ءومىردى وكىنىشسىز، دۇرىس وتكىزۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن ەكەنى بەلگىلى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ بۇل ماڭىزدى ماسەلەنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، قابىلداۋ ءۇشىن اۋەلى ءومىردىڭ نە ەكەنىنە، ونى دۇرىس وتكىزۋدىڭ نەگىزگى شارتىنا، ياعني ونىڭ تەرەڭ سىرىنا  ۇڭىلە ءبىلۋىمىز كەرەك. اباي مۇراسىنا كوڭىل بولەتىن بولساق، ءومىردى وكىنىشسىز، دۇرىس وتكىزۋ سىرلارىن تولىق كورە الامىز.

ءومىردىڭ نە ەكەنىن اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «عۇمىر ءوزى – حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق». اراب تىلىنەن ەنگەن «عۇمىر» جانە «حاقيقات» دەگەن سوزدەر قازاق قوعامىنا ءدىن ارقىلى كەلگەندىكتەن، ولاردىڭ ماعىناسى فانيلىك «ءومىر»، «اقيقات» ەمەس، رۋحاني دەڭگەيدەگى بۇكىل «بولمىستى»، «اللا تاعالانى» بىلدىرەدى. سوندىقتان، ابايدىڭ بۇل تەرەڭ ماعىنالى سوزىنەن ۇعاتىنىمىز عۇمىردىڭ ءوزى (ياعني بولمىس) حاقيقات (اللا) كورىنىسى ەكەن. ال ءومىر دەگەنىمىز بولمىستىڭ ءبىر بولىگى. سوندىقتان، «ءومىردىڭ ءوزى حاقيقاتتىڭ، ياعني اللانىڭ ءبىر كورىنىسى» دەگەن تۇسىنىك شىعادى. ال ءومىر جوق جەردە كامالات، ياعني، جەتىلۋ دە جوق. ەندەشە، ءومىردى دۇرىس وتكىزۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى رۋحاني جاڭعىرۋ جولىنا ءتۇسىپ، سانا-سەزىمدى ءوسىرىپ، وي ءورىسىن كەڭەيتۋ كەرەك.

ءارى قاراي اباي «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول – حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» دەپ جازادى.  بۇل سوزدەردەن ءبىلىم مەن ءومىردىڭ بايلانىسىن كورە الامىز. ءومىر عانا ەمەس، عىلىم دا اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ياعني ونىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەن. وسىلاي ءومىردىڭ ءوزى عىلىمنىڭ كورىنىسى ەكەنىن، ياعني، ءومىر – عىلىم-ءبىلىم بۇلاعى ەكەنىن كورەمىز. ءومىردىڭ ءوزى ءبىلىم كورىنىسى، ءبىلىم قازىناسى. ءومىردى دۇرىس سەزىنىپ، قابىلداي ءبىلۋىمىز كەرەك، سەبەبى، ءومىردى  قابىلداۋ دەڭگەيى ءبىلىم دارەجەسىن بىلدىرەدى.

بۇرىنعى قازاق «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەپ ادامنىڭ اتا-تەگىنە ۇلكەن كوڭىل بولگەنى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە، ادامنىڭ ومىرىنە تاربيەنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بارىن بىلەمىز. ال اباي جاننان شىعاتىن جان قۇمارىن ءبىلۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى.

سونىمەن،  جالپى العاندا، ءومىردى قابىلداۋ دەڭگەيى، ياعني كامالاتتى بولۋ ءۇش نارسەگە بايلانىستى.  ولار – اتا-تەگى (گەناسى); وسكەن ورتاسى، ياعني، العان تاربيەسى; جانە جان قاسيەتتەرى. وسى ۇشەۋى جوعارى جانە ۇيلەسىمدى بولعاندا ادام ساناسى جوعارى بولىپ، ءومىرى دە ماڭىزدى، جانە ءساتتى بولىپ وتەدى. اتا-تەگى مەن جان قاسيەتتەرى بالانىڭ تۋعانىنان بەرىلەدى. ولاردى وزگەرتۋگە بولمايدى. ال ءوسۋ ورتاسىن، ياعني تاربيەسىن وزگەرتۋگە بولادى. ءومىر جاعدايلارى جانعا اسەر ەتىپ، تاربيەلەيدى. قورشاعان ورتانىڭ جاعدايىن وزگەرتۋ ارقىلى تاربيەنى وزگەرتۋگە بولادى. ياعني، ءومىردى رەتتەۋ ءۇشىن قورشاعان ورتانى، ياعني تاربيەنى دۇرىستاۋ كەرەك.

سونىمەن، ءبىلىمدى تەرەڭدەتىپ، ءومىر سىرلارىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، باقىتتى ءومىر ورناتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تاربيەنى رەتتەۋ كەرەك. تاربيەنىڭ تەرەڭ ءمانىن ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. سەبەبى، تاربيە ارىدەن، انا جاتىرىنان باستالادى. نارەستەنىڭ العاشقى جەتىلۋى انا قۇرساعىنداعى جاعدايعا بايلانىستى. ونىڭ العان قورەگى، انانىڭ پسيحيكالىق جاعدايى، سول سياقتى باسقا دا سىرتقى جاعدايلار بالانىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ، كەلەشەگىن انىقتايدى. بۇلاردى ەسكەرمەگەندە دۇنيەگە «جارىمجان» بالا كەلۋى مۇمكىن. قازاقتىڭ «جارىمجان» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى بالا بولمىسىنىڭ دۇرىس، جانە تولىق قالىپتاسپاعانىن كورسەتسە كەرەك. بۇگىنگى كۇندەرى وسىنداي بالالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋى از ەمەس. اياعى اۋىر انا وسىنى ەسكەرىپ، دۇرىس تاماقتانىپ، ۇيقىسىن، كوڭىل-كۇيىن رەتتەپ، ءومىردىڭ شىرعالاڭىنا بەرىلمەي، جان تىنىشتىعىن ساقتاپ، نارەستەنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا جاعداي جاساي ءبىلۋى كەرەك.

ال جارىق دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن بالانىڭ تاربيەسى تۋعان ورتاعا بايلانىستى بولادى. تۋعان ورتاعا وتباسىنىڭ  جاعدايى، ەلدىڭ، تابيعات، زامانا وزگەرىستەرى ت.ب. ءومىر كورىنىستەرى جاتادى.  وسىلاي، ءومىردى قابىلداپ، ءومىردى ءتۇسىنىپ، جان ءوزىنىڭ ءبىلىمىن تولىقتىرادى. ءومىردىڭ ءوزى ءبىلىم كوزى بولعاندىقتان، ءومىردى قابىلداۋ دارەجەسىنە بايلانىستى ادامنىڭ ءبىلىمى تومەن، نە بولماسا جوعارى بولۋى مۇمكىن. وسىلاي، ادامنىڭ ءبىلىمى ونىڭ تاربيەسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز.

تاربيەنىڭ ماڭىزىن جاقسى ءتۇسىنىپ، اباي وتىز جەتىنشى سوزىندە بىلاي دەپ جازادى «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم». بۇل وتە ماڭىزدى ءسوز. قانداي ادام بولسا دا تاربيە ارقىلى ونىڭ مىنەزىن تۇزەپ، دۇرىس جولعا سالۋعا بولادى.  كەيبىر جاعدايلاردا ادام ءوزىنىڭ، نە بولماسا بالانىڭ مىنەزىن تۇزەتۋگە قۇلقى بولماي، سالعىرتتىققا سالىنادى. قاجىرلىق كورسەتىپ ارەكەت ارقىلى تۇزەتۋدىڭ ورنىنا، سىلتاۋ ىزدەيدى. بۇل، اسىرەسە، تاربيەمەن اينالىساتىندار ءۇشىن وتە ماڭىزدى تۇجىرىم.

تاربيە دە ءارتۇرلى بولادى. تاربيەنىڭ نەگىزگى ءمانىن اباي بىلاي دەپ بەرەدى: «ۇستازدىق قىلعان جالىقپاس، ۇيرەتۋدەن بالاعا». بۇل ءسوزدىڭ دە ۇلكەن ماعىناسى بار. ۇستازدىق قىلعان نەگە جالىقپايدى؟ ءىس جۇزىندە كەرىسىنشە ەمەس پە؟ مەكتەپتەگى مۇعالىمدەردىڭ، ءتىپتى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرەتىن عالىمداردىڭ وزدەرى وسىنداي ءسوزدى ايتا المايدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى رۋحاني ءبىلىم مەن دۇنيەلىك ءبىلىمنىڭ ايىرماشىلىعىندا جاتىر. ۇستاز رۋحاني ءبىلىم بەرەدى. رۋحاني بولمىسپەن بايلانىسقاننىڭ بارلىعى دا رۋحتانىپ، رۋحاني ارەكەتكە اينالدى. ال رۋحاني ارەكەت ەشۋاقىتتا جالىقتىرمايدى. سەبەبى، ول شەكسىز ءلاززاتتى. ۇستاز دەگەن ءسوزدىڭ العاشقى ماعىناسى ۇيرەتۋشى ەمەس، رۋحاني ءبىلىم بەرەتىن ادامدى بىلدىرەدى. ەرتەدەگى گرەك ويشىلدارىنىڭ «ءبارىن ايتتىم، كورسەتتىم، ءتۇسىندىردىم، ءوزىم ءتۇسىندىم. ال مەنىڭ شاكىرتتەرىم ءالى تۇسىنگەن جوق» دەگەن ءسوزى ويعا كەلەدى. ۇستازدىق قىلعاندا بالا عانا ەمەس، ۇستازدىڭ ءوزى دە ءتۇسىنىپ، جەتىلەدى. رۋحاني ءبىلىم بەرۋ – رۋحاني ءىس. رۋحاني ءىس جان ارقىلى بولاتىندىقتان، كىمگە بولسا دا پايدالى، ول ادامدى ەشۋاقىتتا جالىقتىرمايدى. ءبىلىم بەرۋدى رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرگەن جاعدايدا، بارلىق ارەكەت رۋحانىپ، ۇستاز جالىقپايدى، كەرىسىنشە، ءوزى دە جاڭعىرۋ جولىنا ءتۇسىپ، جەتىلۋدىڭ شىڭىنا كوتەرىلە الادى.  بۇگىنگى مەكتەپ مۇعالىمدەرى وسىنى جاقسى ەسكەرۋلەرى كەرەك. ولار نەگە جالىعادى؟ جالىقتىراتىن – زاتتىق ءىس-ارەكەت. مۇعالىمدەردىڭ جالىعۋ سەبەبى – ولاردىڭ ءىسى زاتتىق دەڭگەيدە.

تاربيە دەگەنىمىز –تۋعانىنان بەرىلگەن تابيعاتىنا بايكەس ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىرۋ. مىنەز-قۇلىق – ادامنىڭ الداعى تاعدىرىن قالىپتاستىرادى.

دۇرىس تاربيە بەرۋ ءۇشىن ادام ءومىرىنىڭ كەزەڭدەرىن ءبىلۋ كەرەك. ادام بالاسى تۋعاننان كەيىن ونىڭ ءومىرى تابيعي ءۇش كەزەڭنەن وتەدى. دۇرىس تاربيە بەرۋ ءۇشىن بۇل كەزەڭدەردى جاقسى ءبىلۋ كەرەك. پەداگوگيكانىڭ نەگىزى وسى ءۇش كەزەڭدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس پايدالانۋدا جاتىر.

بالا تاربيەسىندەگى بۇل كەزەڭدەردى قازاق حالقى جاقسى بىلگەن. «جالپى قازاق حالقىنىڭ بالا تاربيەسىندە: «بالاڭدى بەس جاسقا دەيىن جانىڭداي جاقسى كور، ون بەس جاسقا دەيىن قۇلىنداي جۇمسا، باس الدىرماي ۇيرەت، ون بەستەن اسقان سوڭ بيدەي اقىلداس» دەگەن حالىقتىق قاعيدانى ۇستانادى» دەپ جازادى ايىپ نۇسىپقاسۇلى. بۇل سوزدەردەگى «جانىڭداي جاقسى كور» دەپ بالاعا تولىق ەركىندىك بەرۋدى بىلدىرسە، «قۇلىنداي جۇمسا، باس الدىرماي ۇيرەت» دەپ بالاعا تولىق يە بولۋدى ايتادى، ال «بيدەي اقىلداس» دەگەنىمىز وعان ەشقانداي قىسىم كورسەتپەي، قۇرمەتپەن بىلگەنىڭدى ۇيرەت دەگەن ءسوز.

ەندى وسى كەزەڭدەردى كەڭىرەك تاراتىپ كورەلىك.

ءبىرىنشىسى – بالا تۋعاننان باستاپ بەس جاسقا دەيىن. ول – پاتشا. بالانىڭ ءىس-ارەكەتىنە شەك قويۋعا بولمايدى. ول تولىق ەرىكتى. ەشقانداي شەكتەۋ جوق. بۇل كەزەڭدە جان تابيعي ينستينكت بويىنشا قورشاعان ورتامەن سەزىمدەرى ارقىلى بايلانىسىپ، ءومىردى تانىپ-بىلەدى. سەزىمدەر تابيعاتىنان بەرىلگەن، بىراق اقىل-ەس ءالى جەتىلمەگەن. بۇكىل حايۋانات الەمى وسى دەڭگەيدە. حايۋاناتتاردا دا جان بار جانە جان ولاردى تولىق باسقارادى، سوندىقتان ولار قاتەلىك جاسامايدى. ينستينكت دەگەنىمىز وسى بولسا كەرەك. ءتىپتى ولاردىڭ ەستىپ-كورۋ قابىلەتتەرى ادامنان دا جوعارى. مىسالى، يت-مىسىق تارىزدىلەردىڭ كورۋ، ءيىس ءبىلۋ، ەستۋ، ءتامدى ءبىلۋ قابىلەتتەرى ادامنان كوپ ارتىق. بىراق ولار وسى دەڭگەيدەن ءارى كوتەرىلە المايدى، اقىلدارى جەتىلمەگەن. ادامنىڭ ولاردان ارتىقشىلىعى – جەتىلۋ مۇمكىندىگىندە. سەبەبىن اباي «ازەلدە قۇداي تاعالا حايۋاننىڭ جانىنان ادامنىڭ جانىن ءىرى جاراتقان» دەپ كورسەتەدى.

سونىمەن، جان بەس جاسقا دەيىن قورشاعان ورتانى ءوزىنىڭ سەزىمدەرى ارقىلى تانىپ، بىلەدى. «نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالتىر-جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا، داۋىسىنا ۇمتىلىپ» دەپ اباي بالانىڭ وسى مىنەزىن سۋرەتتەيدى. ول بۇل جاسىندا ءالى اقىلى جەتىلمەگەن، جاقسى مەن جاماندى ايىرا بىلمەيدى، سوندىقتان كورگەن نارسەسىن وزىنە تارتىپ كورىپ، قيراتادى، شاشادى. بۇل ۇلكەندەرگە ۇناماسا، ال وعان قىزىق. وعان ءومىردىڭ ىشكى سىرى ەمەس، ونىڭ سەزىمدەرىمەن قابىلداناتىن سىرتقى كورىنىسى كەرەك. ولاردىڭ قۋانۋى دا، اشۋلانۋى دا وڭاي، تەز وزگەرەدى. جىلاعان بالا ويىنشىقتاردى كورسە، بارلىق كوڭىلىن سوعان اۋدارىپ، جىلاعانىن دا ۇمىتىپ كەتەدى.

قۇشتارلىعى ارقاسىندا جان وسى قىسقا مەرزىمدە قورشاعان ورتانىڭ سىرتقى قۇبىلىستارىن ينتينكت ارقىلى تەز تانىپ، كوپتەگەن ءومىر قۇبىلىستارىمەن تانىسىپ، قابىلدايدى. سوندىقتان بالانىڭ بۇل قۇشتارلىعىنا بوگەت بولماي، ەرىك بەرۋ كەرەك. تەك قانا ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ، وزىنە زيان كەلتىرمەس ءۇشىن ارەكەتىن قاداعالاپ وتىرسا بولدى.

وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن اتا-انا بالا تاربيەسىندەگى بۇل كەزەڭنىڭ ماڭىزىن تۇسىنبەيدى. بالانى ۇيرەتەمىن دەپ ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە شەك قويادى. «ونى ىستەۋگە بولمايدى»، «مۇنى ىستەۋگە بولمايدى» دەپ بالانىڭ تالپىنىسىن، بىلىمگە دەگەن قۇمارلىعىن باسادى. بۇلاي تاربيەلەنگەن بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇمارلىعى جاس كەزىنەن جوعالىپ، ىنتاسى شەكتەلەدى.

ەكىنشى كەزەڭ – بەس جاستان ون بەس جاسقا دەيىن. بالا – سولدات. بۇل كەزەڭدە بالانىڭ اقىلى قالىپتاسا باستايدى. ءومىردى تانۋ ءۇشىن جان ەندى سەزىمدەردى عانا ەمەس، اقىلدى دا پايدالانادى. ابايدىڭ «ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟»، «بۇل نەمەنە؟» دەپ،... كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى» دەپ بالانىڭ وسى كەزەڭىن كورسەتەدى.

بالا جانى سەزىمدەرىمەن ءومىر كورىنىستەرىن قابىلداپ، اقىلىمەن بۇل اقپاراتتىڭ ىشكى سىرىنا ۇڭىلەدى. ياعني «بۇل نەمەنە؟» دەپ ونىڭ ماعىناسىن، اقىلىنا سالىپ، ءمان-ءمانىسىن بىلۋگە ۇمتىلادى. سوعان بايلانىستى، اقىلىمەن كەرەكتىسىن، نە بولماسا كەرەكسىزىن انىقتايدى. وسىلاي بالا تابيعات كورىنىستەرىنىڭ سىرتقى بەينەسىن عانا ەمەس، ونىڭ ىشكى سىرىن، قالاي پايدالانۋعا بولاتىنىن دا ءبىلىپ، ءبىلىمى تولىعا تۇسەدى.

نە سەبەپتەن بالا بۇل جاسىندا «سولدات» بولۋى كەرەك؟

ونىڭ سەبەبى اقىل مەن سەزىمنىڭ كۇرەسىندە جاتىر. سەزىمدى اقىل جەڭۋى كەرەك. بالا وسكەن سايىن ونىڭ ءتان قۇمارى، ياعني سەزىمى دە وسەدى. جاننىڭ رۋحى بۇكىل دەنەگە تارايدى، سوندىقتان ادام بولمىسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىندە سەزىم بار. اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە دەنە سەزىمىن – سىرتقى، ال اقىل-ەستى – ىشكى سەزىمدەر دەپ اتايدى. جان قاي سەزىممەن ءلاززاتتانسا، ءوزىن سول مۇشەمەن بالايدى. وسىلاي جالعان ەگو پايدا بولىپ، ءوزىنىڭ جان ەكەنىن ۇمىتادى. جان ءوزىنىڭ ءتانى ارقىلى ءلاززاتتانسا، ءتان قۋات الىپ، ءتان قۇمارى جان قۇمارىن بيلەپ كەتەدى. وسىنداي جاعدايدى «جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق» دەپ تۇسىندىرەدى اباي.

سوندىقتان، وسى كەزەڭدە ءتان قۇمارى قۋات الىپ كەتپەۋ ءۇشىن سەزىمدى اۋىزدىقتاي ءبىلۋ كەرەك. اقىل سەزىمدى باسقارۋى كەرەك. جاس بالا ءومىردى اقىلىمەن تانىپ-ءتۇسىنىپ، ونىڭ قىزىعىن كورگىسى كەلەدى. ول وسىلاي سەزىمدەرىنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. سوندىقتان، سەزىمدەرگە شەك قويىپ، ولاردىڭ شەكسىز ءلاززاتتانۋلارىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن اقىلدى تاربيەلەۋ كەرەك. ال اقىل تاربيە الماي، ارنەنىڭ ولشەۋىن بىلمەگەن جاعدايدا، بالا سەزىمدەرگە يە بولا المايدى. وسىلاي ونىڭ ءناپسىسى ءوسىپ، سەزىمدەرى جۇگەنسىز كەتەدى. ول «اسپانداعى ايدى اپەر» دەۋى دە مۇمكىن. وسىلاي ابايشا ايتقاندا «ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى». تاربيەنىڭ بۇل كەزەڭىندە بالا اقىلىمەن ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن باسقارۋعا ۇيرەنۋى كەرەك، ياعني اسكەردەگى سولدات ءتارىزدى اتا-اناسىنىڭ ايتقانىن مۇلتىكسىز ورىنداۋى ءتيىستى. وسىلاي اقىل سەزىمدەردى تەجەپ ۇيرەنەدى. بالا سابىرلى جانە اقىلدى ادام بولىپ وسىلاي تاربيەلەنەدى.

جەتەكسىز وسكەن ءناپسىنى كەيىننەن تەجەۋ مۇمكىن ەمەس. اقىلىن تەك قانا ءناپسى ءۇشىن پايدالانىپ وسكەن بالا كەلەشەكتە وزىنە دە قورشاعان ورتاعا دا كوپ قاسىرەت اكەلەدى.

قازىرگى زاماندا مەكتەپ بالالارى ادەمى كيىم-كەشەك كيۋگە، ۇيالى تەلەفون، سمارتفون ءتارىزدى قىمبات نارسەلەرگە اۋەس بولىپ، وسىلاي قۇرداستارىنىڭ الدىندا وزدەرىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە ۇمتىلادى. ولار وزدەرىنىڭ جالعان ەگوسىن ءوسىرىپ، كەلەشەكتە ماقتانشاق، باسقانىڭ قامىن ويلامايتىن مەيىرىمسىز، وركوكىرەك ادام بولىپ شىعادى. قازىرگى زاماندا قوعامدى پاراقورلىق، جەمقورلىقتىڭ شىرماۋى، اركىمنىڭ جانىن قيناماۋ ءۇشىن جەڭىلدىڭ استى، اۋىردىڭ ۇستىمەن جۇرۋگە ۇمتىلاتىنى وسىنىڭ كورىنىسى. ولارعا رۋحاني جاڭعىرۋ جولى جابىق.

بالانى ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن اقىلىمەن تەجەۋگە ۇيرەتۋدىڭ وسىنداي ماڭىزى بار. بۇرىن قازاق ءوز بالاسىن «ەتى – سەنىكى، سۇيەگى – مەنىكى» دەپ موللاعا بەرگەن. موللانىڭ قاتاڭ تاربيەسىندە بالا رۋحاني ءبىلىم الىپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ اقىلىن قالاي جەتىلدىرىپ، دۇرىس پايدالانۋعا ۇيرەنەدى. وسىلاي ول سەزىمدەرىن اقىلعا جەڭدىرىپ، كەلەشەكتە قيىندىق كورمەيدى.

ءۇشىنشى كەزەڭ – 15 جاستان باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن. بۇل كەزەڭدە بالا – دوس. ونىڭ اقىلى تولعان، ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن تەجەي بىلەدى. ەندى ونىڭ ەسى قالىپتاسا باستايدى. جان ەندى ءوزىنىڭ اقىلىمەن ءومىر كورىنىسىنىڭ قانداي، نە ءۇشىن ەكەنىن عانا ءبىلىپ قويمايدى، ونىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن تۇسىنەدى. ءاربىر قۇبىلىستىڭ قالاي پايدا بولاتىنىنا جانە ونىڭ قانداي سالدارى بارىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلەدى. بۇل «ول نەگە ۇيتەدى؟»، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ كەزەڭى. ارنەنىڭ سەبەبى مەن ونىڭ سالدارىن ءبىلۋ – ەستىڭ مىندەتى. وسىلاي ەس قالىپتاسا باستايدى.

كىم بولسا دا اقىل-سەزىمى ارقىلى العان ءبىلىمىن پايدالانىپ ەسىن تولىقتىرادى. ەندى ول سەزىمدەرى ارقىلى العان اقپاراتتى اقىلىمەن قورىتىپ، ءبىلىمدى ەسى ارقىلى قابىلدايدى. وسىلاي ول ءومىردىڭ تەرەڭ سىرىنا ۇڭىلەدى. ەسى ارقىلى ءاربىر قۇبىلىستىڭ سەبەبىن ءتۇسىنىپ، ول بولمىستىڭ تۇپكى سىرىنا جەتۋى مۇمكىن. بولمىستىڭ تۇپكى سىرى – رۋح، ياعني جاراتۋشى. بۇكىل الەمنىڭ ءتۇپ يەسى – ءبىر جاراتۋشى جانە ادام ونىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىن ءتۇسىنىپ-سەزىنگەندە جالعان ەگو ناعىز ەگوعا اينالادى. ول ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن سەزىنەدى. وسىلاي ءوزىن-ءوزى تانىعان ادامعا ءبىلىم تولىق اشىلىپ، ەندى تانيتىن ەشتەڭە قالمايدى.

ءومىر كورىنىستەرىنىڭ قالاي پايدا بولاتىنىن جانە الداعى ۋاقىتتا قانداي سالدارى بولاتىنىن تۇسىنگەن ادام الەمدە نە بار بولسا بارلىعىنىڭ وزىندىك سەبەبى بارىنا كوز جەتكىزەدى. بولمىستىڭ ءاربىر مۇشەسى ءوزىنىڭ ورنىندا بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ورنالاسقان. الەمدە ارتىق، نە كەم نارسە جوق، بارلىعىنىڭ ۇيلەسىمدى ورنى بار. جان وسىلاي ءوزىنىڭ دە سول الەمنىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەنىنە كوزى جەتەدى. ابايدىڭ ايتقان «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان!» قاعيداسىنا سايكەس، ومىردەگى ءوز ورنىن تاۋىپ، بولمىسپەن بىرىگۋگە مۇمكىندىك تۋادى. قازاق حالقىنىڭ كوشپەندى تىرشىلىگى وسىنداي ۇيلەسىمدى ءومىر سالتىن تۋدىردى. ءومىردىڭ ءوزى ساباق بولدى. سوندىقتان بۇرىنعى قازاققا ەستى بولۋ ءۇشىن ارنايى تاربيەنىڭ قاجەتى جوق ەدى.

رۋحاني جەتىلۋ بارىسىندا ادام ءوز-ءوزىن تانۋ شىڭىنا كوتەرىلەدى.

قازاقتىڭ «ون بەستە – وتاۋ يەسى» دەگەن ءسوزى تەگىن ايتىلماعان. ءىس جۇزىندە دۇنيەنى تانۋدىڭ نەگىزگى كەزەڭى – وتاۋ قۇرۋ. وسى كەزەڭنەن باستاپ ەس قالىپتاسا باستايدى. وتاۋ بولۋ ءۇشىن ءومىردىڭ الدى-ارتىن بولجاۋعا ۇيرەنۋ كەرەك. سەزىمدەرى ءوسىپ، اقىلدى دۇرىس پايدالانۋعا ۇيرەنگەن ادامعا ەندى ەستى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شەك قويىلمايدى. ول ەركىن ادام. وسى كەزەڭنەن باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ول – دوس. دوستىق قاتىناس تەڭ ادامداردىڭ اراسىندا ورنايدى. سەنىم پايدا بولادى. ءوزارا تەڭ، سىيلاستىق قارىم-قاتىناس ارقىلى عانا جانعا دۇرىس باعىت بەرىپ، دۇرىس ءومىر جولىن كورسەتۋگە بولادى.

وسىلاي، اباي مۇراسىنان تاربيە نەگىزدەرىن دە كورە الادى ەكەنبىز.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz