جەر شارىن مەكەندەگەن حالىقتار ىشىنەن تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ جىل ساناۋى مەن كۇنتىزبەسى مۇشەل ەسەبى مەن توعىس اي ەسەبى زاماندار تولقىنى مەن ۋاقىت سىنىنان ءوشىپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن اسىل مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

زامان اعىمىندا تالاي اۋمالى-توكپەلى جىلداردى، زوبالاڭ بەينەتتى، قىرعىن اپاتتى باسىنان كەشكەن قازاق حالقىنىڭ كونە مۇرالارىنىڭ ءبىرازى جىلدار تاساسىندا قالىپ، بۇگىنگە جەتپەي، جوعالعانى اقيقات. سونىڭ ىشىندە حالقىمىزدىڭ وزىنە ءتان كۇنتىزبەسى دە بىرگە كەتكەندىگى – شىندىق. ال بىزگە اتى-ءجونى اۋىسىپ-قيىسىپ، جۇرناعى عانا جەتتى دەسەك بولادى. اسىل مۇرامىزدى قايتا قاراپ، بار-جوعىن تۇگەندەپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ابىرويلى بورىشى. كونەدەن قالعان اسىل مۇرامىزدىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى جەر-جەردەگى قازاق قاۋىمىنىڭ ىشىندە ءارتۇرلى قولدانىلىپ ءجۇر.

ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالىپ جۇگىرگەن اڭنىڭ تۇياعى توزعان، ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىن مەكەندەيتىن جانە تاعدىر تالكەگىنەن شىعانداپ كەتكەن قازاقتار اراسىندا اي اتتارىن كونە جاڭاسى، ارابشا، ورىسشا ارالاس ءارتۇرلى اتاپ كەلگەندىگى بەلگىلى. اسىرەسە، اي اتتارىن كوپ جەردە قولدانسا، كەي جەردە ورىسشا، بىردە قازاقشا ەسكى اتتارىمەن اتاعان كورىنەدى. اي اتتارى ۇمىتىلىپ، جۇلدىز اتتارى، كەيدە امالداردىڭ اتتارى اۋىسىپ قولدانىلعان.

اتالمىش تاقىرىپ توڭىرەگىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنان الكەي مارعۇلانعا دەيىن كوپتەگەن ادامدار قالام تارتىپتى. 1923 جىلى ورىنبور قالاسىندا جارىق كورگەن «قازاق كالەندارى» قازاق مادەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقاندىعى بەلگىلى. ايتسە دە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ناعىز ومىردە قولدانىلىپ جۇرگەن ورتاق كۇنتىزبە جوق.

تاريحي، جازبا، اۋىزشا، تىلدىك، فولكلورلىق جانە ەتنوگرافيالىق دەرەكتەرگە دەن قويساق، قازاق تاريحىندا بىرنەشە ءتۇرلى كۇنتىزبە قولدىنىلعانى بايقالادى:

ارحايكالىق كۇنتىزبەنىڭ ەرتەدەگى تۇرىنە امال ەسەبىن جاتقىزۋعا بولادى. ول كۇن رايىنىڭ قولايسىز كەزەڭىن انىقتاۋعا قولايلى، ياعني، شارۋاشىلىق قارەكەتى ءۇشىن ماڭىزدى سانالعان. الايدا، ول جەكەدارا ەمەس، توعىس كۇنقايىرۋمەن قاتارلاستىرا قولدانىلادى. كۇن قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن بايىرعى كۇنقايىرۋ ءتۇرى. اسىرەسە ومار حايام، ءال-بيرۋني، تاراعاي ۇلىقبەك كۇنقايىرۋ قولدانىستا بولعاندىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە ايتىلادى. بۇل توپتا ەرتەدە پارسىلار اراسىندا قولدانىلعان كۇن حيجرا ەسەبى دە بار. اي قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن كۇنقايىرۋ اي حيجراسى جانە حالىق اراسىندا كەڭ قولدانىلاتىن ايعا قاراپ كۇنقايىرۋ دەگەن تۇرلەرى بار. اي مەن جۇلدىزعا قاتار نەگىزدەلگەن كۇنقايىرۋ نەمەسە توعىس ەسەبى. بۇل ءارى عىلىمي نەگىزگە قۇرىلعان، كۇردەلى، ءارى كەمەلدەنگەن جۇيەگە سانالادى. اي مەن كۇنگە نەگىزدەلگەن كۇنقايىرۋ. ول ايدىڭ وزگەرۋ فازالارىنىڭ ءبىر كۇنى استرونوميالىق جىلدىڭ، ياعني، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋىنە تۇراقتى تۇردە سايكەس كەلىپ وتىرۋى ءتيىس. ونداي كۇنقايىرۋلارعا بەس قوناق، ەسكى سانات، جاڭا سانات سياقتى كۇنقايىرۋ تۇرلەرى جاتادى. كۇن قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن كۇنقايىرۋ. ونىڭ شىعىس جۇرتتارىندا تارالعان ءتۇرى بەرۋني كۇنقايىرۋى. ول 365 كۇندى ءبىر جىلعا بالاعان. 119 جىل وتكەن سوڭ، 120-شى جىلعا قوسىمشا ون ءۇشىنشى اي قوسىلىپ وتىرادى. بۇل قولايسىزدىقتى جويۋ ءۇشىن ومار حايام 366 كۇندىك كىبىسە جىلدى جانە 8/33 دەگەن فورمۋلانى ەنگىزدى. ونىڭ ءمانى 33 كۇن جىلىنىڭ 8-ءى كىبىسە جانە ءاربىر 4 جىل سايىن قايتالادى دەگەنى. 365 ح 8/33 =365,24242 تاۋلىكتەن تۇرادى. بۇل دالدىگى جوعارى كۇنقايىرۋعا سانالادى. ول 1079 جىلعى 15 مارتتان قولدانىلا باستادى (تاريحتا مالىك شاحتىڭ لاقاپ اتىمەن جالال-اددين زامانى دەپ اتالدى). شىعىستاعى بىرقاتار ەلدەردە قولدانىلعان كۇن حيجراسى جۇيەسى (البەتتە ول اي حيجراسىنان «كەشىگىپ» جۇرەتىنى بەلگىلى) ەرتەدە ءداستۇرلى ورتادا شامسي ەسەبى دەپ اتالعان.

اي قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن كۇنقايىرۋ تۇرلەرىنەن باعزىداعى جۇرتارداعى بىرنەشە ءتۇرى بار. ولاردان قازاق اراسىندا بەلگىلى بولعان رۋميە ەسەبى، اي حيجراسى، تۇرىك ەسەبى جانە ەل اراسىنداعى قازاقشا ايمەن كۇنقايىرۋ سياقتى تۇرلەرى بار. اي حيجراسىن ەرتەدە حامار ەسەبى دەپ اتاعان.

رۋميە ەسەبى. ەرتەدەگى ۆاۆيلون ابىزدارى نەگىزىن قالاعان شۋمەر مەن اككادتار دامىتقان، حالدەيلىكتەر وركەندەتكەن كۇنقايىرۋ جۇيەسى ول ۆيزانتيالىقتار مەن ەۆرەيلەر اراسىندا ساقتالعان. ونى تۇركى حالىقتارىنداعى ءۇردىس بويىنشا، قازاقتار دا رۋميا جىلى نەمەسە رۋميا ەسەبى دەپ اتالعان. م.ج.كوپەيدىڭ جازبالارىندا رۋميە ەسەبىندە ايلارعا – ازار، نىسان، ايار، حىزىران، تامىز، اب، يۋل، شىرىن ۋاني، شىرىنتىنا، كافىن اۋەل، كانىڭ تانى، شىبات سياقتى اي اتاۋلارىن جاتقىزادى.

حيجرا ەسەبى. ەرتەدە ءاربىر 24 جىلدىڭ 15-ءى 12 ايدان، 9-ى 13 ايدان تۇراتىن ءناسي دەپ اتالاتىن جۇيە مۇحاممەد پايعامبار زامانىنان وزگەرىسكە ۇشىراپ، جىلدى 12 ايمەن ەسەپتەيتىن حيجرا كۇنقايىرۋىنا كوشكەن. ول مۇحاممەد پايعامباردىڭ مەككەدەن ماديناعا قونىس اۋدارعان كۇنىنەن گرەگوريان ساناتى بويىنشا، 622 جىلدىڭ 16 يۋلىنەن، جۇما كۇنىنەن باستالادى. حيجراداعى اي اتتارى – ءمۇھاررام، سافار (ساپار), رابي ءى، رابي ءىى، جۋمادا ءى، جۋمادا ءىى، راجاب (ەرەجەپ), شاابان (شاعبان), رامادان، شاۆۆال، زۋ-ل-كادا، زۋ-ل-ھيجا (ق. اي ەسەبى // اي ساناۋ).

تۇرىك ەسەبى (تسيكلى). اي قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن كۇنقايىرۋدىڭ تۇركى جۇرتتارىنىڭ اراسىنا تارالعان وزىندىك نۇسقاسى بولدى جانە ول عىلىمدا «تۇرىك تسيكلى» دەپ اتالادى. 8 جىلدىق تسيكلدەن تۇرادى. تۇرىك تسيكلىندا مۇسىلمان جىلىن 8-گە بولگەندە قالدىعى 2,5,7 ساندارى قالسا كىبىسە جىل دەپ تانىلادى.

سەلجۇكتەر سۇلتانى مالىك شاح بيلىك باسىنا (1072-1092) كەلگەندە يسفاھاندا جاڭا وب­سەرۆاتوريا سالدىرىپ، كۇن­تىزبەنى قايتا جاساۋعا جارلىق بەرگەن. جاڭا كۇنتىزبە جاساۋعا حوراساننىڭ اتاقتى عالىمدارى ومار حايام، ابۋ-ل-مۋزاففار ال-يسفازاري، مايمۋن يبن نادجيب ال-ۆاسيتي، ت.ب. قاتىس­قان. وسىلايشا 1079 جىلى جاڭا كۇنتىزبە جاسالىپ، كىبىسە جىلدىڭ تابيعي قوزعالىسى قايتا ەسەپتەلىپ، ناۋرىز مەيرا­مى 21 ناۋرىزعا، كۇن مەن ءتۇن­نىڭ تەڭەلۋى 21-نەن 22-نە وتە­تىن ۋاقىتقا بەلگىلەندى. بۇرىن­عى كۇن­تىزبەدە جاڭا كۇنتىزبەدەن 16 كۇن ايىرماشىلىق بولىپ كەل­گەن. جاڭا كۇنتىزبە جاساۋ كەزىن­دە وبسەرۆاتورياعا اسپان الەمىن­­دەگى جۇلدىزداردىڭ ور­نىن، قوزعا­لى­سىن انىقتاي­تىن «ۇستارلاب» دەپ اتالاتىن استرونوميالىق اسپاپ ورن­ا­تىلعان. وسىلايشا ناۋرىزدىڭ كۇنتىزبەدەگى تۇراقتى ورنى انىقتالدى. ومار حايام قولجازباسىندا كەلتىرگەن اڭىز بويىنشا، پارسى ەلىنىڭ ەرتە داۋىرلەردەگى ءتاڭىرى يزيد كۇندى جاراتاردا وعان ەرەكشە ىقىلاس-مەيىر توككەن، كۇنگە ۇنەمى قوزعالىستا بولۋدى بۇيىرعان. كۇن ءوزىنىڭ جىلدىق اينالىمىندا ءاربىر جۇلدىزدى ءبىر ايدا باسىپ وتەدى. ون ەكى جۇلدىزدىڭ ءبىرى امالعا كۇننىڭ ءبىرىنشى كىرگەن كۇنى، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى، كوكتەمنىڭ باستالعان كۇنى بولىپ ەسەپتەلەدى. پارسى پاتشالارى ءدال وسى كۇندى ايرىقشا اتاپ ءوتۋ ءۇشىن بارشاعا مالىمدەپ، مەيرام دەپ جاريالاعان. وسى اڭىز جەلىسى بويىنشا پارسى الەمىنىڭ ءبىرىنشى پاتشاسى كايۋمارس تاققا وتىرعاننان كەيىن جىلدىڭ ءار ايى مەن كۇنىنە ات قويۋعا، ادامدار ءبىلىپ وتىرسىن دەپ جىلناما جاساۋعا جارلىق بەرگەن.

تۇركى مادەنيەتى - ەجەلگى زاماننان ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتكان تۇركى تايپالارى نەگىزىندە قالىپتاسقان مəدەنيەتتىڭ جالپى اتاۋى.

تۇركىلەردىڭ العاشقى اتا قونىسى شىعىس تيان-شان مەن ءوڭىرى بولعان. "حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنىڭ" ناتيجەسىندە قازىرگى قازاقستان، ورتا جəنە الدىڭعى ازيا، شىعىس ەۋروپا تەرريتوريالارىنا كەڭ تارالىپ ورنالاسقان تۇركىلەر قازىرگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىقتارىنىڭ سۋبستراتى بولىپ تابىلادى. "تۇركى" دەگەن تەرمين تۇڭعىش رەت 542 جىلى اتالادى. "تۇركى" ەتونيمى العاشقى كەزدە بەلگىلى ءبىر اقسۇيەكتەردەن شىققانىن بىلدىرگەن (عىلىمدا ەتنوسقا قاتىستى "تۇركى" تەرمينىن قولدانۋ قالىپتاسقان، ءبىز سوعان ارقا سۇيەيمىز). ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن كوپتەگەن تايپالىق وداقتاردان بىرىككەن فەودالدىق مەملەكەت تۇركى قاعاندىعى ءومىر سۇرگەن. تۇركى قاعاندىعىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي جانە قوعامدىق ومىرىندە اسكەري ىستەر اسا ماڭىزدى ورىن العان. تۇركىلەردىڭ العاشقى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بۋمىن قاعان بولعان. تۇركى قاعانداعى تۇسىندا تۇركى ءتىلىنىڭ ءورىسى بارىنشا كەڭىپ، ۇلانعايىر ولكەدەگى نەگىزگى تىلگە اينالعان. تۇركىلەردىڭ جازۋى دا بولعان. سول كونە تۇركى جازبالارىنان تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارى، نانىم-سەنىمدەرى تۋرالى كوپ ماعلۇمات الۋعا بولادى. كونە تۇركىلەر اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىنا كاراپ اۋا رايىن، جىل ماۋسىمدارىنىڭ قانداي بولاتىنىن كۇنى بۇرىن انىقتاي العان.

ەجەلگى تۇركىلەر، نەگىزىنەن، قوس كۇشكە - كوككە جانە جەرگە سيىناتىن بولعان. كوك ءتاڭىرىنىڭ راقىمىمەن ەلدى بيلەگەن قاعاندار "اسپاندا تۋعان جانە كۇنمەن، ايمەن بەزەندىرىلگەن" دەپ اتالعان. ەجەلگى تۇركىلەر ءۇشىن كوك پەن جەر-سۋدان كەيىن تۇرعان قۇدىرەتتى كۇش ايەل، وشاق باسى قۇدايى ۇمايعا تابىنعان. تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىندە پەرسونيفيكاتسيالانباعان، شەكسىز اسپان الەمىمەن قاتار اسپان شىراقتارى، قۇتتى مەكەن، وتسۋعا دا باس يگەنىن بىلدىرەتىن دەرەكتەر كەزدەسەدى.

كۇنتىزبە (اعىلش. calendar) – ۋاقىت مەزگىلىن ەسەپتەۋدىڭ اسپان دەنەلەرىنىڭ اۋىق-اۋىق قايتالانۋ ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلگەن جۇيەسى، انىقتامالىق باسىلىم.

ەجەلگى ريمدە اربىر ايدىڭ 1-كۇنى كالەندى دەپ اتالعان. ازدى-كوپتى مادەنيەتكە قول جەتكەن حالىقتاردىڭ بارىندە دە كۇنتىزبە بولعان، ويتكەنى ونسىز شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋ مۇمكىن بولمادى. ەرتە زامانداعى حالىقتار قاردىڭ كەتۋى، وزەندەردىڭ تاسۋى، ت.ب. قۇبىلىستارعا نەگىزدەلگەن تابيعي كۇنتىزبەلەردى پايدالانعان. بىراق دالدىگى ناشار، قۇبىلمالى اۋا رايىنا تاۋەلدى تابيعي كۇنتىزبەلەر حالىق قاجەتىن قاناعاتتاندىرا المادى. اقىرى، ادامزات ۋاقىت ەسەبىن دۇركىن-دۇركىن دايەكتى تۇردە قايتالانىپ تۇراتىن اسپان قۇبىلىستارىنا نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەلەر بويىنشا جۇرگىزەتىن دارەجەگە جەتتى. مۇنداي كۇنتىزبەلەر العاش ەجەلگى شىعىس ەلدەرىندە شىقتى. اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىستارىنا نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەلەردى 3 توپقا بولۋگە بولادى: كۇن كۇنتىزبەسى، اي كۇنتىزبەسى جانە ارالاس كۇنتىزبەلەر.

ەجەلگى تۇركىلەر، نەگىزىنەن، كۇن كۇنتىزبەسىن پايدالانعان. كەيىن ول قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، تاتار، ءازىربايجان، ت.ب. حالىقتاردىڭ كۇنتىزبەلەرىنە نەگىز بولدى. قازاقتار مۇشەل ەسەبى مەن توعىس ەسەبىن دە قولدانعان. قازاقستاندا 1918 جىلدان بەرى گريگوري كۇنتىزبەسى قولدانىلىپ كەلەدى.

عىلىمي زەرتتەۋلەر تۇرك جاڭا جىلىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ميف ەجەلگى تۇركتەردىڭ ۇعىمىندا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ەڭ العاشقى كۇننىڭ كوكجيەكتەن تۋى، ەڭ العاشقى بايشەشەكتىڭ گۇل اتىپ قاۋىز جارۋى، ەڭ تۇڭعىش ءتولدىڭ شارانانى جارعان قاسيەتتى ءساتى، تابيعات انانىڭ بۋسانىپ، بۇكىل عالامدى، ءومىردى جا­راتقان ىلكى مەزەتى بولىپ سانالاتىن. ەرتە، ەرتە، ەرتەدە تابيعات انا تولعاتىپ، كۇللى ءومىر-تىرشىلىكتى جاراتقاندا الەم العاش قا­لىپتانىپتى، سول كەزدە الىپ بايتەرەك كىش­كەنتاي عانا شىلىك ەكەن، ءتۇپسىز مۇحيت شالشىق ەكەن، زاڭعار تاۋلار ءبىر ۋىس بالشىق ەكەن، قارا تاس ءسابيدىڭ ەڭبەگىندەي بالقىپ جاتىپتى، العاشقى شىققان كۇننىڭ نۇرىن بويىنا سەنگەن تۇيە كورە الماي، ويىنا سەنگەن ايلاكەر تىشقان كورىپتى، سول كەزدەن بەرى جىلقايىرۋ پايدا بولىپتى دەيدى تۇركى ءاپساناسى. تۇركتەردىڭ ون ەكى جىلدىق مۇشەلىندە ءبىرىنشى جىل نەگە تىشقان بولدى؟ كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەگەن جىلقى، قوڭىر مىنەز قوي، العىر بارىس، ساقارا كەمەسى تۇيە نەگە العا شىقپادى بايگەدە؟ بۇل دا كونە تانىمنىڭ زاڭدىلىعىنان تۋعان قۇبىلىس. سەبەبى، ميفولوگيالىق-ەرتەگىلىك ەستەتيكا ۇدايى ءالسىز كىشكەنتايدى دارىپتەپ، جەڭىستەن جەڭىسكە جەتكىزىپ، زورەكەر الىپ كۇشتىنى ءسۇرىندىرىپ، ۇنەمى ۋتوپيالىق ادىلەتتىڭ سالتانات قۇرۋىن جاقتايدى. ەندەشە دالاداعى ەڭ الىپ حايۋان تۇيە مەن ەڭ كىشىك جانۋار تىش­قان باسەكەلەسەدى دە، ناتيجەسىندە اڭقاۋ دا كومبىس ويسىلقارا وڭباي جەڭىلىپ، ساناتتان شىعادى، ال دەنەسى ءالسىز بولعانىمەن اقىلى مەن ايلاكەر قۋلىعى ۇستەم شىققان تىشقان جىلباسى مارتەبەسىنە يە بولادى. وسىلايشا بابالار بويعا ەمەس، ويعا سەنۋدى ماقۇلداپ، ءاردايىم اقىل-ويدى ۇلگى ەتەدى. ايتكەنمەن ۇلىق مال تۇيەنى تۇرك-موڭعول حالىقتارىندا ون ەكى مۇشەلدەن قالدىرمايتىن ءاپسانا دا بار: «ول بويىنشا مۇشەلدەگى حايۋاندار ءبارى جينالىپ، تۇيەنىڭ مۇشەلەرىن ءبولىسىپ العان. شىنىندا دا تۇيە­نىڭ قۇلاعى تىشقاندىكىندەي، تۇياعى ءسيىردى­كىندەي، كەۋدەسى بارىستىكىندەي، ەرىنى قوياندىكىن­دەي، مويىنى جىلاندىكىندەي، شۋداسى جىل­قى­نىڭ جالىنداي، جونى قويدىكىندەي، بوكسەسى مەشىن­دىكىندەي، توبەسى تاۋىقتىكىندەي، ساندارى ءيتتى­كىندەي، قۇيرىعى دوڭىزدىكىندەي ەمەس پە!». بۇل ۇعىم قازاقتىڭ جۇمباق ايتىسىندا بىلايشا كورىنىس تاپقان: ولەڭنىڭ ۇزىنى بار، قىسقاسى بار، ءسوزدىڭ دە ايتا الاتىن ۇستاسى بار. قاراعىم، سەن بىلمەسەڭ، مەن ايتايىن، تۇيەدە ون ەكى جىلدىڭ نۇسقاسى بار. شەشۋى: قۇلاعى – تىشقان، باقايى – سيىر، تىرسەگى – بارىس، ەرنى – قويان، شوككەنى – ۇلۋ، كو­زى – جىلان، توبەسى – جىلقى، ءتىسى – قوي، ءجۇنى – مەشىن، موينى – تاۋىق، تابانى – يت، قۇيرى­عى – دوڭىز. سونىمەن ۇلىق تۇيەدەن جىلعا ەنگەن ون ەكى حايۋاننىڭ بارلىعى مۇشە العان، ال سول ون ەكىنى بىرىك­تىرسەك، تۇتاس تۇيە قۇراستىرىلادى. وسىلايشا تۇركى كۇنتىز­بە جۇيەسىندە تۇيەنىڭ بولشەكتەنۋىنەن، ياعني ءبۇ­تىننىڭ جالقىعا ىدىراۋىنان ون ەكى مۇشەل پايدا بولعان دەگەن تۇسپال، سىرلى استار اڭعارىلادى.

توعىس ەسەبى ەجەلگى تۇركى جانە ءۇندى حالىقتارىندا بەلگىلى بولعان. ماسەلەن، قازاقتار، قىرعىزدار، حاكاستار، التايلىقتار، تۋۆالار قولدانعان. توعىس ايلارىنىڭ ادەتتەگى ايلارمەن سايكەستىگى تومەندەگىدەي بولىپ كەلەدى.
23 توعىس شىلدە
21 توعىس تامىز
19 توعىس ميزام
17 توعىس قازان
15 توعىس قاراشا
13 توعىس جەلدى
11 توعىس قاڭتار
9 توعىس ءۇشتىڭ ايى
7 توعىس ءبىردىڭ ايى
5 توعىس كوكەك
3 توعىس مامىر
1 توعىس ماۋسىم

كوشپەلى قازاق حالقى كۇيەك الۋ، بيە بايلاۋ، مال تولدەتۋ، كوشىپ-قونۋ سياقتى شارۋا ناۋقاندارىن توعىسقا ۇيلەستىرىپ، ۇيىمداستىرىپ وتىرعان.

مونعولياداعى قازاقتار توعىس ەسەبىن بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى. الايدا توعىس ەسەبىن دۇرىس بولجايتىن كونەكوز قاريالار ازايعاندىقتان، اعاتتىقتار ورىن تەۋىپ، ءار جەردە ءار ءتۇرلى ەسەپتەۋ كەزدەسىپ ءجۇر. بۇل ورتاق ناقتىلى كۇنتىزبەنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى.

كونە تۇركىلەردە جىل ەسەبى رەتتىك سانمەن ايتىلعان. كەي ايلاردى رەتتىك سانمەن اتاۋ قىتاي جانە موڭعوليا قازاقتارىندا ساقتالعان. موڭعوليا قازاقتارى جىل ون ەكى ايدى – قاڭتار، ءۇتتىڭ ايى، ءبىردىڭ ايى، كوكەك، مامىر، ماۋسىم، شىلدە، تامىز، ميزام، قازان، قاراشا، جەلدى دەپ اتايدى. حالىق جىل ماۋسىمىندا كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن، كۇننىڭ ۇزارۋى مەن قىسقاراۋىن مۇقيات قاداعالاپ وتىرعان. بۇل ءالى دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى حالىق اراسىندا ەرتەدەن قالىپتاسقان ءتامسىل سوزدەر ساقتالعان. ماسەلەن، «كۇن توقىراۋدا – تورعاي الدىم، قاڭتاردا قارعا ادىم ۇزارادى»، شىلدە دە ءشىل ادىم قىسقارادى» دەگەن ءسوز بار.

«ءۇشتىڭ ايى – كۇشتىڭ ايى» دەيدى. بۇل – اياز كۇشەيەتىن اي. «ءبىردىڭ ايى - ءسۇرىنىڭ ايى» دەيدى. بۇل – ەت سۇرلەيتىن اي.

«كوكەكتە – كوك ىشەك» دەپ تاعى ايتادى. كوكەكتە كوك شىعىپ، مالدىڭ ىشەگى كوگەرەدى. «مامىردا – ماي ىشەك» دەيدى. مامىردا مالدىڭ ىشەگىنە ماي جۇگىرەتىن اي دەگەن دەگەن ءسوز.

حالقىمىز وسىلاي جىل ون ەكى اي مەن جۇلدىزدار الەمىن، اۋا رايى قۇبىلىستارىن ءبىر شاما جاقسى بىلگەن، بىلگىر جۇرت – قازاقتار  ەكەندىگى جوعارىداعى مالىمەتتەردەن ايقىن كورىنىپ تۇر.

ءداستۇرلى تۇردە ەڭ جاقسى استرونومدار تەڭىز حالىقتارى بولىپ سانالادى، سەبەبى ولارعا اشىق تەڭىزدە جۇزگەندىكتەن تۇنگى اسپاندى زەرتتەۋگە تۋرا كەلگەن. بىراق كوشپەندىلەردىڭ قونىس اۋدارۋى دا ۇلكەن استرونوميالىق ءبىلىمدى تالاپ ەتكەن.  جىل سايىن ەۋرازيانىڭ دالاسىندا مىڭداعان شاقىرىم ءجۇرىپ ءوتىپ، بىرنەشە لاندشافتتى جانە كليماتتىق ايماقتاردى كەسىپ وتكەن كوشپەندىلەر اينالاسىندا ءبارى وزگەرىپ وتىرعان – جىل مەزگىلدەرى، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمى، اۋا مەن سۋدىڭ ءدامى. جولدا ءجۇرىپ بالالار دۇنيەگە كەلىپ، ال قارتتار و دۇنيەلىك بولىپ وتىرعان. وسىنداي اۋىسپالى كەزەڭدە باعىت بەرەتىن جالعىز تۇراقتى بەلگىلەر جۇلدىزدار بولدى، تەك ماڭگىلىك كوك اسپان – ماڭگى كوك ءتاڭىر وزگەرمەيدى دەگەن سەنىم بولدى. وسىلايشا، عارىشتى مەڭگەرۋدىڭ جانە تاڭىرلىك كۇنتىزبەنى قۇرۋدىڭ العىشارتتارى مىنالار بولعان: بۇقارا حالىقتىڭ الىس قاشىقتىققا شىعۋىنىڭ جيىلىگى مال شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزى مالدى ءوسىرۋ ۇزاقتىعى; ورتالىق ازيانىڭ تۇراقسىز كۇرت كونتينەنتالدى كليماتى ايماعىندا ۇزاق مەرزىمدى اۋا-رايى بولجامدارىنىڭ قاجەتتىلىگى. قازاقتاردان جۇلدىزداردى باقىلاۋ، ۋاقىتتى ەسەپتەۋ جانە اۋا رايىن بولجاۋ فۋنكتسيالارىن ەرەكشە ءدىني توپ – كاسىبي استرونوم-ەسەپشىلەر اتقاردى، ولار تەرەڭ ءبىلىمدى قاجەت ەتەتىن جۇمىسى ءۇشىن اقى الماعان ەكەن.

كونە تۇركى داۋىرىندە، عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمدار دا بار. ولار تۇركى ءداۋىرىنىڭ عىلىمي جانە ادەبي الەمىنىڭ جارقىن وكىلدەرى: ءال فارابي، يۋسۋف بالاساعۇن، ماحمۇد قاشقاري، احمەد ياسساۋي.، ت.ب.

ەرتە ورتا عاسىر كەزەڭىندە تۇركى تىلدەس تۇرعىندار تىلشىلەر بولىپ تابىلدى. ولار اسپان مەن جەرگە - سۋعا باس ءيدى، وتتى قۇرمەتتەۋ، ءوز نانىمدارىمەن قاتار زورواستريزم، بۋدديزم، مانيحەيستۆو، حريستياندىق تارالدى. تاعى ءبىر دەرەكتەردە ولاردىڭ ارۋاقتاردى قۇرمەتتەگەنىن بايقاۋعا بولادى. 

كالەندار ادامزات دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىندا قالىپتاسادى. تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ءبىر حالىقتىڭ كالەندارىنداعى ۇعىمدار مەن ەرەجەلەر باسقا ەلدەرگە اۋىسادى. مۇلتىكسىز ءدال كالەندار جوق.  / باقىلاۋ مەن اسپان قۇبىلىستارىنىڭ قايتالانۋىنداعى زاڭدىلىقتاردى ءتۇسىنۋ ناتيجەسىندە ءار ءتۇرلى كۇن، اي ۇركەر ت. س. س. كالەندارلارى شىقتى. اي ەسەبىن كۇن كالەندارىنا، كۇن ەسەبىن اي كالەندارىنا سايكەستەندىرۋدەن اي-كۇن كالەندارى، ياعني ارالاس كالەندار قالىپتاستى.

بۇل تۇرك حالىقتارىنىڭ كۇنتىزبەسى – ءومىر-تىرشىلىكتەرىنە بەيىمدەلە، بەلگىلى قالىپتى جاعدايدا قىزمەت ەتكەنى ءمالىم. ال ونداعى ادەتتەر مەن عۇرىپتار – سول كۇنتىزبەنىڭ ولشەمدى بولشەگى.

دەرەككوزدەر مەن ادەبيەتتەر:

1. قادان قابيساتۇلى، موڭعوليا، باي-ولگي ايماعى.
http://dasturkb.kz//. - قازاق كۇنتىزبەسى.

2. https://el.kz/k-ntizbe_t-rleri_23448/. - كۇنتىزبە تۇرلەرى.

3. "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى. - ومار حايامنىڭ «ناۋرىزناماسى».

4. قازاق مادەنيەتى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. الماتى: “ارۋنا Ltd.” جشس، 2005 ISBN 9965-26-095-8)

5. “بالالار ەنتسيكلوپەدياسى”، V-توم.

6. http://atalarmirasi.org/302-kone-turk-kuntizbelik-mushel-zhyl-sanauy

7. قادان قابيساتۇلى، موڭعوليا، باي-ولگي ايماعى. / http://dasturkb.kz//. - قازاق كۇنتىزبەسى.

8. https://stan.kz/kazaktardin-ezhelgi-kuntizbesi-344731/ / STAN.KZ. 24 ناۋرىز، - 2021 ج.

9. https://massaget.kz/blogs/28621/

10. ى 88 حالىق كالەندارى. – الماتى: جازۋشى، 2009. - 328 ب.: - 3 ب.

ەرىك قايراتبەكۇلى ومارعاليەۆ،

سەمەي قالاسىنىڭ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، «ALIKHAN BOKEIKHAN UNIVERSITY» ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسى، گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتتىڭ  6ۆ01707 «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيستر  ستۋدەنتى

Abai.kz