا ەل بىلاي تۇرسىن، ىرگەلەس وتىرعان ءبىزدىڭ قاراكەسەك بىلمەيدى. سوندا ءسىز نەمەنە «اباي» رومانىن بەس بولىس توبىقتى ءۇشىن عانا جازعان با ەدىڭىز؟»،– دەپ ەدىم، ول كەنەت ويلانىپ قالدى.

... مەن ءوز پىكىرىمدى وسىندا كەلەردەن بۇرىن مۇحاڭا اۋىزشا ايتىپ بەرگەنىمدى، ول ايتىلعان ەكى ۇسىنىسىمنىڭ ءبىرى قابىلدانعانىن قوسا ايتىپ ەدىم، ءسىرا، ايگەرىمدى ءبارى دە قيمايتىن بولۋى كەرەك، مۇحاڭنىڭ بۇل شەشىمىنە رازى بولعان جىلى سوزدەر زالدىڭ ءار تۇسىنان شىعىپ قالدى. «سىن ايتىلعان جەرىڭدى قايتا وقىشى»،– دەدى بىرەۋلەر. مەن قايتا وقىدىم».

ءا.ابىشەۆ (حاتتامادان): «3-تىلەگىم: (بۇل تەك ۇسىنىس رەتىندە) ەكىنشى كىتاپ تۋرالى وي. مەنىڭ ويىمشا، ءبىرىنشى: «تاتيانانىڭ ساحاراداعى ءانى» وسى ەكىنشى كىتاپتىڭ اقىرىنا كەلىپ تۇسسە (قوسىلسا – ت.ج.) دەيمىن. بالالارى وقۋعا بەرىلىپ، ەلىنە قايتقان اباي تاتيانانىڭ ءانىن الىپ قايتسا، بۇل كىتاپ سول ء(اندى) ايگەرىم باستاعان كەلىنشەكتەردىڭ ايتۋىمەن بىتسە. سونان كەلەر پايدا از با؟ ايگەرىممەن سول ءان ارقىلى تابىسار ەدى» (سوندا، 403 ءىس).

ءا.ابىشەۆ (ايتپاي كەتتى دەمەسىن ارتتاعىلار): «ول كىسى جالاڭ اياق وتىراتىن، ءۇنسىز بارىپ ديۆانعا وتىردى دا شۇلىعىن كيە باستادى، ءالى ءۇن جوق. ازدان سوڭ: «ەكىنشىڭدى ايتشى»،– دەدى. مەن ابايدىڭ ءوز بالالارىن وقىتۋدان ءارى بارا الماي قالعانىنا نارازى ەكەنىمدى ايتا كەلىپ، 37-جىلى پۋشكيننىڭ ءجۇز جىلدىعى كەزىندە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە باسىلعان «تاتيانانىڭ قىرداعى ءانى» اتتى اڭگىمەنى كەڭەيتىپ، ۇلكەن ءبىر تاراۋ قوسۋىن تىلەدىم. تاتيانانىڭ ءانىن سۇيگەن ايگەرىمنىڭ سونگەن وتى قايتا مازداسا، ابايدىڭ اقىندىعى دا ورىس مادەنيەتىن ءوز حالقىنا تاراتىپ جاتقان دانالىعى دا كورىنەر ەدى»،– دەپ ەدىم، ول تاعى دا تاناۋىن تارتقىلادى: «ءپالى، سەن ءتورتىنشى كىتاپتىڭ جىرىن جىرلاپ وتىرسىڭ»،– دەدى دە ۇزاق سويلەپ كەتتى... جازۋشىلار ۇيىنە جاياۋ تارتىپ، پاركتىڭ ىشىندە كەتىپ بارا جاتىر ەدىك، ءبىر كەزدە ول يىعىما قولىن سالدى دا: «سەنىڭ ايگەرىم تۋرالى ايتقانىڭ دۇرىس ەكەن، ونى ەسكەرەيىن، بىراق ول ءۇشىن جاڭا تاراۋدىڭ قاجەتى جوق، سونى سەن دە ەسكەر»،– دەدى. نەنى ەسكەر دەگەنىن ءتۇسىندىم. ەكى ۇسىنىسىمنىڭ ءبىرى قابىلدانعانىنا ىشتەي قۋاندىم، بىراق العاشقى بەتىمنەن قايتا المادىم.

ايتىلعان وسى ەكى تىلەكتىڭ ءبىرىن مۇحاڭنىڭ تالاسسىز تەز قابىلداي كەتۋىن سابەڭ باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتى. ول كىسى ءوزى ەكى ايلىق تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكاعا، ونان كەيىن ەكى اي دەمالىسقا كەتەتىن ەدى. «وندا مۇنىڭ ءوزى ءالى پىسپەگەن دۇمبىلەز دۇنيە بودى-عوي. اۆتور ءوزى قابىلداعان ەسكەرتۋلەردى جوندەسىن. ەكىنشىسىن ويلانسىن. مەنىڭشە ايگەرىمدى جوندەۋدەن «اباي» رومانى جوندەلمەيدى، سوندىقتان مەن قايتىپ كەلگەنشە باسپاعا ۇسىنىلماسىن»،– دەدى. وسىدان ايتىس قىزىپ كەتتى. جۇرت ەكىگە جارىلدى».

ع.ءشارىپوۆا (حاتتامادان): 1) ءبىرجاننىڭ كەلۋىنە سوتسيالنىي ناستروي (الەۋمەتتىك استار – ت.ج.) بەرىلسە. 2) ءبىرجان كەتكەن سوڭعى جاستاردىڭ ەروتيستىك (ەروتيكالىق، انايى – ت.ج.) كارتيناسى الىنسىن. 3) كۇنتۋ – مارقاباي اراسىنداعى ناتۋراليستىك سۋرەت الىنسىن».

ءا.ابىشەۆ (ايتپاي كەتتى دەمەسىن ارتتاعىلار): «مانادان ءۇنسىز وتىرعان مۇحاڭ ءبىر كەزدە كەسەك قوزعالىپ، قومدانىپ الدى دا: «مەن ءالجاپپاردىڭ ەكىنشى ۇسىنىسىن دا قابىلدايمىن. وعان ەڭ كوپ دەگەندە جارتى اي ۋاقىت كەتەدى. جارتى ايلىق جۇمىس ءۇشىن روماندى جارتى جىل ۇستاۋ قيانات»،– دەپ ءوزىنىڭ سول جاڭا تاراۋدا نەنى كورسەتەتىنىن وسى كۇنگى جازىلعان كۇيىندەگىسىندەي ەتىپ ايتىپ بەرىپ ەدى، زالداعىلاردىڭ رازى بولعانى سونداي، قايسىبىرەۋلەر قول سوعىپ جىبەردى. بىراق جۇرتتىڭ بۇل ىقىلاسى سابەڭە ۇناعان جوق، ول: «اسىقپايىق جولداستار، بىلتىردان بەرى مۇحتاردىڭ اتىنا ايتىلىپ كەلە جاتقان اۋىر سىنداردى ۇمىتپايىق، مەن كەلگەنشە...»،– دەي بەرىپ ەدى، عالي ورمانوۆ اتىپ تۇردى. عالي ول كەزدە ءبىزدىڭ پارتبيۋرونىڭ سەكرەتارى بولاتىن، ول تۇرا سالىپ: «ءالجاپپار، ساعان ءوزى سەنىپ تاپسىرعان باياندامادان سابەڭ بەزسە – بەزە بەرسىن، بىزدەر بەزبەيمىز. سەن وسى بايانداماڭدى پارتيا ۇيىمىنىڭ اشىق جينالىسىندا جاسايتىن بول. ەگەر رومان سەنىڭ ايتقانىڭداي بولسا، بۇلاردىڭ ىرىق-جىرىق تىربايى ءۇشىن ونداي شىعارمانى قۇربان ەتە المايمىز، پارتيا ۇيىمىنىڭ قاۋلىسىن الامىز دا، ورتالىق كوميتەتكە ءوزىمىز بارامىز»،– دەپ ەدى، سابەڭ: «مەيىلدەرىڭ»،– دەپ سىلق ءتۇستى. جالىنعانداي ءتۇر كورسەتىپ ءار جەردەن سابەڭنىڭ وزىنە سالماق سالىپ ەدىك، ول كىسى كوپ قاسارىسقان جوق: «باسپاعا ۇسىنىلسىن، ايتىلعان كەمشىلىكتەر ەسكەرىلسىن»،– دەگەن قاۋلىعا قول قويدى. مۇحاڭ ءوزى ۋادە ەتكەن تاراۋمەن عانا توقتاماي، ەپيلوگ تا قوسىپتى، از كۇننىڭ ىشىندە رومان جوندەلىپ بولدى. دوستىق كەڭەستى تىڭداي ءبىلۋدىڭ دە ءوزى دانالىق ەكەنىن مەن سوندا مۇحاڭنىڭ باسىنان كوردىم. ءوزىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا «اباي» رومانىن سسسر (ستاليندىك) مەملەكەتتىك سىيلىعىنا بىتكەن شىعارما ەتىپ ۇسىنۋ ءۇشىن ەپيلوگتى قوستىرعان مارقۇم فادەەۆ ەكەن».

ءسابيت مۇقانوۆ دەمالىستان قايتىپ كەلگەنشە روماندى باسپاعا وتكىزىپ، مۇمكىندىگى بولسا شىعارىپ ۇلگەرۋگە ۇمتىلعان جازۋشى، قاۋىرت جۇمىسقا كىرىسكەن سياقتى. جۇمىس بارىسىندا الدىڭعى وقيعاسى شيراق باياندالعان «اباي» رومانى مەن سوڭعى وڭدەلىپ، ءبۇيىرى شىققان «اباي» رومانىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق – شىعارمانى مۇلدەم باسقا ارناعا سالىپ جىبەردى. ع.ءمۇستافيننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا «قۇنانبايدىڭ قاجىعا بارۋىن دالەلدەۋ» ءۇشىن جانە ءا.ابىشەۆتىڭ «تىلەگىنە» وراي اباي مەن داركەمبايدى تاپ تارتىسىنا ارالاستىرۋ ءۇشىن قاجىعا بارا جاتقان قۇنانبايدان قوداردىڭ قۇنىن سۇراتتى. سوڭعى «تىلەككە» ساي بازارالى مەن ابايدىڭ اراسى «جاقىنداستىرىلىپ»، كىشى شەشەسى نۇرعانىممەن كوڭىل قوسقان بازارالىنى سوتتا قورعاپ (شىندىعىندا بارىمتاسى ءۇشىن سوتتاتقان ابايدىڭ ءوزى بولسا دا), «تاپتىق ساناسىن» وياتتى. تۇپنۇسقاداعى ءدىلدانى سۇيسىنە سۋرەتتەگەن تۇستارداعى ءدىلدانىڭ اتى ءوشىرىلىپ، ايگەرىممەن اۋىستىرىلدى ء(بىر قىزىعى، «تاتيانانىڭ ساحاراداعى ءانى» تاراۋىنىڭ كەي جەرىندەگى ءدىلدانىڭ اتى 1997 جىلعى باسىلىمعا دەيىن وشىرىلمەي كەلىپتى. ونى ماتىندىك تەكسەرۋ جۇرگىزگەن ت.اكىم ەكەۋمىز قالپىنا كەلتىرىپ ەدىك). ابايمەن اراز بوپ وتكەن ايگەرىم «اباي جولىندا»:

«ۇنىندە وكىنىش ءتارىزدى ءبىر قيماس، قينالۋ سالقىنى دا بارداي. شىنىندا، سوڭعى بىرنەشە جىل بويىندا اباي مەن ايگەرىم اراسى تەك ءبىر سىيلاستىق قانا ساقتاسقانداي. كوڭىلدىڭ توڭى ءجىبىپ، بۇرىنعىسىنداي ەمىرەنىسكەن كۇيدى قايتا تابا الماعان. سىرت سۇيىسپەندىكپەن عانا ءبىر ورىندا تۇرىپ قالعانداي ەدى. ارالارىندا العاشقى باقىت جىلدارىنداي ۇزاق سىر شەشىپ، شەر ايتاتىن ساعاتتار ۇزىلگەن. ىستىق تولقىن كۇندەرى توقتالىپ، الدەنەدەن تيىلىپ قالعان بولاتىن»,– دەپ سۋرەتتەلەتىن تاتۋ دا ءتاتتى جارعا اينالدى.

«كوڭىلى اينىعان» ايگەرىم – ءانشى ايگەرىمگە، سۇيكىمدى ايگەرىمگە اينالىپ، توعجانعا ارنالعان «ءتاتتى ساعىنىش» ابايعا «اششى ءدام تاتىرعان» ايگەرىمگە بۇيىرىپ، تاتيانانىڭ ءانى وياتقان:

«... ەكەۋىنىڭ جۇرەگى قازىر ءسوزدى قاجەت ەتەر ەمەستەي. قايتا ويانعان عاشىقتىق ەندى كولدەنەڭ ءبىر ءسوزدى دە، كولدەنەڭ ءبىر كوزدى دە كەرەك ەتەر ەمەستەي... از ۋاقىت اباي مەن ايگەرىم ەكەۋى عانا قالعاندا، بىرىنە-ءبىرى سونشالىق ىستىق جالىنمەن قۇشاق جايىپ، ۇزاق ءسۇيىسىپ قالعان ەدى. ءبىرتالاي جىل ۇعىسا الماي، تىعىلىپ قالعان ىشتەگى تۇيىندەرىن ءان تاراتتى».

مىنە، ءسويتىپ، قاۋدانعا جىبەرىلگەن ورتتەي لىپ ەتىپ جايىلعان بۇل «شولاق ءورت» اسقىنا كەلىپ روماننىڭ بۇكىل جەلىسىن وزگەرتىپ جىبەرۋگە نەگىز قالادى. كەيىن، «روماننىڭتولىق اياقتالعان شىعارما ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ا.فادەەۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا «اقشوقىدان اسقان ءان تۋرالى» ەپيلوگ قوسىلدى. الجەكەڭمەن – ءالجاپپار اعامىزبەن ۇزاق جىلدار بويى سىرلاسقان تۇسىمىزدا: «ءدىلدانىڭ وبالىنا قالعان ءسىز ەكەنسىز عوي»،– دەپ ازىلگە سايا سۇراعانىمىزدا: «دىلداعا جانى اشىسا – مەنىڭ جانىم اشىر ەدى عوي. اپايىم ەمەس پە. بىراق مەنىڭ جانىم مۇحتارعا اشىدى. ەگەردە بازارالى مەن ايگەرىمگە قاس بولسا، كەدەيلەرمەن ءوش بولدى»،– دەپ بايبالام سالۋشىلار شىعا كەلەتىن. ءتىپتى، عابيتتىڭ ءوزىنىڭ دە سولاي دەمەسىنە سەنىم جوق بولاتىن. بۇل دەگەنىڭىز – «اباي» رومانىنان ايىرىلۋ، «ابايدان» ايىرىلۋ – اۋەزوۆتەن ايىرىلۋ»،– دەپ كادىمگىدەي قابىرعاسى قايىسا جاۋاپ بەردى.

مۇمكىن، الجەكەڭدىكى دە دۇرىس شىعار. بىراق ودان رومان ۇتتى ما، ۇتىلدى ما؟ كىم ءبىلسىن. الايدا ومىرلىك شىندىققا قيانات جاسالعانى انىق. سونداي-اق، ەگەر ساياسي قىسىمنان سەسكەنبەسە، مۇحتاردىڭ مۇنداي «قۇبىلتۋلار مەن وڭدەۋلەرگە» بارمايتىنى دا شىندىق ەدى. كەلەر كۇندەردىڭ سۋىق قاباعىنىڭ ىزعارىن ەرتە سەزگەن اۋەزوۆتىڭ دەر كەزىنە «مايىسا قالعانى» قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولدى. مۇنى تۋرا سول جىلى لەنينگرادتىڭ «زۆەزدا» جۋرنالى مەن ا.احماتوۆا مەن م.زوششەنكونىڭ شىعارمالارىنداعى يدەياسىزدىق، دراما تەاترلارىنداعى رەپەرتۋار، كينو ونەرى تۋرالى بك(ب)پ وك-ءنىڭ قاۋلىلارىنا سايكەس قپ(ب) وك-ءنىڭ بيۋروسىندا بەرگەن ەسەبىندە س.مۇقانوۆ وزىنەن باستاپ اۋەزوۆكە دەيىنگىلەردى سىپىرا سىناي كەلىپ قازاق ادەبيەتىندە:

«ا) قازاق حالقىنىڭ ەسكى ءومىرىن تەرەڭدەپ سۋرەتتەۋ، حاندىق-فەودالدىق قۇرىلىمدى اسپەتتەۋ، بۋرجۋازيالىق سيمۆوليزم مەن دەكادەنتتىك اعىمعا ەلىكتەۋ ء(ا.تاجىباەۆ جولد. كىتابىنداعى «ءبىز قازاقپىز» داستانى); ب) ەسكىلىكتى يدەياسىز كورسەتۋ (ع.مۇسىرەپوۆ، «ەر قاپتاعاي»); ۆ) قازاق فەودالى قۇنانبايدىڭ بەينەسىن اسپەتتەپ بەينەلەۋ ارقىلى ونى جوعارى كوتەرىپ، اسىرە ماداقتاۋ (م.اۋەزوۆتىڭ جولد. «اباي» رومانىنىڭ جەكەلەگەن تاراۋلارى); گ) ازامات سوعىسىنىڭ جايداق، جاداعاي، كەي تۇستاردا قاتە بايانداۋ; (س.مۇقانوۆتىڭ «مەنىڭ مەكتەپتەرىم» اتتى رومانىنىڭ تاراۋلارى); د) كولحوز ءومىرىن ءۇستىرت، كەي تۇستاردا قاتە سۋرەتتەۋ (ع.ءمۇستافيننىڭ «شىعاناق» رومانى); ە) كەڭەس سەمياسىنىڭ تۇرمىستىق وتباسىن بارىنشا جاڭساق سۋرەتتەۋ (ع.ءمۇستافيننىڭ سكەتچى) ورىن الىپ كەلدى»,– دەپ (397 ءىس) اتاپ ءوتتى.

وسىعان بايلانىستى دايىندالعان ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىنىڭ جوباسىندا:

«م.اۋەزوۆ «اباي رومانىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن ءبىتىرىپ، ءۇشىنشى ءبولىمىن جازىپ جاتىر. سودان كەيىن بۇگىنگى كۇنگى قوي شارۋاشىلىعى تۋرالى رومان جازادى»,– دەگەن الەۋمەتتىك تاپسىرما بەرىلدى.

بۇل ىلىنگەن جارلىق ون جىل بويى الدىن وراپ: «م.اۋەزوۆ بەرگەن ۋادەسىن ورىندامادى»،– دەپ كوزگە ۇرا بەرگەن سوڭ، اقىرى «وسكەن وركەندى» جازۋعا ءماجبۇر ەتتى.

سول جىلى، ياعني، 1947 جىلى 17 جەلتوقسان كۇنى م.اۋەزوۆتىڭ س.مۇقانوۆتان قارىمتاسىن قايىراتىن ءسات تە تۋدى. «اباي» رومانىنان كەيىن تالقىلاۋعا «بوتاگوز» رومانىنىڭ ورىسشا اۋدارماسى ءتۇستى. م.س.سيلچەنكو نەگىزگى، ق.جۇماليەۆ قوسىمشا بايانداما جاسادى. ەكەۋى دە جازۋشىنى قوستاپ، ونىڭ كوركەمدىك جەتىستىگىن:

«ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتتارىنان-اق ومىردە بولعان بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل قوزعالىستىڭ كوسەمدەرىن تانۋ قيىنعا سوقپايدى. مىسالى، روماندا ميليۋكوۆتىڭ، گۋچكوۆتىڭ، لۆوۆتىڭ جاقىن دوسى، كادەت پارتياسىنىڭ وك مۇشەسى، كەيىننەن الاشورداشىلاردىڭ كوسەمى رەتىندە سۋرەتتەلگەن، ءتىپتى وسى اتاۋدىڭ وزىنەن-اق تەز تانىلاتىن بازارحان مەدەلحانوۆتىڭ ءپروتوتيپى – 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن كادەتتەردىڭ وك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسىنداعى كوميسسارى ەتىپ تاعايىنداعان جانە قازاق توڭكەرىسشىلەرىمەن ايانباي كۇرەسكەن ءاليحان بوكەيحانوۆ. ال مادياردىڭ ءپروتوتيپى – بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ وزگە ءبىر كوسەمى جانە الاشورداشىل، ۇلتشىل «قازاق» گازەتىنىڭ بەلسەندى قىزمەتكەرى، 1916 جىلعى كوتەرىلىسشىلەردى قارۋلارىن تاستاۋعا شاقىرعان ساتقىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ»,– دەپ (393 ءىس) باعالاپ بارىپ، شىعارمانى ستاليندىك سىيلىققا ۇسىندى.

اكادەميك قاجىم جۇماليەۆتىڭ وسىنداي «تاپتىرماس تەڭەۋلەرىنەن» سوڭ تالاس ءورشىپ سالا بەردى. ماسەلە، ۇلتشىلدىقتا ەمەس، شىعارمانىڭ سىيلىققا ۇسىنىلۋىندا ەدى. ويتكەنى ودان دامەلى جالعىز م.اۋەزوۆ قانا ەمەس بولاتىن جانە ق.جۇماليەۆتىڭ «بوتاگوزدى» «اباي» رومانىمەن سالىستىرا كەلىپ، ونىڭ ارتىقشىلىعىنا:

«ءوزىنىڭ حالقىمەن، مۇقىم كەڭەس حالقىمەن بىرگە كوممۋنيزم يدەياسىمەن سالتانات قۇرعان قازاق كەڭەس ينتەلليگەنتسياسى ادامداردىڭ ساناسىنداعى وتكەننىڭ سارقىنشاعىمەن، ۇلتشىلدىقتىڭ سارقىنشاعىمەن وسىلاي كۇرەسىپ كەلەدى، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ رومانى ولارعا وسى ماقسات جولىندا ۇلكەن كومەك بەرەدى»,– دەپ باعا بەرگەن پىكىرىنە قارسى داۋ ايتا الاتىنداي شەشەندەر دە بار بولاتىن.

ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين، دم.سنەگين ەكىۇشتى پىكىرلەر ءبىلدىردى. بىراق اشىق قارسى شىقپادى. سونىڭ ىشىندە ءا.تاجىباەۆ:

«جازۋشى قازاقتاردىڭ قازاق تىلىندەگى تۇپنۇسقاسى جوق شىعارمانىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىن تالقىعا سالۋى مەنى قىنجىلتادى. ءسابيت ماعان: «جۇمباق جالاۋدىڭ» نەگىزىنە سۇيەنسەڭ جەتەدى»،– دەدى. الايدا بۇل ەكى شىعارمانىڭ اراسىن ونداعان جىلدار ءبولىپ تۇر عوي. ەكەۋىن شارتتى تۇردە سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. ق.جۇماليەۆتىڭ بايانداماسىنا قاراعاندا «بوتاگوز» ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلۋ ءۇشىن دايىندالعان. ەندەشە «جۇمباق جالاۋ» تۋرالى ءسوز بولۋعا ءتيىستى ەمەس. «اباي» مەن «بوتاگوز» كەيىن كوپشىلىكتىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلادى. سوندا بۇعان ءبارىمىز دە سىن كوزبەن قارايتىن بولامىز. سوندىقتان دا مەن مۇنى ازىرشە ديپلوماتيالىق تۇرعىدان عانا قوستايمىن»,– دەدى.

وسى جولى «بوتاگوز» رومانى ۇسىنىلىپ، سىيلىقتى الىپ كەتكەن جاعدايدا، مۇمكىن، ونداعان جىلدارعا سوزىلعان شىعارماشىلىق باقتالاستىق (باسەكە ەمەس) تولاس تابار ما ەدى. قايدام. «اباي» رومانىنىڭ سىيلىق الۋىنا ەمەس، جاريالانۋىنا قارسى بولعان ع.ءمۇستافيننىڭ، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ، س.مۇقانوۆتىڭ بۇل تۇستاعى ۇستانىمىن ءتۇسىنۋ قيىن. ال 15 جەلتوقسانداعى پروزا سەكتسياسىندا دەمالىستان، شىعارماشىلىق ءىسساپاردان ورالعان س.مۇقانوۆ «اباي» رومانىن سىناپ بايانداما جاساي كەلىپ، ونى ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنعان جانە سول حاتتاماعا قول قويعان (سوندا، 389 ءىس). ال مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ارينە، قىر كورسەتۋ. ايتپەسە، يدەولوگيالىق قامىتقا سالىپ، تالقىلاپ، روماننىڭ جولىن كەسۋگە ول كەزدە س.مۇقانوۆتىڭ تولىق مۇمكىندىگى بار ەدى. بۇل جولعى يتجىعىس كەلەسى جىلعى جەگىگە ۇلاسىپ، ەندى م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» ديلوگياسى، س.مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى»، ع.ءمۇستافيننىڭ «ميلليونەرى» تاعى دا قاتارلاسا سىيلىققا ۇسىنىلدى. ۇشەۋىنىڭ دە مۇمكىندىگى بىردەي ەدى. ءتىپتى زاماناۋي تاقىرىپقا ارنالعان «ميلليونەردىڭ» مۇمكىندىگى وزگەلەرىنەن باسىم بولاتىن. بىراق قالعان ەكەۋىنىڭ شىعارماشىلىق مىسى باسىم ەدى ءارى كۇرەس تاسىلىنەن تاجىريبەلەرى بار بولاتىن. ماسكەۋمەن اراداعى بايلانىسى دا مۇستافينگە قاراعاندا قارىمدى بولاتىن. ال كوركەمدىگى جاعىنان، ارينە، «ابايمەن» شەندەسە المايتىن.

قايران قازاقى كۇرەستىڭ تاسىلدەرى! قايران ەش كەتكەن ەسىل كۇندەر مەن تۇندەر! قايران جۇيكە!

(جالعاسى بار)

Abai.kz