(توتەنشە جاعداي قىزمەتى وعان دايىن بولماي شىقتى)

قاڭتاردىڭ 22نەن 23‑نە قاراعان ءتۇنى الماتىلىقتار ءزىلزالا اپاتىنىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن ايقىن سەزىندى ‑ ساعات تۇنگى 12‑دەن ءسال اسقاندا جەر گۇرىلدەپ، ۇيلەر شايقالا باستادى. بۇرىننان وندايعا ۇيرەنگەن الماتىلىقتار اۋەلى جايباراقاتتىق تانىتتى. الايدا، بۇل جولى جەر سىلكىنۋىن تەز ارادا توقتاتا قويمادى... جارتى مينۋتتان استام كولدەنەڭ شايقالعانى از بولعانداي، ءبىر ۋاقىتتا تولقىن پايدا بولدى. مىنە، وسى كەزدە عانا تەز ەس جيعان جۇرت جاپا‑تارماعاي سىرتقا ۇمتىلدى...

جۋىردا عانا ءۇي ەسىگى الدىنا «توتەنشە جاعداي ورىن العاندا تۇرعىنداردىڭ جينالاتىن جەرى» اتتى قازاقشا‑ورىسشا تاقتالار ءىلىندى. ارينە، ءبىز ونىڭ تۇنگى جەر سىلكىنىسىن الدىن الا بىلگەننەن ءىلىندى مە، جوق ءجاي ىلىنە سالدى ما – بىلمەيمىز. بىراق ول تاقتادان ءبىز «توتەنشە جاعدايلاردا جينالاتىن ورىننىڭ ءبىرى جاقىن ماڭايداعى مەكتەپ پەن ونى سپورت زالدارى» ەكەنىن بىلدىك. ءبىلۋىن بىلسەك تە، ونىڭ توتەنشە ۇيىمداستىرىلۋى قالاي بولدى؟ وقيعا نەنى كورسەتتى؟

ەندى وسىنى رەت‑رەتىمەن باياندايىق:

ەڭ الدىمەن، جەر سىلكىنگەندە العاشقى قوڭىراۋلار مەكتەپ ديرەكتورلارىنا تۇسكەن. ولار تەز ارادا جينالىپ، مەكتەپكە تەز جەتىپ، جينالاتىن ورىنداردىڭ ەسىگىن اشىپ، جينالعان جۇرتتى قابىلداي باستاۋى كەرەك ەكەن. سولاي بولدى دا – ديرەكتورلار ەسىكتەردى اشقىزدى. ال، ەگەر،  مەكتەپ باسشىسى تەلەفونىن ءوشىرىپ تاستاعان بولسا ء(تۇن مەزگىلى عوي), نە بولماسا، قوناققا كەتىپ قالسا، نە سىرقاتتانىپ قالسا (بەتىن اۋلاق قىلسىن)  ‑ نە بولار ەدى؟ ءدال وسى جاعداي ورىن السا، تجك نە ىستەي الار ەدى؟ قانداي سىلتاۋ تابار ەدى؟ ونىڭ ۇستىنە، ەلدەگى كوپتەگەن مەكتەپ ديرەكتورلارى ايەل ادامدار. ال ايەلدەردى ءبىر ساتتە تجك «ساربازدارىنا» اينالدىرۋ قانشالىقتى ورىندى ءارى مۇمكىن؟ ولاردا تجك تاراپىنان ارنايى سەرتيفيكاتتالعان رۇقسات بار ما؟ ديرەكتورلار توتەنشە جاعدايمەن اينالىسۋعا مىندەتتى مە؟.. مىنە، وسى سۇراقتار الدىمەن كوكەيگە ورالدى. ەندەشە، وسى ماسەلەدە تجك ءوز مىندەتتەرىن دۇرىس اتقارماي وتىر دەۋگە بولادى.

جالپى، تج ەرەجەسى دۇرىس جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن «ءاربىر جينالاتىن ورىن تج جاريالانعان ساتتەن باستاپ، تجك قۇزىرىنا نە قاراۋىنا اۆتوماتتى تۇردە ءوتۋى ءتيىس دەگەن «ارنايى بۇيرىق» بولۋى ءتيىس ەمەس پە؟ ودان ءارى، تجك قىزمەتكەرلەرى نە ونىڭ ارنايى تىركەۋدەگى «شتاتتان تىس» وكىلدەرى ەشبىر نۇسقاۋسىز، ەشبىر بۇيرىقسىز تج ورىن العان ساتتەن باستاپ اۆتوماتتى تۇردە ءوز مىندەتتەرىن اتقارا  باستاۋلارى كەرەك ەدى. ولار تجك‑نىڭ ارنايى كۋرستارىنان وتكەن، ينسپەكتسيالانعان، سەرتيفيكاتتالعان كۋالىكتەرى بار ادامدار بولۋى كەرەك. مىسالى، مەكتەپتەردە ونى اسكەري دايىندىق نە دەنەشىنىقتىرۋ پاندەرىنىڭ مۇعالىمدەرى بولۋى مۇمكىن (تەك مەكتەپ  ديرەكتورى ەمەس).  مىنە، وسىنداي ارنايى دايىندىقتان وتكەن «شتاتتان تىس» ادامدار تج باستالعان ساتتەن باستاپ، وزدەرىنىڭ «تجك قىزمەتكەرلەرىنە» اينالاتىنىن بىلۋلەرى كەرەك. سول ساتتەن باستاپ ولارعا «شتاتتان تىس» دەپ ەمەس، «شتاتتاعى قىزمەتكەر» دەگەن ستاتۋس بەرىلۋى ءتيىس جانە بولاشاقتا وسى قىزمەتىنە ساي ولارعا تجك‑دان جالاقى بەرىلۋى ءتيىس.

ال، تۇندەگى  جاعدايدا ءبارى باسقاشا بولدى. مەكتەپ ديرەكتورلارىن «ايداپ اكەلۋ» ارەكەتى ورىن الدى... ءيا، ولار ەسىكتەردى اشۋدى قاراۋىلدارعا بۇيىرىپ، وزدەرى بىرەر ۋاقىتتان سوڭ (بىرەۋى ەرتە، بىرەۋ كەش) مەكتەپكە كەلدى.. تەك سودان كەيىن عانا تجك وكىلدەرى، ەكى قولى قالتادا، «تەكسەرۋشى» فۋنكتسياسىن اتقارا باستادى: «اناۋ نەگە انداي ەمەس، مىناۋ نەگە مۇنداي ەمەس» دەپ...

ەندى قاراڭىز، سول تجك تەكسەرۋشىلەرىنىڭ وسىلاي تەكسەرۋگە قانداي قۇقى بار؟ ديرەكتور ولاردىڭ قۇزىرىنداعى قىزمەتكەر ەمەس، ول  ‑ ءبىلىم مينيسترلىگىنە باعىنىشتى ادام. ونىڭ مىندەتى تجك فۋنكتسياسىن اتقارۋ ەمەس، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ. سوندىقتان، وعان نۇسقاۋ بەرۋگە تجك وكىلىنىڭ زاڭدىق قۇقى بار ما؟ جوق... مىنە، كەشەگى جاعدايدا وسىنداي ورەسكەل سايكەسسىزدىكتەردىڭ ورىن العانىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى.

دەگەنمەن، بۇل جولى الماتىلىقتار جەر سىلىكىنىسىنە ءبىرشاما دايىن ەكەندىكتەرىن بايقاتتى: ادامدار ۇيدەن شىعاردا ليفتىمەن ەمەس، ساتىمەن ءجۇردى، دالاعا شىققانداعى قاجەت زاتتارىن دا الۋدى ۇمىتپادى جانە ت.ت. ارينە، الماتى سياقتى الىپ مەگاپوليستە تابيعي اپاتتىڭ زاردابىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. مىسالى، ميلليونداعان ادامداردىڭ ارقايسىسىنىڭ قورقىنىش پايدا بولعانداعى رەاكتسيالارى ارقالاي بولارى انىق. بۇل – اپاتتى جاعدايداعى تەز تۋىندايتىن حاوستىڭ، ۇرەيدىڭ ەڭ باستاپقى سەبەبى. ونداي حاوس ورىن العاندا اپاتتىڭ زاردابى ەسەلەپ ارتادى. سەبەبى، ادامدار قورقىنىشتان ءوز قۇتقارۋشىلارىنىڭ جۇمىستارىنا وزدەرى كەدەرگى بولىپ، ءوز ومىرلەرىنە قاۋىپ توندىرەدى.

ارينە، بۇل جاعداي كوبىمىزگە تۇسىنىكتى. بىراق، بۇل ارنايى قۇتقارۋ ىسىمەن اينالىساتىن سالانىڭ قىزمەتكەرلەرىنە «ەرەجە» سانالادى. ولار ءوز قىزمەتىن ەڭ الدىمەن «قاۋىپتىڭ الدىن الۋ» جانە «قۇتقارۋ» ماقساتىنا باعىندىرۋلارى كەرەك. ونىمەن توتەنشە جاعداي كوميتەتى (تجك) قىزمەتكەرلەرى تۇراقتى تۇردە اينالىسادى. وندا جۇزدەگەن‑مىڭداعان ارنايى دايىندىقتان وتكەن، تەوريالىق ءبىلىم العان ماماندار جۇمىس ىستەيدى. مىنە، سوندىقتان دا حالىق توتەنشە جاعدايلاردا تجك بۇيرىعىنا ءسوزسىز باعىنىپ، ولاردىڭ نۇسقاۋلارىن بۇلجىتپاي ورىندايدى ءارى ورىنداۋعا مىندەتتى. ءيا، حالىق اراسىندا «ەتىكتى ەتىكشى تىكسىن» دەگەن ماقالداعىداي «قۇتقارۋ ىسىمەن قۇتقارۋشى اينالىسسىن» دەۋگە ابدەن بولادى.

بىراق، وسى جەردە مىناداي تۇيتكىلدى سۇراق كوڭىلگە ورالادى: «ءبىز  ءومىرىمىزدى سەنىپ تاپسىرىپ وتىرعان قۇتقارۋشى قانشالىقتى بىلىكتى، قانشالىقتى مامان، قانشالىقتى ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى؟» دەگەن. زاڭدى سۇراق. سەبەبى، ءبىز قۇتقارۋشىعا وزىمىزدەن بولەك، بالا‑شاعامىزدىڭ ءومىرىن تابىستاپ وتىرمىز عوي. ال ول وعان كەپىل بولا الا ما؟ ەگەر، ول مامان رەتىندە بىلىكسىز بولسا، وندا وعان ءوزىمىزدى «تاپسىرۋدىڭ» قاجەتى قانشا؟ اركىم ءوزى جانتالاسىپ، ءوزىن ءوزى قۇتقارماي ما؟..

مىنە، ماسەلەنىڭ توركىنى وسى سۇراقپەن توقايلاسقاندا كوپ نارسەنىڭ باسى اشىلاتىنىن بايقادىق.

ودان وزگە، تجك وسىنداي ورىنداردا قاجەتتى قۇرال‑سايماندار مەن دارى‑دارمەكتەردىڭ بازاسى، «العاشقى كومەك كورسەتۋ قىزمەتى» الدىن الا ۇيىمداستىرىلىپ، ونى «قوزعالىسقا كەلتىرۋ» الگوريتمى الدىن الا جوسپارلانىپ، بەكىتىلگەن بولۋى قاجەت ەدى عوي ‑ وسى جاعىنان دا ۇلكەن ولقىلىقتار بار ەكەنى بايقالدى.

ءبىز بۇل جەردە تۇرعىنداردى دەر كەزىندە حابارلاندىرۋدىڭ كەشىگىپ جەتكەنىن  ايتقان جوقپىز. ال، ونداي حابارلاردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى تىپتەن كەشىككەنى تۋرالى ايتپاي‑اق قويايىق – «بەتتى باستىق، تۇرا قاشتىق» دەگەندەي...ءبىز بولاشاقتا تجك قىزمەتىنە تەك قانا ابىروي تىلەيمىز! حالىقتىڭ دا قالاۋى وسى دەپ بىلىڭىزدەر.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz