ەكىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسى كەزىندە جاپونيانىڭ ءوندىرىس ورىندارىنىڭ 40 پايىزى قيراپ، اۋىل شارۋاشىلىعى تۇرالاپ قالادى. وسى كەزەڭدە جەڭىسكە جەتكەن امەريكالىقتاردىڭ وزىق تەحنيكاسى مەن ەداۋىر ساپالى تاۋارلارىن كورگەن جاپوندىقتار اقش-تى قالايدا باسىپ-وزۋ ماقساتىن العا قويادى. ەندىگى جەردە ساپالى بىلىممەن عىلىم-تەحنيكانى دامىتۋ كونتسەپتسياسى نەگىزىندە جاڭا ەكونوميكالىق دامۋ ۇلگىسىنە كوشىپ، ونى جۇزەگە اسىرادى.

قىسقاسى، قازىر جاپونيا تۋرالى ءسوز ەتكەندە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا دامىعان،  وركەنيەتتى ەل كەلەدى. بۇل مەملەكەت كەمەلدەنگەن، ساپالى وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋمەن بىرگە، كەمەلدى زاڭدى دا جاساپ شىققان. ماسەلەن، ءبىزدىڭ قوعامدا «ادەپسىزدىك» سانالاتىن جاعىمسىز ادەتتەر ولاردا قىلمىستى ءىس سانالىپ، قوعامدىق ورىندا «ادەپسىزدىك» ىستەگەندەر قىلمىستىق جاۋاپكەرگشىلىككە تارتىلىپ، زاڭمەن جاۋاپقا تارتىلادى.

ولاي بولسا وقىپ كورەلىك، ءبىز «ادەپسىزدىك» دەپ جۇرگەن قىلمىستاردى ولار قالاي جازالايدى ەكەن.

1. كەزەككە قىسىلۋ

جاپونيا زاڭىندا ۇساق-تۇيەك ىستەرگە دە ناقتىلى بەلگىلەمە جازىلعان. ولاردا كەزەكتە تۇرعاندار اراسىنا قىسىلىپ كىرگەن ادام زاڭمەن قاتاڭ جازالانادى. جاپونيانىڭ «جەڭىل قىلمىستى ىستەر زاڭىنىڭ» 1-بابىنىڭ 13-تارماعىندا كەزەككە قىسىلىپ كىرىپ العان ادامنىڭ قىلمىسىنىڭ اۋىر-جەڭىلىنە قاراي 1 ميلليون يەنادان (1 يەنا – 3,19 تەڭگە) تومەن ايىپپۇل سالىنادى، ەگەر قىلمىسى  ودان اۋىر بولسا 24 ساعات قامالادى دەپ جازىلعان.

2. تاكسيدە قۇسۋ

جولاۋشى قانشالىق ىشىمدىككە سىلقيا تويىپ السا دا ءتاحسيدىڭ ىشىندە قۇسۋىنا بولمايدى. ەگەر جولاۋشى تاحسيگە قۇسىپ قويسا زاڭعا قايشىلىق جاساعان بولادى. سول سەبەپتى ءتاحسيدىڭ ىشىندە قۇسىپ قويۋ جاپونيانىڭ اقى تالاپ ەتۋ زاڭىنا ساي «كەلىسىمشارتتى زاڭسىز بۇزدى» دەپ سانالىپ، ايىپپۇل سالىنادى جانە وعان تاحسيدى جۋىپ-تازالاۋ اقىسىن تولەۋدى بۇيىرادى.

3. دۋەلگە شىعۋ

جاپوندىقتاردا ەۋروپالىقتار سەكىلدى دۋەلگە شىعۋ ادەتى تاريحتان بار. الايدا بۇگىنگى جاپونيادا جەكپە-جەككە شىعۋ بىلاي تۇرسىن، ەكى ادامنىڭ داۋىستاپ سويلەسكەنىن، ۇرىسقانىن ەستىمەيسىز جانە كورمەيسىز. جاپونيانىڭ قوعامدىق ءتارتىپ زاڭىندا، مەيلى قانداي سەبەپتەن بولسىن، كۇش كورسەتۋ مەن جەكپە-جەككە شىعۋ «دۋەل زاڭىنا» قايشىلىق جاسالعان بولىپ، 6 ايدان جوعارى، ەكى جىلدان تومەن مەرزىمدى قاماۋ ۇكىمى شىعارىلادى.

4. باقشادا تۇكىرۋ

جاپونيانىڭ «جەڭىل قىلمىس زاڭىندا»، باقشادا جانە باسقا قوعامدىق ورىنداردا تۇكىرسە مىڭ يەنادان جوعارى، 10 مىڭ يەنادان تومەن ايىپپۇل سالىنادى. وعان قوسا بۇل قىلمىستىق ءىس رەتىندە تىركەۋگە الىنادى. ەگەر تۇكىرگەن كەزىڭىزدە ۇستالىپ قالساڭىز جەكە ارحيۆىڭىزگە «قىلمىس وتكىزدى» دەپ جازىلادى. ودان دا جامانى ءسىزدىڭ ارحيۆىڭىزدەگى «قىلمىستى ءىسى بار ما، جوق» دەگەن تۇرىنە «بار» دەپ جازادى. ادام ولتىرگەنبە، قىز زورلاعانبا، ۇرلىق جاساعانبا جانە جەرگە تۇكىرىپ قويعانبا دەگەندەي سەبەبىن ەسكەرتىپ جازىپ قويادى.

5. اراققا زورلاۋ

جاپونيانىڭ «اراق ءىشىپ قوعام ءتارتىبىن بۇزۋ» زاڭىنىڭ 2-ءشى بابىندا، اراق ىشۋگە ماجبۇرلەگەندەر 48 ساعات قامالادى جانە 10 مىڭ يەناعا دەيىن ايىپپۇل سالىنادى. اراق ىشۋگە ماجبىرلەنگەن ادام كولىك جۇرگىزسە نەمەسە اراقتىڭ كەسىرىنەن جاڭجال شىعارسا، اراققا زورلاۋشىعا ۇقساس قىلمىس وتكىزگەن ەسەپتەلىپ جازالانادى دەلىنگەن.

6. قوقسىقتى بەلگىلەنگەن ۋاقىت بويىنشا تاستاماسا

ءار مولتەك اۋدان كسك-سىنىڭ قوقسىقتى تۇرگە ءبولىپ تاستاۋ ەرەجەسىندە: دۇيسەنبى كۇنى – جاناتىن قوقسىقتاردى، سەيسەنبى كۇنى – جانبايتىن قوقسىقتاردى، ال سارسەنبى كۇنى شىنى، اينەك، قۇمىرانى تاستاۋ كەرەك دەپ انىق جازىلعان. ەگەر تۇرعىندار وسى بەلگىلەنگەن كۇندەرى، قوقسىقتى تۇرگە ايىرىپ تاستاي الماسا جاپونيانىڭ «كەرەكسىز زاتتاردى ءبىرجايلى ەتۋ زاڭىنىڭ» بەلگىلەمەسىنە قايشىلىق ىستەدى دەپ سانالىپ، قىلمىسىنىڭ اۋىر-جەڭىلىنە قاراي 5 جىلدان تومەن قاماۋ جازاسى جانە وعان قوسا 10 ميلليون يەناعا دەيىن ايىپپۇل سالىنادى.

7. قايتارىلعان ارتىق اقشانى الىپ كەتۋ.

جاپونيادا دۇكەن نەمەسە بازاردان نارسە-كەرەك زات ساتىپ العاندا (ساتۋشى مايدا، ۇساق اقشانى قايتارعاندا) تۇتىنۋشى اقشانىڭ ارتىق قايتارىلعانىن بىلە تۇرىپ، بىلمەسكە سالىنىپ الىپ كەتسە، جاپونيانىڭ اقى تالاپ ەتۋ زاڭى بويىنشا الداۋ قىلمىسى دەپ قارالىپ، قىلمىسىنىڭ اۋىر-جەڭىلىنە قاراي ايىپپۇل سالىنادى، ءتىپتى كەيبىرەۋى تۇرمەگە توعىتىلۋى مۇمكىن.

8. ستولبىعا جارماسۋ

جاپونيانىڭ اقى تالاپ ەتۋ زاڭىندا ستولبىعا جارماسقاندار ءسوزسىز  ەلەكتر ەنەرگيا مەكەمەسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى بولۋى كەرەك. مۇنداي سالاۋاتقا يە ەمەستەر ستولبىعا جارماسسا «ءوز قۇزىرىندا بولماعان جۇمىسقا زاڭسىز ارالاستى» دەگەن قىلمىسقا تارتىلىپ، وعان ايىپپۇل سالىنادى. ەگەر كەڭ كولەمدى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ توقتاۋىنا سەبەپشى بولسا، ودان كەلىپ شىققان شىعىندى تۇگەل تولەتەدى جانە ءبىر جىلعا تاياۋ ۋاقىت قاماۋعا الىنادى.

9. اراق ءىشىپ كولىك جۇرگىزۋ

اراق ءىشىپ كولىك جۇرگىزۋ قىلمىستى ءىس سانالىپ، جاپونيانىڭ «كولىك جۇرگىزۋ زاڭى» بويىنشا اراق ءىشىپ كولىك جۇرگىزىپ ۇستالعانداردىڭ  كۋالىگى اۆتوماتتى تۇردە كۇشىن جويادى جانە جۇرگىزۋشىگە ون جىلعا دەيىن مۇدەتتى قاماۋ جازاسى بەرىلەدى، وعان قوسا ءبىر ميلليون يەنا ايىپپۇل سالىنادى. سونداي-اق ءۇش جىلدان ون جىلعا دەيىن قايتا جۇرگىزۋشى كۋالىگىن الۋىنا جول بەرىلمەيدى.

10. وڭتۇستىك ۇيەككە رۇقساتسىز بارۋىنا بولمايدى.

تاياۋ جىلدان بەرى وڭتۇستىك ۇيەككە باراتىنداردىڭ قاتارى كوبەيۋدە. «الەمدەگى ەڭ سوڭعى تازا مەكەن» سانالاتىن بۇل ۇيەك ءار قايسى ەلدىڭ نازارىن اۋدارىپ كەلەدى. جاپونيا سانالى تۇردە بەلسەندى قولداپ كەلە جاتقان  ەلدەردىڭ ءبىرى. جاپونيانىڭ «وڭتۇستىك ۇيەكتى قورعاۋ زاڭىندا» جاپون حالقى وڭتۇستىك ۇيەككە بارماقشى بولسا مىندەتتى تۇردە قاتىستى ورگاندارعا ءوتىنىش جازۋى كەرەك. «وڭتۇستىك ۇيىكتى اسىراۋ بىلىمدەرى» تۋرالى كۋرستاردا ارناۋلى تاربيەلەيدى، ناتيجەسى تالاپقا ساي بولعاندارى عانا وڭتۇستىك ۇيەككە بارۋىنا رۇقسات ەتىلەدى. ەگەر قاتىستى ورگانداردىڭ رۇقساتىنسىز وڭتۇستىك ۇيەكە بارعاندار بولسا، وعان 500 مىڭ دوللارعا دەيىن ايىپپۇل سالىنادى جانە قاتاڭ ەسكەرتۋ بەرىلەدى.

جاپوندىقتاردىڭ بالا جاستان ادەپتى، ءتارتىپتى، ءبىلىمدى، مادەنيتەتتى بولۋىنىڭ سەبەبىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. زاڭ قاتاڭ بولعان جەردە ادامدار ءوزى جاساپ وتىرعان ورتاسىن، تابيعاتىن قادىرلەيدى، ەكەلوگياسىن سانالى تۇردە  قورعايدى. قازاق اتام «بالانى جاستان، قاتىندا باستان» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. ەگەر ءاربىر ادام ۇرپاعىن سانالى تۇردە تاربيەلەي السا، وتباسىندا جاقسى ونەگە الىپ وسكەن ۇرپاق جامان بولمايدى. «بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەمەكشى، بالامىزدى وتباسىنان باستاپ مورالدى، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى ۇرپاق بولىپ ەرجەتۋىنە نەگىز قالاي بىلەيىك. بىراق ءادىل زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان جەردە ءتارتىپ تە، مادەنيە تە بولاتىنىن ەستەن شىعارمايىق!

دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى 

Abai.kz