جەمقورلىق – جەڭىلۋدى بىلمەيتىن تاجال

«بايۋ – ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالىپ بارا جاتىر»، – دەيدى بەلگىلى جازۋشى تولەن ابدىك.

 «ءبىزدىڭ ەلدەگى جەمقورلىق شامامەن استرونوميالىق ماسشتابقا كوتەرىلدى»، – دەپ امالسىز مويىندادى قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ.

ءيا، ءبىز دە مۇنىڭ الدىنا شىقپاساق، قالىسار ءتۇرىمىز جوق. جەمقورلىق ناعىز جەڭىمپاز اجداھاعا اينالدى. «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باۋىرجان بايبەكتىڭ مالىمدەۋىنشە، جىل سايىن سىبايلاس جەمقورلىق بابىمەن 12000 شەنەۋنىك پارتيا قاتارىنان شىعارىلاتىن كورىنەدى.

وتكەن جىلى قارجى مينيسترلىگىنەن – 10 ميلليارد تەڭگە، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنەن – 6,5 ميلليارد، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنەن – 3,1 ميلليارد تەڭگە يگەرىلمەي قالدى.

ال، «كازاگرو» كومپانياسى مەملەكەتتىك قارجىنى ءبىر پايىزبەن الىپ، اۋىلشارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرىنە الدەنەشە پايىزبەن ۇستەمەلەپ بەرەدى. «سامۇرىق» ءال-اۋقات قورى ءوز جانىنان 300-دەي ەنشىلەس كومپانيا قۇرىپ العان. وسىناۋ داليعان مەكەمەلەردە قانشاما ماسىل شەنەۋنىكتەر قىرۋار ايلىق الىپ، قانماشا جەمقورلىق ارەكەتتەر بالالاپ جاتىر دەسەڭشى!

 جەمقورلىق – جەڭىلۋدى بىلمەيتىن تاجال

«بايۋ – ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالىپ بارا جاتىر»، – دەيدى بەلگىلى جازۋشى تولەن ابدىك.

 «ءبىزدىڭ ەلدەگى جەمقورلىق شامامەن استرونوميالىق ماسشتابقا كوتەرىلدى»، – دەپ امالسىز مويىندادى قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ.

ءيا، ءبىز دە مۇنىڭ الدىنا شىقپاساق، قالىسار ءتۇرىمىز جوق. جەمقورلىق ناعىز جەڭىمپاز اجداھاعا اينالدى. «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باۋىرجان بايبەكتىڭ مالىمدەۋىنشە، جىل سايىن سىبايلاس جەمقورلىق بابىمەن 12000 شەنەۋنىك پارتيا قاتارىنان شىعارىلاتىن كورىنەدى.

وتكەن جىلى قارجى مينيسترلىگىنەن – 10 ميلليارد تەڭگە، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنەن – 6,5 ميلليارد، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنەن – 3,1 ميلليارد تەڭگە يگەرىلمەي قالدى.

ال، «كازاگرو» كومپانياسى مەملەكەتتىك قارجىنى ءبىر پايىزبەن الىپ، اۋىلشارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرىنە الدەنەشە پايىزبەن ۇستەمەلەپ بەرەدى. «سامۇرىق» ءال-اۋقات قورى ءوز جانىنان 300-دەي ەنشىلەس كومپانيا قۇرىپ العان. وسىناۋ داليعان مەكەمەلەردە قانشاما ماسىل شەنەۋنىكتەر قىرۋار ايلىق الىپ، قانماشا جەمقورلىق ارەكەتتەر بالالاپ جاتىر دەسەڭشى!

ءبىزدىڭ ءال-اۋقاتىمىزدى جاقسارتادى دەپ سەنگەن «سامۇرىق-قازىنا» ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە 90 ميلليارد تەڭگەنى دەپوزيتكە سالىپ قويعان. بۇگىندە 198 ميلليارد تەڭگە قاجەت جەرىنە جۇمسالماي، ەكىنشى دەيڭگەيدەگى بانكتەردىڭ دەپوزيتتەرىندە جاتىر. «ءاي، دەيتىن - اجا، قوي دەيتىن – قوجا» جوق. راحات! ۇستىندەگى ءوسىمىن قاقشىپ الادى دا، مەملەكەتكە قايتا وتكىزە سالادى. ەڭ سوراقىسى، «سامۇرىق-قازىنا» ءوزىن ەسەپ كوميتەتى تەكسەرە المايتىن ەتىپ پارلامەنت سەناتى ارقىلى بەكىتىپ الدى. ەندى وعان ەشكىمنىڭ دە ءتىسى باتپايدى.

قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ پارلامەنتكە كەلىپ: «قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قارىزى الەم بويىنشا 14 ورىندا»، – دەپ ماقتانعاندا ىزادان جارىلىپ كەتە جازدايسىڭ. ول قارىزدى الىپ، قازىرگى زامانعا لايىق زاۋىتتار سالساق، اڭگىمە باسقا. قىرۋار قارجى جۇمساعان زاۋىتتارىمىز قاڭتارىلىپ تۇر ەمەس پە؟ ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىك، بيدايدان وتاندىق بيو وتىن الۋ قيال بولىپ قالدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تايىنشا اۋدانىندا بيو وتىن شىعارۋدى كوزدەگەن زاۋىت اشىلماي جاتىپ، قۇردىمعا كەتتى. بانكروتقا ۇشىراعان كاسىپورىننىڭ جالاقى قارىزى وراسان دەڭگەيگە جەتكەن. قازاقستان دامۋ بانكى «قازاقستاندىق كەرەمەت» دەپ اتاعان وسى جوباعا 100 ميلليون دوللاردان استام قارجى بولگەن ەدى. اقشاسى جەلىنىپ، تۇرالاعان كاسىپورىنعا جاۋاپتى بىرەۋ بار ما ەكەن؟

مىسالى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى مۇحتار تىنىكەەۆ ەكونوميكاداعى نەبىر جۇرەك سىزداتار ماسەلەلەردى ايتا كەلىپ، بىلاي دەيدى: «جايباسار ب.جامىشەۆ قارجى مينيسترلىگىنە ءبىرىنشى ورىنباسار بولىپ كەلگەندە، مەملەكەتتىڭ شەتەلدىك بانكتەرگە قارىزى 7 ميلليارد دوللار بولاتىن. ول ءمينيستردىڭ ورىنتاعىنا وتىرعاندا 70 ميللياردقا ۇلعايدى. ال، سوڭعى بەس جىلدا بۇل قارىز 140 ميللياردقا جەتتى. جۇمىسىنىڭ «جەمىسىن» وسىدان-اق كورۋگە بولادى. سوندىقتان، ۇكىمەتتىڭ جانە ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ قاتەسىن اشىق ايتۋدان جاسقانباۋىمىز كەرەك...»

   مۇحتار تىنىكەەۆ مىرزا بۇدان اسىرىپ نە ايتا الادى؟ يشارانى تۇسىنەر جان بولسا، ءبىراز نارسە ءمالىم بولىپ قالعان جوق پا؟ قارىز قاۋىپتى دەڭگەيگە جەتتى دەپ دابىل قاعاتىن باس قارجىگەرىمىزدىڭ سيقى وسى بولسا نە دەرسىڭ.

قالاي دەگەنمەن، سوڭعى 12 جىلدا قوعامداعى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ارا-جىگى ءتىپتى الشاقتاپ كەتتى. قازىر ءبىزدىڭ بيلىككە ءبىر جاعىنان قۇداي قاراسىپ تۇر دەۋگە بولادى. تاسقىنداعان مۇنايدان ءتۇسىپ جاتقان دوللار جەۋگە دە، ىسىراپقا دا، مەملەكەتتى ۇستاپ تۇرۋعا دا شاش-ەتەكتەن جەتكىلىكتى. مۇنداي استا-توك مامىراجاي زامان مىڭجىلدىق قازاق تاريحىندا بولعان جوق شىعار، ويتكەنى ۇكىمەت مۇنداي ءنوپىر اقشانى نە ىستەرىن بىلمەي وتىر. شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ ەكونوميكا الگى توپان قارجىنى قورىتا الماي قالدى. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، الەمدىك گەوساياسي مۇددەنى كوزدەگەن ءىرى دەرجاۆالار بەلگىلى ءبىر ەلدى ءوز وتارىنا اينالدىرۋدىڭ 483 تەحنولوگيالىق ادىستەمەسىن جاساعانى عىلىمي تۇردە انىقتالعان كورىنەدى. سوعان قاراعاندا، وراسان تابيعي بايلىقتىڭ، اسىرەسە، بورىشقا بەلشەدەن باتۋى – ءالسىز ەلدەر ءۇشىن اسا قاتەرلى قۇبىلىس.

100 ميلليون دوللار قايدا، مارچەنكو؟

كەزىندە ءبىزدىڭ دە ءبىرشاما زاڭدارىمىز، سونىڭ ىشىندە تابيعي رەسۋرستار تۋرالى زاڭدى نورمالار الەمدىك بانك پەن شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ بەرگەن كەڭەستىرىنىڭ اياسىندا جاسالعانى راس. اقىر سوڭىندا ونىڭ ءوزى شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق نىساندارىنا يە بولۋىنا جاعداي تۋعىزدى. تاعى ءبىر تۇيتكىل، بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ جەرىن وزىنە قاراتىپ الۋ نەمەسە حالىقارالىق نارىقتا قۇندى قاعازدار تۇرىندە شىعارىپ كەپىلدەندىرۋ ماسەلەسى نازار اۋدارتادى. بايقاپ قاراساڭىز، بۇل ايلا – شارعىلار تاۋەلسىز ەلدىڭ زاڭىمەن، حالىقارالىق كونۆەنتسيامەن بەكىتىلگەن نورمالارعا ساي قازىرگى زاماننىڭ زاڭدىق، قۇقىقتىق سوعىستىڭ تەحنولوگيالىق ءتاسىلى بويىنشا گەوستراتەگيالىق ساياساتتىڭ مىقتاپ جۇزەگە اسىرىلعانىن اڭعارامىز.

مىسالى، 2011 جىلعى 10 قازاندا ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى مارچەنكونىڭ اقىماقتىعىنان ەلىمىز ءبىر مەزەتتە 100 ميلليون دوللاردان كوز اپارا ايرىلىپ قالدى. «يتالياندىق قۇندى قاعازداردىڭ قۇنسىزدانۋىنان ۇلتتىق بانكتىڭ ۆاليۋتالىق رەزەرۆتەرى قۇنى جاعىنان 100 ميلليون دوللارعا ارزاندادى»، – دەپ قر پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ (كسزي) باس عىلىمي قىزمەتكەرى ۆياچەسلاۆ دودانوۆ ءمالىم ەتتى.

مىسالى، مىنا مالىمەتكە نازار اۋدارىڭىز، 2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا يتاليا ۇكىمەتىنىڭ وبليگاتسيالارىمەن قازاقستان ۇلتتىق بانكى بالانسىندا 270 ميلليارد تەڭگەگە باعالانعان قۇندى قاعازدار بولعان، ياعني شامامەن 1,5 ميلليارد دوللار. قۇيقىلجىعان بيرجادا اياق استىنان قاعازداردىڭ قۇنى 5 پايىزعا قۇلدىرادى. ياعني، 1,5 ميلليارد دوللاردان ەكى كۇننىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ رەزەرۆتەر 100 ميلليون دوللارعا ارزانداپ شىعا كەلدى.

داعدارىس كەزىندە اتتاي قالاپ، التىنعا بالاپ ساتىپ العان قۇندى قاعازداردىڭ وسىنشا دەڭگەيدە قۇنسىزدانۋى ونسىز دا تالتىرەكتەپ تۇرعان ەكونوميكاعا وڭاي سوققى ەمەس. مۇنى كورنەكتى ەكونوميستەر مارچەنكو باستاعان جانى اشىماستاردىڭ الەمدىك نارىقتى بولجاپ وتىرۋ ساياساتىنان مۇلدەم ماقۇرىم ەكەنىن كورسەتەدى دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر سول مارچەنكو ءوزىنىڭ جەكە قارجىسىنىڭ 100 ميلليون دوللارىنان ايرىلسا سول بويدا جارىلىپ ولەر ەدى. ساقالى شوشايعان، كەرەناۋ، وسىنداي بەز بۇيرەكتەرگە بالەنباي جىل ۇلتتىق بانكتى، ياعني قازىنا ساندىعىن باسقارتىپ قويدىق-اۋ!

مىنە، قىراعىلىعىڭدى جوعالتساڭ قاپىڭدى تاۋىپ، ءبىر-اق ساتتە سازعا وتىرعىزاتىن الەمدىك نارىقتاعى قۇندى قاعازدار قۇمار ويىنىنىڭ سىرى وسىنداي.

شەكارا اسقان 148 ميلليارد دوللار

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرى تۇپكىلىكتى قوجاسى بەيمالىم، اقىرعى جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەۋگە كەلمەيتىن وففشورلىق كومپانيالاردى مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى سالالارىنا جولاتپايدى. ال، ءبىز بۇگىندە شەتەل ينۆەستورلارىنا جاعداي جاساۋدان الەمدە العا شىعىپ كەتكەنىمىزدى ايتىپ، كۇپىنۋدەن جالىقپايمىز.

2012 جىلعى 1 قازاندا سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ «اتامەكەن» وداعى، ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا، قارجى مينيسترلىكتەرى باسشىلىعىمەن وتكەن كەزدەسۋدە سالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ءانۋار جۇمادىلداەۆ بىلاي دەدى: «ەلدەگى 737 كومپانيا ۇلىبريتانياعا قاراستى ۆيرگين ارالىندا تىركەۋدە تۇر. سەبەبى، مۇنداي كومپانيالار اقشانى سالىقتان ازات ەتۋ ءۇشىن، ياعني سالىق تولەمەۋ ءۇشىن قۇرىلاتىنى بەلگىلى. اقشانى شىنىمەن دە سىرتقا اكەتىپ جاتىر. سالىق تولەۋشىلەردى تىركەۋ، قايتا تىركەۋ ىسىمەن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ تىركەۋ قىزمەتى اينالىسادى. ءبىز بۇل مەكەمەمەن ءتىل تابىسا المايمىز، ارامىزدا تۇسىنبەۋشىلىك بار.

مىسالى، قاراعاندى وبلىسىندا 86 كومپانيا ءبىر كومپانيا رەتىندە تىركەلگەن. وسى سوراقىلىقتاردى ادىلەت مينيسترلىگىنە ەسكەرتسەك، ولار جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ، تۇلكىبۇلاڭعا سالادى...»

مىنە، ءبىزدىڭ قۇزىرلى مەكەمەدەگى بالالاپ جاتقان قىلمىستاردى تىزبەلەسەڭ جۇرەگىڭ سىزدايدى.

ونى ايتاسىز، قارجى پوليتسياسىنىڭ اقپاراتتىق – ساراپتاما باسقارماسىنىڭ باستىعى ولجاس بەكەتوۆ: «ەلىمىزدە 200-دەن استام جالعان كاسىپورىن قىلمىسكەرلەر مەن ناشاقورلاردىڭ، ءتىپتى ءولىم اۋزىندا جاتقانداردىڭ دا اتىنا تىركەلىپتى. 2012 جىلى جالعان كاسىپكەرلىككە قاتىستى 82 قىلمىستىق ءىس قوزعالسا، بيىلعى جىلدىڭ 9 ايىنداعى كورسەتىكش –771, ياعني ءۇش ەسەگە دەيىن وسكەن»، – دەيدى.

ءيا، جەمقورلىق – جەڭىلۋدى بىلمەيتىن تاجال ەكەنىن وسى مالىمەتتەن-اق بىلۋگە بولماي ما؟ جىل سايىن قۇتىرا قاۋلاي  تۇسەتىن بۇل وبىرعا ازىرگە داۋا تابىلماي تۇر.

بازەلدەگى حالىقارالىق ەسەپ بانكى، حالىقارالىق قارجى قورى، دۇنيەجۇزىلىك بانك پەن ۇلتتىق ۇكىمەتتەر تاراپىنان بەرىلگەن مالىمەتتەردى پايدالانعان حالىقارالىق قارجى ساراپشىسى، ەكونوميست دجەيمس گەنريدىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىندە ورتالىق ازيا بويىنشا وففشورلىق ايماقتاعى اقشاسى كوپ مەملەكەتتەر اراسىندا قازاقستان مەن ازەربايجان توپ جارعان. 1990 جىلدان بەرى ەلىمىزدەن 148 ميلليارد دوللار شەكارا اسسا، ءازىربايجاندار ەلىنەن شىققان قارجى 48 ميلليارد دوللارعا تەڭ.

شىركىن، الاياقتاردىڭ قۋىس-قۋىسقا تىققان الگى 148 ميلليارد دوللار ارام اقشاسىن قايتا قۇستىرىپ ەلگە اكەلسەك، مەملەكەتتىڭ سىرتقى قارىزى سونىمەن ءتۇپ-تۇگەل وتەلگەندەي ەكەن-اۋ!

بىزدەن –148 ميلليارد، ال ءازىربايجاننان – 48 ميلليارد دوللار سىرتقا اكەتىلگەن. قارابايىر قيسىنعا سالعاندا، ازىربايجانعا قاراعاندا، بىزدەگى جەمقورلىق ءۇش ەسەدەن استام ۇدەپ تۇرعان جوق پا؟

جاقىندا گرەتسيادا جۋرناليست كوستاس ۆاكسە – ۆانيس تۇتقىندالدى. ونىڭ بار كىناسى – 2059 ادامنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، ولاردىڭ شۆەيتساريا بانكتەرىنە تىعىپ قويعان 5 ميلليارد ەۆرو قارجىلارىن اشكەرە ەتكەندىگى. گرەتسيانى تىعىرىقتان شىعارۋعا ەۋرووداقتىق بەرگەن قارجىسىنان جىرىپ، شەتەلگە اسىرىپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەردىڭ وبالى بار دەۋگە بولا ما؟

قازاقستاننان قوماقتى قارجىنى دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى وففشورلىق ايماققا اۋدارۋعا جەكەمەنشىك بانكتەر، ينۆەستيتسيالىق، زاڭدىق، بۋحگالتەرلىك قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ ماماندارى بەلسەنە كىرىسەتىنى اقيقات.

Abai.kz