باسى: قازاققا «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» بۇيىرا ما؟..

جالعاسى: «نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ» سوڭى...

جالعاسى: قازاققا «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» بۇيىرا ما؟

4.عىلىم مەن تەحنيكاعا تۇبەگەيلى بەت بۇرساق قانا امان قالامىز، ايتپەسە قۇريمىز!

كەشە عانا تاعايىندالعان ۇكىمەت قۇرامىنا بار بولعانى ءتورت قانا جاڭا مينيستر كەلىپتى. بىرەۋى – ەكونوميكا، بىرەۋى – قارجى ءمينيسترى، ياعني، اقشانى جۇمساۋشىلار. ال، اقشا تابۋمەن اينالىساتىن اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ، ت.ب. سالانىڭ باسشىلارى وزگەرمەگەن. ارقايسىسى كەمى ءبىر جىل وتىرعانىندا ەشقانداي جاڭا لەپ اكەلمەگەندەر. وسى ۋاقىتتا ءوزىن كورسەتە الماعاندار تاعى ون جىل وتىرعاندا دا ەشنارسە وزگەرتە المايدى. وعان ءبىر عانا دالەل كەلتىرەيىن.

سۋرەت: primeminister.kz

مەن وسى وتكەن جازدا حات جازىپ ەكى مينيسترگە، س.نۇربەك پەن ع.بەيسەنباەۆقا باردىم (وعان دەيىن مينيستر ايماعانبەتوۆتە بولعانمىن). ول حاتتا مەن عىلىم مەن تەحنيكاعا ارنالعان ماڭدايىمىزداعى جالعىز جۋرنالىمىز «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جابىلىپ قالعانىن، رەسەيدەگى  ونداي 6-7 جۋرنالدىڭ ءبارى شىعىپ جاتقانىن، ولاردى ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز باعاسىنىڭ ۋداي قىمبات ەكەنىنە قاراماي جازدىرىپ الىپ جاتقانىن، دەمەك، ونداي اقپاراتقا سۇرانىس بار ەكەنىن، بىزگە دە سونداي باسىلىمنىڭ اۋاداي قاجەت ەكەنىن، ونى ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىع ءوزى نونسەنس ەكەنىن جازعان بولاتىنمىن. ەكەۋى دە قابىلدامادى... حاتىم بەيسەنباەتىڭ ورىنباسارى ەدىل وسپانعا تۇسكەن ەكەن، ول «ءسىزدى قولدايمىن. پارلامەنتتە بيۋدجەتتەن قارجى بولدىرۋگە بارىمدى سالامىن» دەگەن ەدى، قولىنان كەلمەسە كەرەك، سول بويى حابارسىز كەتتى. (تەك كۇنى كەشە عانا قابىلداۋ بولمەسىنەن كومەكشىسى حابارلاسىپ، ويىڭىز ىسكە استى ما دەپ سۇرادى. ونىسىنا دا راحمەت.)

اشىعىن ايتار بولساق، ءبىز ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن تۇگەلدەي جاڭالىق تابۋ، ونى ىزدەۋ مەن ەندىرۋمەن اينالىسقان جاپوننىڭ جولىنا تۇسسەك قانا امان قالامىز. بۇل ەشقانداي دا قورقىتۋ دا، ۇركىتۋ دە، ۇرەي سەبۋ دە ەمەس. سوعىستان كەيىن ەكونوميكاسى كۇيرەگەن، سۇمدىق كونتريبۋتسيا تولەپ وتىرعان جاپون باسشىلىعى اقىلداسا كەلىپ، «بارلىق نارسە دە جاڭالىققا قۇشتار بولساق قانا امان قالامىز» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن-داعى، سونى ىسكە اسىرۋعا جۇمىلا كىرىسكەن. جاڭالىق ويلاپ تابۋعا دەگەن ۇمتىلىس بۇكىلحالىقتىق سيپات العان. (بۇگىن دە سونداي. جاپون يمپەراتورى شەتەلدىك مارتەبەلى قوناقتارمەن دامدەس بولۋعا بىزدەگىدەي ونەرپازداردى ەمەس، ونەرتاپقىشتاردى شاقىرادى...)

«بارلىق يگىلىك – نيەتتەن» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. «ارەكەت ەتكەنگە – بەرەكەت بەرەمىن!» بۇل دا – اكسيوما. جاپونداردىڭ سول نيەت، سول ارەكەتىنە قاراي 1947 جىلى مارشالل جوسپارىنا سايكەس ولارعا امەريكالىق ەدۆارد دەمينگ لەكتسيا وقۋعا كەلەدى. «زاتتىڭ ساپاسىن باسقارۋ كەرەك» دەگەن عالىمعا ءوز ەلىندەگى ءوندىرىس الپاۋىتتارى «ادامدى باسقارۋ دەسە ماقۇل، ساپانى باسقارۋى نەسى» دەپ،  كۇلە قاراعان. جاپوننىڭ ونەركاسىبىن دە مۇقيات زەرتتەگەن ول 1950 جىلى 45 وزىق فيرما باسشىلارى جينالعان سەميناردا ءوزىنىڭ ايگىلى ءسوزىن ايتادى: «مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەسەڭىزدەر، بەس جىلدان سوڭ باتىسپەن باسەكەلەس بولاسىزدار. سول بەتتەن تايماساڭىزدار، تاعى ءبىر بەس جىلدان سوڭ بۇكىل باتىس سىزدەردىڭ اياقتارىڭىزعا جىعىلاتىن بولادى. كۇللى الەم جاپونيادان باستالاتىن ەكونوميكالىق ەرادا ءومىر سۇرەتىن بولادى». دەمينگ وسى ءسوزدى ايتقاندا جاپونداردىڭ الەمدىك نارىقتى جاۋلاپ الاتىنىنا وزىنەن باسقا ەشكىم سەنبەپ ەدى...

ال، دەمينگتىڭ سەنىمدى بولعان سەبەبى، ول جاپون حالقىنىڭ ەڭ قاستەرلى قاسيەتىن تاپ باسىپ تانىدى – قاۋىمداسىپ جۇمىس ىستەۋ قانىنا سىڭگەن ەل اقاۋ تابىلا قالسا كىنالىنى ەمەس، سەبەبىن ىزدەيتىن. ءوزى-ءوز بولعالى قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاققا، «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەيتىن، ونداي تۇرمىستىڭ شىڭىنا شىققان قازاققا بۇل جاعىنان ەشكىم، ءتىپتى جاپونىڭ دا جەتە الماس ەدى، بىراق، 1991 جىلى بيلىككە نازارباەۆ دەيتىن قازاقتىڭ جاۋى كەلدى-داعى، كولحوز، سوۆحوزدىڭ ءبارىنىڭ دەڭگەيىن، ەۆرەيلەردىڭ كيبۋتسى جولدا قالاتىن ز.تامشىباەۆانىڭ، ن.الدابەرگەنوۆتىڭ، ن.گولوۆاتسكيدىڭ كاسىپورنىنىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزۋگە جۇمىلدىرۋدىڭ ورنىنا «جەكە شارۋاشىلىق بولساڭدار عانا جەتىسەسىڭدەر، نارىق سەندەردى سوندا عانا قارىق قىلادى» دەپ الداپ، قاتە جولعا سالىپ جىبەردى، قازاقتىڭ باسى قايتىپ بىرىكپەيتىندەي حالگە ءتۇسىردى.

ال، دەمينگتىڭ ايتقانى اينىماي كەلدى – سول كەزدە الەمنىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن جاپونيا ءالى قاراسىن كورسەتپەي كەلەدى. ەڭ جاقسى تەحنيكا عانا ەمەس، كەز-كەلگەن زاتتىڭ ەڭ جاقسىسى جاپوندا ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ ەڭ جاقسى كوفە قايدا، برازيليادا ما؟ جوق، جاپونيادا. ەڭ جاقسى شاي ءۇندىستاننان شىعا ما؟ جوق، جاپونيادان. ەڭ جاقسى ۆيسكي شوتلانديادا ما؟ تاعى دا قاتەلەستىڭىز، جاپونيادا. وسىلاي كەتە بەرەدى. ءتىپتى، قازاقتىڭ ماقتانا الاتىن جالعىز زاتى اپورت بولسا، ونىڭ دا ەڭ جاقسى سورتى جاپونداردا. نەگە بۇلاي؟ سەبەبى، جاپوندار – ەڭ نامىسقوي حالىق. ول قاي نارسەنى قولىنا السا دا، ۇلگىگە اينالدىرماي، ەتالون ەتپەي توقتامايدى. باسقا بىرەۋدەن ناشار شىعارۋعا نامىسى جىبەرمەيدى. («پەرەگونششيكتەر» جاقسى بىلەدى – «امەريكانكالاردىڭ» ساپاسى «ەۆروپەيكادان» ناشار، ال ولار «ياپوشكاعا» جەتە المايدى).

ءبىزدىڭ دە 1991-جىلدان كەيىن «ەكىنشى جاپونيا» اتانۋعا مۇمكىندىگىمىز بار ەدى. ءتىپتى مەنىڭ اتارعا وعىم بولماي وتىرعان سول نازارباەۆتىڭ ءوزى ەكى رەت: الدىمەن 1992 جىلى «ءبىز ەڭ جاقسى زاتتاردى شىعارۋعا ءتيىسپىز» دەگەن، كەيىنىرەك، 2009 جىلى «ءبىزدىڭ ۇرانىمىز يننوۆاتسيا بولۋى ءتيىس» دەگەن ادەمى ەكى ءسوزدى ايتتى. بىراق، ءسوز ايتۋدان مىقتىمىز دا، ىسكە كوشۋدەن وسالمىز – نازارباەۆ «ايتتىم، مىندەتىمنەن قۇتىلدىم» دەگەندەي قايتىپ ول تاقىرىپقا ورالعان جوق، ال، «پەرۆوناچالنىي كاپيال نيكوگدا نە بىۆاەت چەستنىم» دەگەن ونىڭ ءسوزىن ايتقىزباي ءتۇسىنىپ، مەملەكەتتىڭ بايلىعىن ودان قالىسپاي توناۋعا لاپ قويعان بولساق، مىنا ەكى ءسوزدى ايتقاندا ەستىدىك تە قويدىق، ەرتەسىنە ۇمىتىپ تا كەتتىك...

ەندى بۇگىن ءوزىمىزدىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحىمىزداعى ەڭ شەشۋشى كەزەڭگە، ءتۇپسىز تەرەڭ قۇزدىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ تۇرمىز. وسىلاي كەتە بەرسەك الپاۋىتتاردىڭ جەمساۋىنا قالاي ءتۇسىپ كەتكەنىمىزدى سەزبەي دە قالامىز. «قاقىلداعان تاۋىق تۋماي قويمايدى» دەگەن، تەرىسكەي وبلىستارعا ەكى جەلەۋ، ءبىر سىلتاۋمەن رەسەي اسكەرىن كىرگىزسە، شىعىستان «ەكونوميكالىق كاسىپورىندارىمىزدى قورعايمىز» دەپ قىتاي اسكەرىن قاپتاتىپ جىبەرسە، «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتاتىن» ادەتىمەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ءبىراز جەرىمىزدى يەلەنىپ العان اق قالپاقتى باۋىرلار تاعى دا اتقا قونسا، «قوقان حاندىعىنا قاراعان جەرىڭ ءبارى بىزدىكى» دەيتىن، اسكەرى دە بىزدەن كۇشتى، رۋحى دا بىزدەن مىقتى، كۇنى كەشە عانا سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ شەكارادا 32 ەكى ساربازىمىزدى وققا ىلگەن الا شاپاندى اعايىن القىمنان السا نە ىستەيمىز؟ ونسىز دا تاشكەنتتىڭ جاقىندىعىنان سەسكەنگەن، «جاۋدى كورمەي قورىققان» اسكەريلەرىمىز وڭتۇستىك اسكەري وكرۋگتىڭ شتابىن كۇنىبۇرىن شىمكەنتتەن تارازعا كوشىرىپ قويدى ەمەس پە؟..

«جامان ايتپاي جاقسى جوق»،  «جاقسىنى ايتىپ، جاماندى تاياپ قوي» دەگەن. ءبىز ايتساق قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىز. ودان قالا بەرسە ماڭگۇرتتەرىمىزدىڭ كوبەيمەسە ازاياتىن ءتۇرى جوق. اقتان توكىش دەگەن ازامات 2009 جىلى «مانكۋرتستان» دەگەن انتيۋتوپيا كىتاپ جازىپ، 2035 جىلى قازاقستاندا 14 مەملەكەت جالعا ءبولىپ الۋى، ۇكىمەتتىڭ لوندونعا كوشىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتكەن بولاتىن. «قاۋىپ نەدەن – قاتەر سودان»...

ال، ءبىز قايتسەك ۇرەيسىز ءومىر سۇرە الامىز؟ قايتسەك كەز-كەلگەن قاۋىپ-قاتەرگە ساقاداي ساي بولىپ، دايىن وتىرامىز؟ ءبىر-اق جاعدايدا – قاشان  جاپون جولىمەن ءجۇرىپ، «جاڭالىقتاردى ويلاپ تاپقىش، جاڭالىقتاردى ەنگىزگىش» ەل بولعاندا عانا. قاشان 8 ملن.عانا حالقىمەن 400 ملن بولاتىن اراب-پارسى الەمىنە اڭگىر-تاياق ورناتىپ وتىرعان ءيزرايلدىڭ ۇلگىسىمەن بار كۇش-جىگەرىمىزدى عىلىمى مەن تەحنيكاسى بارىنشا دامىعان، ەڭ وزىق تەحنولوگيالى ەلگە اينالعاندا عانا. ول ءبىزدىڭ قولىمىزدا كەلە مە؟ كەلگەندە قانداي! تەك ەڭ الدىمەن جەمقورلارىمىزدان قۇتىلۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن، ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنا، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا وزىق ويلى ازاماتتاردى اكەلۋىمىز كەرەك. «تەڭىزدىڭ ءدامى – تامشىدان». جوعارىدا اتى اتالعان ەكى مينيستر تۇرعاندا ول ەكى سالانىڭ دامۋى قيىن بولار.

اسقان پراگماتيك حالىق امەريكالىقتاردا پرەزيدەنتتى العاشقى ءجۇز كۇىندە سىنامايتىن، ءوزىنىڭ جوسپار-يدەيالارىن جارقىرتىپ كورسەتۋىنە مۇمكىندىك  بەرەتىن كەرەمەت ءداستۇر بار. «جاس پەرى» ولجاس بەكتەنوۆكە «تالابىڭ وڭ بولسىن!» دەي وتىرىپ، عىلىم مەن تەحنيكانى دامىتۋعا باسىمدىق بەرمەسە، اينالىپ كەلىپ تاز كەپەشىمىزدى قايتا كيەرىمىزدى ەسكەرتكىمىز كەلەدى...

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz