«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»،- قۇبا قالماقتارى 1723 جىلدىڭ كوكتەمىندە تۇتقيىلدان تىنىش جاتقان قازاق جۇرتىنا شابۋىل جاساپ قىرعىنعا ۇشىراتقان تراگەديالىق جورىقتارىنىڭ باستالۋىنا قويىلعان ەسىم. XVIII عاسىردىڭ 20 جىلدارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل قاسىرەت 1723 جىلى باستاپ 1727 جىلى ءوز شەگىنە جەتكەن ەدى. سوندىقتان بيىل (223) اتالعان قاسىرەتكە 300 جىل تولىپ تۇر. قازاق تاريحىنىڭ بۇل تراگەديالىق وقيعانى باستان وتكىزىپ جاتقان جىلدارى ياعني XVII-XVIII عاسىرلارداعى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى قانداي باعىتتا بولعانىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا ورىن الادى.

بۇل وقيعاعا قاتىستى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي پروتسەسسىن انىق ۇعا ءبىلۋ ءۇشىن قازاق حاندارىنىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن شارتتى تۇردە ەستە ساقتاپ قويعان ءجون. وندا: 1. كەرەي حان (1465-1473), 2. جانىبەك حان (1473-1480), 3. مۇرىندىق حان (1480-1511), 4. قاسىم حان (1511-1521), 5. ماماش حان (1521-1522), 6. تايىر حان (1522-1531), 7. بۇيداش حان (1531-1533), 8. توعىم حان (1533-1537), 9. حاننازار حان (1537-1580), 10. شىعاي حان (1580-1582), 11. تاۋەكەل حان (1582-1598), 12. ەسىم حان (1598-1628), 13. جانگىر حان (1629-1652), 14. تاۋكە حان (1680-1715), 15. ابىلقايىر حان (1718-1748), 16. ءتۇرالى حان (1747-1786), 17. ابىلاي حان (1771-1781), 18. ءۋالي حان (1781-1819), 19. جاھانگەر نەمەسە سالقام جانگىر (1821-1847), كەنەسارى حان (1802-1847) قازاق حاندارىن 2015 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق ۇلىقتاۋ تويىندا وسىلاي بەلگىلەنگەن كەستە بەرىلدى.

اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما قالماقتاردىڭ قازاق جۇرتىنا قاندى جورىعىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءۇش سەبەپكە بايلانىستىرادى. 1. تاۋكە حان قايتىس بولعان سوڭ قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ، ىنتىماعى ىدىرادى. 2. ەسەسىنە قازاقتار جوڭعارلاردان قالماقتاردى اجىراتۋ ءۇشىن تورعاۋىت حاندىعىن (1633-1771) قۇبا قالماقتارى دەپ اتاعان. ولار XVIII عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ىشكى الاۋىزدىقتارىن ازايتىپ، ىشكى اۋىزبىرلىگىن نىعايتا ءتۇستى. 3. قالماقتار 1715 جىلدىڭ ورتا تۇسىندا ورىستاردا تۇتقىندا جۇرگەن رەنات ەسىمدى شۆەد تەحنيك مامانىن قولعا ءتۇسىرىپ زەڭبەرەك قۇيۋ تەحنولوگياسىن مەڭگەرىپ الدى. سونىمەن قارۋ-جاراقتىڭ جاڭاشا دامىعان تۇرىنە يە بولدى. سونىمەن بىرگە ورىس پاتشالىعىنا باعىنىشتى بولىپ ءجۇرىپ، پاتشالىقتان ءار ءتۇرلى اسكەري-ساياسي قولداۋ تاۋىپ ءجۇردى. مىنە اتالعان ءۇش فاكتور ەلدەر تاريحىندا قاشاندا جەڭىس پەن جەڭىلىستىڭ باستى سەبەپتەرى بولىپ سانالادى. ويتكەنى ءاردايىم ءبىر ەلدىڭ ىشكى فاكتورلارى سول ەلدىڭ تاعدىرىن تاعايىندايدى، ال سىرتقى فاكتورلار وزگە ەلدىڭ تاعدىرىنا ىقپال ەتۋشى فاكتورلار بولىپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان تاۋكە حان قايتىس بولعاندا جوعارىداعى حانداردىڭ كەستەسىنە قاراعاندا ابىلقايىر حاندىق تاققا وتىرعانشا ءۇش-ءتورت جىل بويى قازاق حاندىعى باسسىز قالىپ، ساياسي ءولىارا جىلداردى باستان وتكىزدى. بۇل دا ءبىر ەلدىڭ ساياسي باسقارماسىنىڭ جوقتىعى اسكەري-قوعامدىق قۋاتىنىڭ السىرەۋىنىڭ باستى سەبەبى بولعاندىقتان ايتىلعان ءۇش سەبەپكە ءتورتىنشى سەبەپ ياعني ساياسي جۇيەنىڭ كۇيرەۋى بولىپ قوسىلادى.

تاريح بويىنشا تۇركىلەر تۇراننان تۇركىستان اتانعان كەڭىستىكتە ىشكى تاق تالاستارىن توقتاتا قويعان جوق. شىڭعىس حاننىڭ جەڭىستى جورىقتارىنىڭ سوڭىندا التىن وردا مەملەكەتى قىپشاق دالاسى مەن كاۆكازداردى ءبىرتۇتاس ءوز باقىلاۋىنا الدى. ال ماۋەرەنناھر، كاشعار، حارەزم ءوڭىرىنىڭ ءبىر بولىگىن 1227-1359 جىلدار ارالىعىندا بيلەپ تۇرعان شاعاتاي حاندىعى دا ءامىر تەمىردىڭ شابۋىلدارىنا شىداس بەرە الماي ماۋەرەنناھردى تاستاپ كەتتى. شاعاتاي حاننىڭ ۇرپاعى سانالاتىن توعلىقتەمىر حاننىڭ مۇراگەرى يايس قوجا دا ءامىر تەمىر مەن ءامىر قۇزعىن بارلاستىڭ نەمەرەسى ءامىر ۇسەيىننىڭ وداعىنان جەڭىلىپ، ماۋەرەنناھردى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

التىن وردا مەملەكەتىنىڭ بيلىك تىزگىنىن توقتامىس حان 1380-1395 جىلىنا دەيىن ءامىر تەمىردىڭ تىكەلەي قولداۋىنا ۇستاپ وتىردى. بىراق ساياسي ساناسىنان گورى بيلىكتىڭ الدامشى ەلەسى ونى ساۋاتسىز جاقىن امىرلەرى مەن كەڭەسشىلەرىنىڭ ورىنسىز ناسيحاتتارىن تىڭداپ، ۇلكەن قاتەلىكتەرگە ۇرىندىردى. وسىدان قىپشاق دالاسى مەن كاۆكاز، ەكىنشى جاعىنان ماۋەرەنناھردە قۇلدىراۋىن توقتاتا المادى. ءامىر تەمىر مەن توقتامىس حاننىڭ اراسىنداعى ساياسي-اسكەري قاتىناستار جايىندا مەنىڭ: «زافارناما» شىعارماسىنداعى قازاق ءسوزى مەن تاريحى اتتى ماقالالارىم انا ءتىلى گازەتىندە 2023 جىلدىڭ 14 قىركۇيەگىنەن باستاپ التى نومىرىندە ەكى اپتا ارالىقپەن جاريالاندى. اتالعان ماقالالارىم شارافەددين ءالي ءيازديدىڭ «زافارناما» كىتابىن نەزىزگە الا وتىرىپ «زافارناما شامي»، حافيز ءابرۋ، يبن ارابشاھ تاعى باسقا ءامىر تەمىر مەن ونىڭ اۋلەتتەرى بيلىك قۇرعان كەزدە جازىلعان جازبا دەرەكتەر جانە فرانتسۋز، يران، تۇركيا، اراب، رەسەي عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋ تۇجىرىمدارىن پايدالانا وتىرىپ جازعانمىن.

تۇركىستان تۇتاستىعى ىشكى تاقتالاستىڭ سالدارىنان ۇدايى قۇلدىراۋ ۇردىسىنەن تايماي ماۋەرەنناھردەن شاعاتاي ديناستياسى قۋىلعان سوڭ ءامىر تەمىر اۋلەتتەرى ءبىر جاعىنان ءوزارا تاققا باسەكەگە تۇسكەن زاماندا جوشى حان ۇرپاعىنان بولعان شەيباني حان ءامىر تەمىر اۋلەتتەرىن ماۋەرەنناھردەن قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ شەيباني حاندىعى قۇرىلدى. مىنا جاقتان التىن وردا مەملەكەتى توقتامىس حاننىڭ توقتاۋسىز ءامىر تەمىرگە قارسى شابۋىلدارىنان ءامىر تەمىردى ءورىس حان نەمەرەسى باراك حاندى قولداپ تاققا وتىرعىزۋعا يتەرمەلەدى. باراك حاننىڭ 1426 جىلى بيلىگى قۇلاعان سوڭ: «XV عاسىردىڭ 30-70 جىلدارىندا ورتالىعى تومەنگى ەدىل بويىندا بولعان التىن وردا ءبىرجولاتا ىدىرادى دا، ونىڭ بولشەكتەگەن ورنىنا بىرنەشە جاڭا مەملەكەتتەر پايدا بولدى، ولار: قىرىم حاندىعى، قازان حاندىعى، استراحان حاندىعى، ءسىبىر حاندىعى، قازاق حاندىعى، سونداي-اق باسقا دا بىرقاتار ساياسي بىرلىكتەر – ۇلكەن وردا (ەدىل مەن دنەپر اراسىنداعى دالادا), نوعاي ورداسى، (ورتالىعى جايىقتىڭ تومەنگى اعىسى وڭىرىندەگى سارايشىقتا) بولعان ەدى». سوندىقتان التىن وردا مەملەكەتىنەن باستاۋ العان قازاق حاندىعى مەملەكەتى التىن وردانىڭ جالعىز ساياسي مۇراگەرى بولىپ كەلەدى. وسىلايشا جوشى حان ۇرپاعىنان مۇحاممەد شەيباني حان (1451-1510) ماۋەرەنناھردە، قازاق حاندىعى قىپشاق دالاسىنا يەلىك ەتىپ مەملەكەتتەرىن قۇردى. بىراق مۇحاممەد شەيباني تاراپىنان 1500 جىلى قۇرىلعان حاندىق 1599 جىلى پىرمۇحاممەد II شەيبانيمەن اياقتالدى. ەسەسىنە قازاق حاندىعىنىڭ عۇمىرى 1847 جىلىنا دەيىن جالعاستى. شەيباني حاندىعىنىڭ حاندارى:

1. مۇحاممەد شەيباني (شەيبەك حان) 906 / 1500

2. كوشكۇنشى حان 916/1510

3. ءابۋسايد 937/ 1530

4. وبەيدوللا 940/1533

5. I-ابدوللا 946/1539

6. ءابدىلاتيپ 947/1540

7. ناۋرىز اھمەت 959/1551

8. I-ءپىر مۇحاممەد 963/1555

9. ەسكەندىر 968/1560

10. II-ابدوللا 991/1583

11. ءابدى-ءمۇمىن شەيباني 1006/1598

12. II- ءپىر مۇحاممەد شەيباني 1007 /1599

قازاق حاندىعى كەڭ بايتاق جەرىن عاسىرلار بويى قورعاي العانى ونىڭ اسا پاراساتتى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى. مەملەكەت كۇردەلى قۇرىلىم بولعاندىقتان ءبىر ءسات قاپى قالۋدى كەشىرە المايدى. سوندىقتان تاۋكە حاننىڭ قايتىس بولعاننان كەيىنگى ءولىارا ساياسي جىلداردا حالىقتىڭ ساياسي ىنتىماعىنا ولشەۋسىز زاقىم كەلتىردى. ونىڭ قۇنىن قالماقتاردىڭ بەيقام جاتقان قازاقتارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، قازاق دالاسىن قان كولىنە اينالدىۋىمەن تولەندى. ونىڭ زاردابى ازدى-كوپ جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر. الايدا قازاق حاندارىنىڭ اسا پاراساتتى جۇرگىزگەن ساياساتىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما تراگەدياسى ابىلقايىر حاننىڭ ەرلىك پەن ساياسي ساناسىنىڭ ءورىستى ەكەنىن كورسەتتى. ونىڭ ءىزىن ابىلاي حان نەشە ۆيكتورلى ساياسي ۇستانىمى ارقاسىندا قازاق حالقىن اسا قاۋىپتى ساياسي-اسكەري يىرىمنەن امان الىپ قالدى. الايدا رەسەي پاتشالىعى اڭىن اڭدىعان اۋلاشى بولعاندىقتان تۇركىستاندا ءوتىپ جاتقان ءتۇرلى ساياسي وقيعالاردى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرىپ، ونىڭ ىشكى الاۋىزدىعىنان ىشتەي ءىرىپ-ءشىرۋىن كۇتىپ ءجۇردى. سوڭىندا ناقتى ساياسي ۇستانىمىنىڭ ارقاسىندا كوزدەگەن مەجەسىنە جەتتى.

ويتكەنى مۇحاممەد شەيباني ماۋەرەنناھدى ءبىر تۇتاس باعىندىرا الماعانىن بايقايمىز. ول تەك قانا «بۇحارا حاندىعىن» 1501-1785 قۇردى. ءوزى 1510 جىلدىڭ 1-ءشى جەلتوقسان كۇنى يسمايىل پاتشامەن ءمارۆ شايقاسىندا قازا تاپتى. بىراق حاندىعى ۇرپاقتارى تاراپىنان جالعاستى. «حيۆا حاندىعى» 1511-1920, «سامارقاند حاندىعى» 1701-1876 شەيبان اۋلەتتەر تاراپىنان قۇرىلىپ، كۇيرەپ كەتكەندەرى تۇركىستان ىدىراۋىنىڭ سوڭعى ساياسي ايالداماسى ىسپەتتەس بولدى. قازاق حاندىعى تۇركىستان تۇتاستىعىن نەمەسە ساياسي ۇستەمدىگىن رەسەي پاتشالىعىنان ءبىر ءوزى قورعاپ تۇرعانداي كورىنىس بەرىپ تۇردى. ويتكەنى ماۋەرەنناھر وعان ارقا سۇيەر تاۋ بولا المادى. ونداعى حاندىقتار ءوزارا قىرىلىسىپ جاتتى. مايدا حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتكەندىگىنەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ وپ-وڭاي جەمىنە اينالدى. اۋەلى بۇحارا امىرلىگى 1868 جىلى رەسەي اسكەرىنەن جەڭىلىپ قالدى. سول جىلدان سامارقاند سالاسى رەسەي باقىلاۋىندا بولىپ، بۇحارا ءامىرى ساياسي تاۋەلدى قولبالاعا اينالدى. رەسەي پاتشالىعى حيۆا حاندىعىن دا 1873 جىلى ءوز ساياساتىنا باعىندىردى. قوقان حاندىعى وزبەك، قازاق، قىرعىز، تاجىك جانە تاعى باسقا ۇلىستاردىڭ ورتاق قيمىلى ارقاسىندا 1709 جىلى قۇرىلدى. بىراق ونى دا 1876 جىلى ورىس پاتشاسى ءوز ىرعىنا كوندىردى. ودان كەيىنگى ساياسي پروتسەسستە بارلىعى رەسەي پاتشالىعىنان كوممۋنيست كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي بۇعاۋىنا ءىلىنىپ، “قىزىلتابان شۇبىرىندى”قاسىرەتتى تاعدىرىن تاۋەلسىز ەل بولعانشا جالعاستىردى.

ءبىز تۇركىستان تاريحىن تۇركىنىڭ ءبىر تۇتاس تاعدىرى دەپ قارايتىن بولساق، ماۋەرەنناھردىڭ شاعىن حاندىق پەن امىرلىكتەرگە بولشەكتەنىپ كەتكەنىنىڭ كەسىرىنەن تۇركىستاننىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، قوعامدىق، مادەني كەڭىستىگىن قورعاۋدىڭ اۋىر ساياسي-اسكەري جۇكتەمەسىن قازاق حاندىعىنىڭ يىعىنا جۇكتەلدى. ويتكەنى ماۋەرەنناھر تاققا تالاسىپ، ىشتەي ءشىرىپ جاتقاندا قازاق حاندىعى ەرلەنە كەۋدەسىن وتارشىل ورىس پاتشالىعىنىڭ سان ءتۇرلى ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق، پسيحولوگيالىق جورىقتارىنا قالقان ەتىپ توسىپ تۇردى. ميلليونداعان جاندار شەيىت بولدى. ەندى XXI عاسىردىڭ قۇشاعىندا ساياسي كورسانادان قۇتىلۋعا جانە جاڭاشا ويلانۋعا مول مۇمكىندىك بار. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك مۇددە باستى مەجە، نازاردا تۇرۋعا ءتيىس. الەم تاجىريبەسى الدىمىزدا كول-كوسىر ساباعىن جايىپ قويعان زامان. ماسەلەن فرانتسيا مەن بريتانيا ساياسي مۇددەلىلىككە قاراي 1337-1453 جىلىنا دەيىن 116 جىل ىمىراسىز سوعىسىپ كەلگەن. ولاردىڭ ەكىارا سوعىستارى تاريحتا انگليا-فرانتسيا اراسىنداعى ءجۇز جىلدىق ساعىستار دەپ تىركەلدى. مىنە سونداي جاۋلاستىق جىلدارىن ساياسي اقىلمەن اۋىستىرىپ، وركەنيەتتى ەل رەتىندە وزگە ازيا، افريكا ەلدەرىنە ساياسي-ەكونوميكالى، مادەني-پسيحولوگيالىق ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ەندى تۇركى حالىقتارى ويانباي ساياسي ۇيقىدا قالا بەرسە، كەلەشەك ۇرپاقتان ۇيات جانە ولارعا وبال. سول سەبەپتەن بۇدان كەيىن كەلەشەگىمىز ءۇشىن تۇركى تاريحىنىڭ اششى ساباعىن ەستە ساقتاپ جۇرگەنىمىز ابزال. ءبىر انىق وقيعانى بايانداي بەرگەنشە ونى كەڭىنەن تۇركىستان كەڭىستىگىندە تۇركىلىك مۇددەگە ءبىر تۇتاس زەرتتەپ، زەردەلەگەنى ءجون. تۇركى عالىمدارى تۇركى تاريحىن ءبىر تۇتاس وبەكت ەتىپ قاراستىرماسا، ەشبىرى تۇركى عالىمى اتالىق تاريحىن بولشەكتەگەن بولىكتەرىنەن انىقتاپ، انىعىنا بارا المايدى. يسلام تاريحىن تۇركىلەردەن اجىراتساق تولىقتاي ۇعا المايتىنداي، تۇركىلەردىڭ تاريحىندا ءبىر-بىرىنەن بولشەكتەپ قاراستىرۋ ولاردىڭ الەم وركەنيەتىندەگى ورنىن انىقتاپ الا المايدى. سول ءۇشىن تۇركىلەردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ، جات قىلۋ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ەڭ ءىرى ويىندارىنىڭ ءبىرى. 571 جىلعى تالاس شايقاسىندا قىتاي قوسىنى مەن مۇسىلمان حاليفاتى سوعىنىڭ اسكەري قۋاتىنا دەم بەرىپ وتىرعان قارلۇق تۇركىلەر بولسا، تۇركىستان كەڭىستىگىندە يسلام ءدىنىن تۇركىلەر تاراپىنان ءوز قالاۋىمەن ەركىن تۇردە قابىلداۋىنا جول اشتى. 1258 جىلى باعدات مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ساياسي-مادەني، ءبىلىم مەن عىلىمي استاناسى بولىپ تۇرعان قۇلاعۋ تاراپىنان جاۋلاندى. ونىڭ كەيىنگى جورىقتارىنا باستى بوگەت بولعان قىپشاق تۇركىلەرى ءايىن ء–ال-ءجالۋت شايقاسىندا توقتاۋ سالدى. 1453 جىلى وعىز توبىنان بولعان وسمان اۋلەتتەرى ىستانبۇل قالاسىن باعىندىرىپ يسلام تۋىن الەم اسپانىنا جەلبىرەتتى. وسىنداي تۇركىلەردىڭ ءىرى باستامالارىندا تۇركىلەردىڭ بارلىق قاۋىمدارى ءبىر ارميانىڭ ساربازدارىدا قاتىستى. قاراپ وتىرساڭ تاعدىر بارلىق تۇركىلەرگە الەم وركەنيەتىنە ۇلەس قوسۋ ءۇشىن تاريحتىڭ ءار ءداۋىرى نە كەزەڭىندە مول مۇمكىندىك بەرىپ وتىردى. سول ءۇشىن تاريحتىڭ ءبىر وقيعاسى جەڭىس تۋىن جەلبىرەتسە، ءبىر وقيعاسى جەڭىلىسپەن ساياسي وي ءورىستى كەڭەيتۋگە نەگىز قالايدى.

سول سەبەپتەن «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» ءار ءبىر تۇركى حالقىنىڭ تراگەديالىق تاريحي ساباعى. سوندىقتان بۇل تاريحي ساباقتى قازىر تۇركى ەلدەرى مۇقيات زەر سالىپ وقۋعا ءتيىس. قازاق ءۇشىن ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەسىن قورعاۋدا دامۋدىڭ ەكى قاناتى: ا) گۋمانيتارلىق سالا، ءا) تەحنولوگيالىق سالادا قاتار ءىلىم-ءبىلىم الۋدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋدى قولعا الۋ كەرەكتىگى جانە «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»،- قاسىرەتىنىڭ دارىستەرى: ا) قازاق ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ۇلتتىڭ ىنتىماق مايەگىن نىعايتۋ; ءا) جاپپاي قازاق قاۋىمىنىڭ ۇلتتىق ساياسي پسيحولوگيانىڭ قالىپتاسۋى تىكەلەي بيلىك، بۋرجۋازيا جانە قازاق ينتەللەكتسياسىنىڭ ۇلتتىق ساياسي ساناسى قاتار جەتىلىپ، مەملەكەتتىك مۇددەگە جۇمىلدىرىلۋ كەرەكتىگى; ب) تۇركى ەلدەرىنىڭ بىرلەستىگى نەمەسە وداقتاسۋى، ۆ) تۇركى ەلدەرىندەگى ەكونوميكا سالاسىنداعى باسەكە زاڭ شەڭبەرىندە ادال، تۇركىلىك مۇددەگە ساي جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتۋ; گ) تۇركى ەلدەرىنىڭ ساياسي بەلسەندىلەرى تاريحي تاجىريبەلەرىنە سۇيەنىپ، ورىنسىز ساياسي باسشىلىق ەتۋ باسەكەسىنەن اۋلاق بولۋى، ع) ىشكى تازا، جاناشىرلىق باسەكە بارىسىندا ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىكتەن تۋىنداعان وكپە –رەنىشتى ۇلكەن مۇددەلىكتەر ءۇشىن كەشىرىم جاساۋمەن كەك تۋدىرۋدان ساقتاندىرۋعا شاقىرۋ، د) ىنتىماق جولىندا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ءمۇددنى قورعاي الاتىن ساياسي ۇستانىمى بەرىك تۇلعالاردى بيلىككە الىپ كەلۋ مەحانيزمىن جەتىلدىرىپ وتىرۋدى باستى نازاردا ۇستاپ وتىرعان ءجون. ە) تۇركىلەرگە ورتاق ءتىل، ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق ورتاق تاريح، ادەبيەت، ونەر، ارحەولوگيالىق ورتاق وقۋلىقتارىن دايىنداۋ قاجەتتىلىگى. ج) تۇركىلىك ساياسي-ەكونوميكالىق مۇددەنى قورعاپ ءجۇرۋ ماقساتىندا اۋىسپالى ارنايى قاۋىپسىزدىك كومميتەتىن قۇرۋ كەرەك. سوندىقتان اتالعان ءۇش سالاداعى جەتەكشى تۇلعالار قوعامداعى ازاماتتاردىڭ ناقتى جاسالاتىن ىستەرىن نازاردا ۇستاپ وتىرۋدى ەسەپكە الۋلارى ءلازىم. سالت-ءداستۇردىڭ ۇلتتىق جانە ادامزاتقا ماحاببات تۋدىرا الاتىن مايەگىن ساقتاۋ شارت. قوعامدى ءتۇرلى كەلەڭسىز مادەني شابۋىلداردان قورعانا الاتىن مەحانيزمىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. قوعام مەن ادامداردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتاتىن ءتۇرلى ماتەريالدىق، مادەني، سالتتىق تار شەڭبەردەگى تۇسىنىكتەن ازاماتتاردى ارىلتۋ جوبالار مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ كەرەك. مىنە وسىنداي يگىلىكپەن ىنتىماقتى باستى نازاردا ۇستايتىن جوبالار ساباق كەستەسىنەن شىقپاۋىن ەسكەرىپ وتىرعان ءجون. ويتكەنى تۇركى ەلدەرىنىڭ وداقتاسۋ پروتسەسسىنىڭ جۇيەلى العا جىلجۋىنا تۇركى ەلدەرىنىڭ ساياسي بيلىگى نەگىزگى فاكتور بولىپ تابىلادى. جانە تۇركى ەلدەرىنىڭ باعى مەن سورى دا سول ساياسي بيلىك بولماق. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنەن اسقان قاسىرەت تاريحي سانانىڭ ويانباۋ قاسىرەتى بولماق.

ال تۇركىستاننىڭ ىدىراۋىنىڭ سوڭعى ساياسي-اسكەري ايالداماسىنىڭ ناعىز سەبەپ-سالدارىنىڭ انىق-قانىعىنا تەرەڭدەۋ زەر سالا ءبىلۋىمىز ءۇشىن سول كەزدەگى ءبىرشاما جازبا دەرەكتەرمەن تانىسىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىپ، زەرتتەۋ وبەكتى رەتىندە ولارعا زەردەلى تۇردە قاراعان ءجون. ولاي دەيتىنىمىز بۇل تراگەديالىق وقيعانى تۇتاستاي تۇركىستان تاريحىنان قاراستىرۋ شات. مەن بۇل ماقالا اياسىندا بىرنەشە تاريحنامالاردى تانىستىرعىم كەلەدى.

1. مۇحاممەد يبن اراب قاتاعان تاريحشى. ونىڭ تۋعان جىلى بەيمالىم. بىراق مۇحاممەد شەيباننىڭ (شەيبەك حان) نەمەرە باۋىرى ابدوللا حاننىڭ (1487-1539) زامانىندا ءومىر سۇرگەن. ءبىرىنشى ابدوللا شەيباني حاندىعىنىڭ ءتورتىنشى حانى بولعان. قاتاعاننىڭ «مەملەكەتتەردى باعىندىرۋ» (مسخرالبلاد) اتتى وتە قۇندى تاريحناماسى ماۋەرەنناھر، قىپشاق دالاسى، حوراسان ولكەلەرىنىڭ 1498-1610 جىلدارىندا ورىن العان تاريحي-ساياسي وقيعالارىن حاتقا تۇسىرگەن ەڭبەك. بۇل كىتاپ نەگىزىندە شەيباني حان تاريحى بولعاندىقتان «شەيباندىقتار تاريحى» دەپتە اتالىپ كەتكەن.

بۇل ەڭبەك ءامىر تەمىردىڭ اۋلەتتەرىنىڭ ماۋەرەنناھردەگى سوڭعى بيلىك كەزەڭىن جانە يراندا پاتشالىق قۇرعان ءسافي ديناستياسى مەن شەيباني حاندىعىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى II-ابدوللا قايتىس بولعان 1597 جىلعا دەيىنگى وقيعالاردى باياندايدى. قازاق حاندىعىنىڭ ۇلى حانى قاسىمنان كەيىنگى قۇلدىراۋ زامانىمەن ساي كەلەتىن ۋاقىتتا شەيباني حاندىعى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى قاتىناستاردى دا وقيعالار اراسىنان بايقاي الامىز.

كىتاپتىڭ ەندىگى ءبىر ارتىقشىلىعى ونى «شاعىن گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەديالىق شىعارما نەمەسە تۇسىندىرمە سوزدىگى»،-دەپ اتاۋعا بولادى. ويتكەنى بۇل كىتاپتا تاريحي مالىمەتتەردەن باسقا كوپتەگەن جەردە ايماقتىڭ گەوگرافيالىق جايىن جانە كەيبىر قالالار تۋرالى انىقتاما بەرىپ گەوگراف عالىمدارعا دا شيكى زات ۇسىنىپ وتىرادى. بۇل كىتاپ ماۋەرەنناھر مەن يراندا بيلەپ تۇرعان ىسمايىل شاھ اراسىنداعى ساياسي-اسكەري قاتىناستارى تۋرالى دا كوپتەپ مالىمەت بەرەدى. ونداي اڭگىمەنىڭ بارىسىندا ءامىر تەمىردىڭ اۋلەتىنەن ۇسەيىن بايقارا ولگەن سوڭ ونىڭ بالالارى تاققا تالاسىپ، حوراسان ولكەسىنىڭ استاناسى بولعان گەرات شاھارىنان ايىرىلىپ، تەمىر ديناستياسى ماۋەرەنناھردەن سوڭ حوراساننان دا ءبىرجولاتا ايىرىلىپ قالادى. وسى وقيعالار قازاق حاندىعى مەملەكەتىنىڭ توڭرەگىندە ءوتىپ جاتقاندا قازاق حاندارىنىڭ ساياسي ۇستامىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ وتە ماڭىزعا يە.

2. ءفازلوللا يبن رۋزبەھان ءحانجي (1446-1521) يراننىڭ فارس پراۆينتسياسىندا ورنالاسقان حونج قالاسىندا تۋىپ، بۇحارادا ومىردەن وتكەن. ونىڭ نەگىزگى ەڭبەگى مۇحاممەد شەيبانيدىڭ بۇيرىعى بويىنشا 1508 جىلى جازعان «بۇحارا قوناقكادەسى» (مهمانخانۀ بخارا) اتتى تاريحي كىتابىن اتاي الامىز. شىعارما ەلۋ ءتورت اڭگىمەدەن تۇرادى. ونىڭ وتىز سەگىز اڭگىمەسى تاريح جايىندا، ون ءۇش اڭگىمەسى فەقھ پەن كالام حاقىندا، ەكى اڭگىمەسى اۆتور تۋرالى، تاعى ءبىر اڭگىمەسى قۇتپا مەن العى سوزگە ارنالعان. بۇل كىتاپتىڭ مۇحاممەد شەيباني حاننىڭ تاريحي كەزەڭىن بايانداي وتىرىپ، سول كەزدەگى ماۋەرەنناھر، قىپشاق دالاسىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاي-جاپسارىن بايانداپ، مول مالىمەت بەرەدى. بۇل كىتاپتىڭ تاعى ءبىر قۇندى تۇسى، ونىڭ اۆتورى تۇركىستان مەن حوراسانعا جاساعان ساياحاتىندا كوپ وقيعالارعا، ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە كۋالىك ەتكەن. سونىڭ ناتيجەسىندە بارىنشا ناقتى قالالار، اۋىلدار، قامالدار، عيماراتتار جايلى مالىمەتتەر بەرگەن. سونداي-اق قازاق حالقىنىڭ مال شارۋاشىلىعى، ونىڭ كيىز ۇيلەرى، سالت-ءداستۇرى، نانىم-سەنىمى، قوناق كۇتۋ عۇرپى، ازا تۇتۋ راسىمدەرى، سىي-سياپاتتارى، ءتۇرلى تاعامدارى، كورىسۋ راسىمدەرى تۋرالى اسا قۇندى ماعلۇمات بەرگەن شىعارما. سونداي-اق تاربيە ماقساتىندا نيحاتتىق ولەڭدەر، تابيعاتتىڭ پانوراماسىن سيپاتتاۋ، مەشىتتەر، سارايلار جايىن ءسوز قىلۋدا كىتاپتىڭ تاريحي قۇنىن رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارعا دا بايىتىپ وتىرادى.

بۇل كىتاپ ادەبي تۇرعىدان ەرەكشە ارتىقشىلىققا يە.  اۆتور بۇل ەڭبەكتە  ادام، ادامدىق قۇندىلىق، قوعام، قوعامدىق قۇندىلىق، تابيعات، تابيعاتتىڭ اسەمدىگىن ءوز بويىنان الىپ سيپاتتاپ وتىرادى. بۇل شەبەرلىگى ءسوز قۇدىرەتىن جاڭاشا تانىپ، زەردەلەۋگە ءتىل ءىلىمى ماماندارىنا مول مۇمكىندىك بەرەدى.

جوعارىدا ايتقانداي كىتاپتىڭ وتىز سەگىز اڭگىمەسى تاريح تاقىرىبىن قامتيدى. سونىڭ جيىرما اڭگىمەسى قازاققا قاتىستى ەكەن. ولار:

1. قازاقپەن شايقاسۋعا تۇرتكى بولعان ىستەر جايىندا اڭگىمە.

2. بۇحارا ساحاراسى جولى ارقىلى تۇركىستان قالالارىنا بەت الۋ جايىندا اڭگىمە.

3. تۇركىستاننىڭ باستاپقى ارقۇق قامالىنا جەتۋ جايىندا اڭگىمە.

4. ارقۇق قامالىنان كەيىن قازاق ولكەسىنە بەت الۋ جايىندا اڭگىمە.

5. وسى جازبالاردىڭ حاتشىسىنىڭ اۋرىپ قالۋى جانە سىعاناققا قاراي بەت الۋ جايىنداعى اڭگىمە.

6. تۇركىستان قالالارى مەن قازاق ولكەسىندە بولعان وقيعالاردىڭ جايى جايىندا اڭگىمە.

7. بۇرىندىق حاننىڭ ازىرەت حاليفا ءار-راھمانمەن داۋلاسۋى جانە قارسىلىق كورسەتۋ سەبەپتەرى جايىندا اڭگىمە.

8. ازىرەت حاليفا ءار-راھماننىڭ قازاق ولكەسىنە قاراي بەت الۋى جايىندا اڭگىمە.

9. قازاقتىڭ نانىمى جانە ىستەرىنەن ءمالىم بولعان جايىتتار. سونداي-اق ولاردى قىرىپ تاستاۋعا بەرىلگەن پاتۋا جايىنداعى اڭگىمە.

10. ازىرەت حاليفا ءار-راھماننىڭ قازاق جۇرتىنا ءۇشىنشى رەت جيھادقا شىعۋىنىڭ سەبەپتەرى جايىندا اڭگىمە.

11. ازىرەت حاليفا ءار-راھماننىڭ سىعاناق ماڭىنان قازاق ۇلىسىنا قاراي جورىعى جايىندا اڭگىمە.

12. ازىرەت حاليفا ءار-راھماننىڭ قازاق قالالارىنىڭ ورتاسىندا قارا ابدال جۇرتىنا ەنىپ، جانىش سۇلتان ۋالاياتىنا سۇلتاندارىن جورىققا جونەلتەۋى جايىندا اڭگىمە.

13. سۇلتانداردىڭ سۇلتان جانىشپەن شايقاسى جانە جەڭىمپاز اسكەردىڭ جەڭىسى ءھام جانىشتىڭ كۇيرەپ، ىدىراۋى، سونداي-اق ونىڭ ۇلى اھمەت سۇلتاننىڭ ءولتىرىلۋى جايىندا اڭگىمە.

14. سۇلتانداردىڭ قازاق جانىش سۇلتاننىڭ ۇلىسىن توناۋى جانە سۇلتاندىق اسكەردىڭ حان ورداسىنا قايتىپ ورالۋى جايىندا اڭگىمە.

15. ازىرەت حاليفا ءار-راھماننىڭ بۇرىندىق حانعا قاراي جورىعى جانە جانىش سۇلتاننىڭ باۋىرى تانىش سۇلتان ۇلىسىن توناۋى جايىندا اڭگىمە.

16. قازاق ولكەسىنەن سىعاناق ۋالاياتىنا قاراي دوستىق جالاۋىنىڭ كۇنىنىڭ شىعۋى جايىندا اڭگىمە.

17. وسى جازبالاردىڭ حاتشىسىنىڭ سىعاناققا بارعان كەزدەن باستاپ، ءياسى قالاسىندا حان قىزمەتىنە جەتكەنگە دەيىنگى جايى جايىنداعى اڭگىمە.

18. ازىرەت حاليفا ءار-راھماننىڭ سىعاناقتان قوجا ياسەۋيدىڭ كيەلى قابىرىنىڭ زياراتىنا بارۋى جايىندا اڭگىمە.

19. ازىرەت حاليفا ءار-راھماننىڭ حوجەنت وزەنى دەپ تانىمال سەيھۋن وزەنىنەن ءوتىپ، تۇركىستاننان جۇماق ىسپەتتەس سامارقاندقا قايتىپ ورالۋى جايىندا اڭگىمە.

20. قازاقتى جەڭگەن جىلى كالات قامالىن جاۋلاپ الۋى جايىندا اڭگىمە.

3. مۇحاممەد اكىمحان، تاڭداۋلى تاريح (منتخب التواریخ) اتتى قۇندى تاريحي ەڭبەگىن جازعان تاريحشى. ونىڭ كىتابىندا بۇحارا امىرلىگى، قوقان حاندىعى، حيۆا حاندىعى، اۋعانىستاننىڭ XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنىڭ تاريحى جايىندا وتە تۇشىمدى مالىمەتتەر بەرگەن. بۇل ەڭبەكتە قازاق جۇرتى تۋرالى دا ءتيىستى ماعلۇماتتار بار. ويتكەنى ول كەزدەگى ماۋەرەنناھر ءبىر تۇتاس ولكە تۇرىندە قارالعان. اۆتوردىڭ 1822-1828 جىلدارداعى ساپارناماسى تۋرالى جازبالارى دا نازار اۋدارارلىق. مۇحاممەد اكىمحان 1802 جىلى قوقاندا تۋىپ، سوندا وقىعان. سول ءۇشىن كوپتەگەن وقيعالارعا جاقىننان كۋالىك ەتكەن. ول 1806-1822 جىلدارى قوقاندى بيلەپ تۇرعان ءامىر ومارحان تاراپىنان كوپ قولداۋ كورىپ، شەن مەن بەدەلى ۇستەم بولدى. ويتكەنى اتالمىش ءامىردىڭ ءوزى دارىندى اقىن بولعان، جانە تۇركى-پارسى تىلدەرىن جەتىك بىلگەنى ءۇشىن ەكى تىلدە ولەڭدەر جازعان. سول كەزدە جۇرتتىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ءتاۋىر بولۋى، ءامىردىڭ مادەنيەت، ادەبيەتتى قولداپ ءجۇرۋى قوقان قالاسىنىڭ ادەبي ءورىسىن كەڭەيىتكەن بولاتىن. سوندىقتان سول جىلدارى ماۋەرەنناھردە قوقان شاھارى مادەنيەت پەن ادەبيەت سالاسىندا جارقىن جۇلدىزىنا اينالعان ەدى. مۇحاممەد اكىمحان وسىنداي ورتادا ءوسىپ، ساناسى قالىپتاسقان. جانە ول ءامىر ومارحاننىڭ جيەنى بولعاندىقتان ادەبيەت سۇيگەن ساراي تاربيەسىن كورگەن. سارايدا جۇرگەن ول ءامىر ومارحانمەن تالاي جورىقتارعا قاتىسىپ، ونىمەن ۇزەڭگىلەس شايقاستاردا ەرلىك كورسەتكەن. وسىلاي ول ماۋەرەنناھدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياسي احۋالىمەن جاقىن تانىس بولعان. سول ءۇشىن ونىڭ تاريحي اسەرى سول زامانعى ماۋەرەنناھر جايىنداعى بەرگەن مالىمەتتەرى تۋرالى شىنايىلىققا جاقىن دۇنيە. البەتتە سول ءۇشىن دە باعا جەتپەس شىعارما.

بۇل كىتاپتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنگەندە: XVIII عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارى مەن XIX عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارى ماۋەرەنناھردى بيلەپ تۇرعان ورتالىق بيلىك بولماعان. سوندىقتان ماۋەرەنناھر تەرريتورياسى ءتورت حاندىق ۇكىمەت اراسىندا بولىسكە ءتۇسىپ باسقارىلىپ تۇردى. بۇل حاندىقتار: بۇحارا حاندىعى، قوقان حاندىعى، حارەزم حاندىعى، كەش حاندىعى. وسىلاردىڭ اراسىندا ەڭ قۋاتتى بيلىك – قوقان مەن بۇحارا حاندىقتارىندا بولعان ەدى. اتالعان ەكى حاندىقتىڭ تۇرعىن حالقى سۇنني ءمازھاب، تەگى ءبىر ەل بولا تۇرا ارالارىندا كەلىسپەۋشىلىك ءجيى ورىن الىپ تۇراتىن. سونىڭ سالدارىنان ارالارىندا ۇدايى سوعىس، قىرعىن، ءبىر-ءبىرىن اياۋسىز توناۋلار بولاتىن.

مۇحاممەد اكىمحاننىڭ اكەسى قاۋىمىنىڭ بەدەلدى اقساقالدارىنان بولعان جانە كەش قالاسىندا ءامىر ومارحاننىڭ «شەيح يسلام» مارتەبەسىنە يە بولعان ەكەن. ونىڭ اناسى دا ءامىر ومارحاننىڭ قارىنداسى ناربوتابي وزبەكتىڭ تايپاسىنان قوقان حاندىعىنىڭ اكىمدەرىنىڭ ءبىرى بولعان.

بۇل تاريحي كىتاپتىڭ وزگە تاقىرىپتاس ەڭبەكتەردەن وزگەشەلىگى-وندا: «شاريعات پەن تاريقات جايىندا جازباعانىنان بولەك اقىلعا قونىمسىز نانىم-سەنىمدەردى سىناپ جازعان. جانە ءوز زامانىنىڭ ءدىندارلارىنىڭ الاياقتىققا ۇرىنعاندارىن اشىق ايتقان. سونداي-اق ءوز تاريحناماسىندا تىرشىلىكتىڭ وزگەشە جاقتارى، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك – قوعامدىق ءومىرى اسىرەسە ايەلدەر توبىنىڭ تىرشىلىگىنە ارنايى توقتالىپتى». كىتاپتىڭ بۇل مالىمەتتەرى تۇركى حالقىنىڭ وتىرىقشى جانە كوشپەندى توپتارىنىڭ اراسىنداعى وزگەشەلىكتەرىن، ارتىقشىلىق پەن كەمشىلىكتەرىن سارالاپ، تالداۋ جاساۋعا قوعامتانۋ جانە قوعامدىق پسيحولوگياسىن زەرتتەۋگە جاقسى ماتەريال بولا الادى.

4. حافيز تىنىش بۇحاري، حيۆادا ابدوللا حاننىڭ ساراي تاريحشىسى بولعان. ويتكەنى ونىڭ اكەسى مىرمۇحاممەد حاننىڭ سارايداعى جاقىن قىزمەتكەرى ەدى. حافيز تىنىشتىڭ داڭقىن شىعارعان «ابدوللاناما نەمەسە شارافناما شاھي»،- اتتى تاريحناما ەڭبەگى بولدى. تاريحشىنىڭ تۋعان جىلى بەلگىسىز بولسا دا، ونىڭ كىتابىندا شىعارماسىن 922 (1516) جىلى جازعانىن ايتادى. سوعان قاراعاندا 956 (1539) جىلى تۋعان دەپ بولجايدى زەرتتەۋشىلەر.

تاريحتى جازۋداعى ورتاعاسىرلىق ءۇردىس بويىنشا حافيز دە شەيبان اۋلەتتەرىنىڭ اتا تەگىن نۇح پايعامباردان سوڭعى پايعامبارعا دەيىن بايانداپ بەرگەن. سودان كەيىن ەسكەندىر حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزەڭىن جازعان. سوسىن ءبىرىنشى اڭگىمەسىن ابدوللا حاننىڭ تۋعان 940 (1533) جىلىنان باستاپ، ونىڭ ءومىرىنىڭ قيلى وقيعالارىن تىلگە تيەك ەتىپ، ونىڭ تاققا وتىرعان زامانىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان. ەكىنشى اڭگىمەسى – ابدوللا حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزەڭىنىڭ وقيعالارىن باياندايدى. وندا ونىڭ ماۋەرەنناھرگە جورىقتارى، شايقاستارى، جەڭىستەرى، گەرات حالقىن قىرعانىن، حوراسان ولكەسىن مايدان سوعىسى دەپ تانىپ، ول ولكەنىڭ جۇرتىنىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋدە ادال دەپ قاناپيا ءمازھابىنىڭ عۇلامالارىنىڭ پاتۋا بەرۋلەرى جازىلعان. بۇل اڭگىمە بارىسىندا يرانداعى ءسافاۆي پاتشالارىنىڭ ءبىرى - I ءتاھماسب شاھ تۋرالى وتە قۇندى مالىمەت بەرىلگەن. جانە قازاقتار تۋرالى دا ماعلۇمات كەلتىرىلگەن. سوڭعى اڭگىمەسى – اۆتورمەن زامانداس سوپىلار، ءدىني عۇلامالار، امىرلەر، اقىندار تۋرالى ايتىلعان. سونىمەن بىرگە ابدوللا حان بيلىك قۇرعان كەزدەگى سالىنعان عيماراتتار جايلى جازىلعان. اۆتور اۋەندى پروزا جانرىنا وقيعالاردى اڭگىمە بارىسىندا ءماسناۆي، قاسيدا، رۋباي ولەڭ تۇرلەرىمەن دە بايانداپ وتىرادى. سونداي-اق سول كەزدەگى تاريحي وقيعالارعا كۋاگەر بولعان ادامداردىڭ اڭگىمەلەرى، ءوزىنىڭ كوزبەن كورىپ، قۇلاعىمەن ەستىگەندەرىمەن بۇحارانىڭ ساياسي-قوعامدىق، ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-مادەني، ادەبي ءومىرىن بايانداپ بەرگەن تۇستارى دا كىتاپتىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرىپ وتىرادى.

«ابدوللاناما» قولجازباسى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن تولىق نۇسقاسى تۇپنۇسقالىق پارسى تىلىندە جارىق كورمەدى. ونىڭ تولىق قولجازبا نۇسقاسى جالعىز دانا بولىپ بريتانيا كىتاپحاناسىندا ساقتالىپ تۇر. ول نۇسقا 1304 (1887) جىلى حاتقا تۇسكەن قولجازبا ەكەن.

5. مۇحاممەد ساليھتىڭ (1455-1535) «شەيبانيناما» جىر داستان كىتابى دا قازاقتارعا قاتىستى ءبىرشاما دەرەكتەردى بەرگەن. مۇحاممەد ساليھ تاريحشى، شەيباني حاندىعىننىڭ ساراي قىزمەتكەرى بولعان.

ادەبيەتتەر:

1. مۇحاممەد يبن اراب قاتاعان، «مەملەكەتتەردى باعىندىرۋ» (مسخرالبلاد), تەكستولوگ: ناديرا جالالي، تەھران، «ميراس ماكتۋب» باسپاسى، سان پەتەربۋرگ نۇسقاسى بويىنشا باسپاعا دايىنداعان، 1385 ج.
2. ءفازلوللا يبن رۋزبەھان ءحانجي، «بۇحارا قوناقكادەسى» (مهمانخانۀ بخارا),- باسپاعا دايىنداعان: مانەۋشەر سۋتودە، تەھران، «ءىلمي-فارگانگي» باسپاسى، ءۇشىنشى باسىلىم، 1384 ج. 399 بەت.
3. مۇحاممەد اكىمحان، تاڭداۋلى تاريح (منتخب التواریخ), تەھران، «نيگارەستان انديشە» باسپاسى، 1401 ج. 880 بەت.
4. حافيز تىنىش بۇحاري، «ابدوللاناما نەمەسە شارافناما شاھي» تاشكەنت، «شارق» باسپاسى، 1999 ج. 416 بەت.
5. يسلام الەمىنىڭ ءبىلىم كىتابى سايتى.
6. ۋكيپەديا: اشىق ەنتسيكلوپەدياسى.
7. مۇحاممەد ساليھ، شەيبانيناما، س. پەتەربۋرگ، 198 ج. 225 بەت. جانە قوسىمشا بەتتەر.
8. شارافەددين ءالي ءيازدي، «زافارناما»، تۇپنۇسقالىق پارسى تىلىندەگى نۇسقا، باسپاعا دايىنداعان: ا. ورىنباي، تاشكەنت، «ءفان» باسپاسى، 1972, 1240 بەت + قوسىمشا بەتتەر.
9. شارافەددين ءالي ءيازدي، «زافارناما»، ورىس تىلىنە اۋدارعان: ا. احمەدوۆا، تاشكەنت، «ءفان» باسپاسى، 2008, 486 بەت.
10. ق.ا. ءياساۋي، حيكمەت جيناعى: دانالىق سىر، - باسپاعا دايىنداعاندار: مۇحاممەدراحىم جارمۇحاممەدۇلى، ماقسۇت شافيعي، سارسەنبى ءداۋىتۇلى. الماتى، «جالىن» باسپاسى، 1998, - 656 بەت. 18-19 بەتتەر.
11. «قازاقستان»: ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى / باس رەداكتور ءا. نىسانباەۆ – الماتى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998 ج. 123-9, VI توم.
12. رەنە گروسسە، دالا يمپەراتورياسى، اۋدارعان: ۇسەيىن مەيكادە، تەھران، «ءىلمي-فارھانگي» باسپاسى، 1987, 1016 بەت.
13. اشىربەك امانگەلدى، كوزقاراس، الماتى، «زەردە» باسپاسى، 2015, 504 بەت. /كۇدىگى كوپ كۇلىك شايقاسى – 53,61 بەتتەر/.
14. بەرەكەت باقىتجانۇلى، قىرىم تاتارلارى كىمدەر؟، الاش ايناسى گازەتى، 03. ناۋرىز. 2014 ج. /جاناي/
15. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى، ءتىل كوميتەتى، 2008, 968 بەت.
16. بەرەكەت كارىباي، قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋى، (XV ع. سوڭى - XVI ع. العاشقى شيرەكتەرى),- الماتى: «ساردار» باسپا ءۇيى، 2015, -176 بەت.
17. يبن حوردادبەھ، ماسالەك ءۆا مامالەك، اۋدارعان: سايد حاكراند، تەھران، «ميراس مەلال» باسپاسى، 1371 ج. 222 بەت.
18. اھمەت شىمشىرگىل، ءامىر تەمىر، تيماس باسپالارى، ىستانبۇل، 2021, 304 + سۋرەتتەر 14 بەت.
19. تۇرسىن سۇلتان، التىن وردا، الماتى، «مەكتەپ»، -باسپاسى، 2004, 176 بەت.
20. اباي قۇنانبايۇلى، شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى،- الماتى، جازۋشى، - ت.2: ولەڭدەر مەن اۋدارمالار، -2004, -336 بەت.
21. Harold Lamp, تەرمىرلان-جاھان جەڭىمپازى، اۋد: جاۋاھار كالام، قۇم، «ءنيلۋفارانا» باسپاسى، 1389 ج. 304 بەت.
22. ءالي كالبراد، تاريح-ي-قايرات، ءاسساھ تاۆاريح، سايت: تاريح ۆا ءتاماددون يسلامي، 2018 ج.
23. نيزامەددين شامي، زافارناما، «بامداد» باسپاسى، 1363 ج. 368 بەت.
24. ۇسەيىن مير جافاري، تەمىرلەر مەن تۇرىكمەندەر، يسفاھان ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1384, 381 بەت.
25. حافيز عازالدارىنىڭ انىقتاماسى، ۇسەيىنالى ھەراۆي، III-توم، IV-باسىلىم، تەھران، «سىمۇرع» باسپاسى، 1375 ج. 466 عازال.

يسلام جەمەنەي،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، «تۇران-يران» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz