جەر سىلكىنىسى دەگەنىمىز نە؟

جەر سىلكىنىسى – جەر بەتىندە ۇنەمى بولىپ تۇراتىن قۇبىلىس. ول كەزدە جەر كەنەتتەن ۆەرتيكالدى جانە گوريزانتالدى تەربەلىسكە ءتۇسىپ، جەر بەتىندەگى تاۋلاردى قۇلاتادى، ۇيلەردى قيراتادى، ادام ومىرىنە قاۋىپ توندىرەدى. جەر بەتىندە جىلىنا قۋاتى 5 باللدان جوعارى 1000-نان استام جەر سىلكىنىسى تىركەلەدى. ال، ارنايى قۇرالدار جىلىنا 100 مىڭنان اسا ءالسىز تەربەلىس سيگنالدارىن تىركەيدى ەكەن. سونىڭ ىشىندە جەر شارىندا جىلىنا قۋاتى 7 باللدان اساتىن 100-گە جۋىق ءىرى جەر سىلكىنىستەرى ورىن الۋدا.

جەر سىلكىنىسى جەر استىندا 10 000 مەتر (10 كم.) تەرەڭدىكتە جاتقان جەراستى قاتتى قاباتتارىنىڭ (پليتالار) قوزعالىسىنان پايدا بولادى. (كەيدە بۇل تەرەڭدىك 700 كم‑گە دەيىن جەتۋى مۇمكىن). ال، قاباتتاردىڭ  قاقتىعىسۋ نۇكتەسىن «ەپيتسەنتر» دەپ اتايدى. جەر بەتىندەگى ەڭ قاتتى سىلكىنىس ەپيتسەنتر ۇستىندە وتەدى. ەگەر ول 10 بالل بولسا، ودان 20 كم قاشىقتىقتا سىلكىنىس كۇشى 7 باللعا دەيىن تومەندەيدى ەكەن. سوندىقتان، گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە جەر قاباتتارىنىڭ قاقتىعىس ايماقتارىن «جەر سىلكىنىسى بار قاۋىپتى اماقتار» دەپ بەگىلەيدى. بۇل – جەر بەتىندەگى قۇرىلىستار سالۋدا، باسقا دا قازبا جۇمىستارى، نە، گيدروكەشەندەرى قۇرىلىستارىندا نورماتيۆتەر بويىنشا ەسكەرىلەدى. مىسالى، ول نورمالار بويىنشا الماتى قالاسىنداعى ۇيلەردىڭ جوباسى  7‑9 باللدىق كورسەتكىشتەرگە ەسەپتەلىپ سالىنىپ، ول اكىمشىلىك تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋدا بولۋى ءتيىس. ال، ول بۇزىلعان جاعدايدا، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى تاراپتاردىڭ زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلەدى.

الماتىنىڭ جەر سىلكىنىسى تاريحىنان دەرەكتەر

1887 جىلدىڭ 27 مامىرى كۇنى تۇنىندە بۇرىنعى ۆەرنىي قالاسىنىڭ (قازىرگى الماتى) تۇرعىندارى كوكتەمنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە تاۋدان سوققان سالقىن سامالعا راحاتتانىپ، شىرت ۇيقىعا كەتەدى. ولاردىڭ قاپەرىندە ەش الاڭداۋشىلىق بولمادى – كۇندەلىكتى تىرلىكتىڭ نوبايى وسى. سودان، ۇيقىنىڭ ەڭ قاتتى شاعى – «تاڭ ۇيقىسى» باستالعان ساتتە، 28 مامىردا تاڭعى ساعات 04:35-تە جويقىن كۇش جەردىڭ استاڭ‑كەستەڭىن شىعارادى. ۇيقىداعى قالىڭ جۇرت نە بولىپ جاتقانىن ۇعا قويمادى. ەكى جۇزدەن استام ادام قاتتى جاراقاتتاندى. قالادا 1799 كىرپىش ءۇي مەن 839 اعاش جانە سامان ۇيلەر قيراپ قالدى. جالپى قيراعان اۋدان 2000 كۆ. كم بولعان.  جەر سىلكىنىس وشاعى ۆەرنىي قالاسىنان 12 شاقىرىم الاتاۋ بوكتەرىندە 60 شاقىرىم تەرەڭدىكتە ورىن الدى. بۇل اپاتتا قالادان جانە قالا ماڭىنان  568 ادام  ۇيقىدان ويانباعان كۇيى قازا تاپتى. سونىڭ ىشىندە جۇزدەن استام بالا ءولىمى تىركەلگەن. بۇل – الماتى قالاسىنىڭ جەر سىلكىنىسى تراگەديالىق تاريحىنىڭ ەڭ اۋىر ءبىر پاراعى.

وسىدان كەيىن، بۇل جەر سىلكىنىسىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا پەتەربۋرگ تاۋ‑كەن ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى يۆان ۆاسيلەۆيچ مۋشكەتوۆ ۆەرنىيعا شاقىرىلادى. ول وسىندا كەلىپ، ءوزىنىڭ جانىنا بەلگىلى ارحيتەكتور پ.م.زەنكوۆتى، الماتىداعى ايگىلى باۋدىڭ نەگىزىن قالاعان ە.و.باۋمدى جانە  ك.ا.لاريونوۆتى قوسىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستايدى. الماتىداعى العاشقى سەيسموگراف قۇرالى 1989 جىلى ساتىپ الىنادى.

سودان كەيىنگى ءۇش جىلدا – 1890 جىلعا دەيىن قازىرگى الماتى اۋماعىندا 600-دەن استام ورتا جانە كىشىگىرىم جەر سىلكىنىسى بولعان ەكەن. وسىنىڭ ءبارىن ەسەپكە الا كەلە عالىمدار  «جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرە الاتىن عيماراتتار سالۋدى عىلىمي تاجىريبەگە نەگىزدەۋ ەرەجەسىن» 1888 جىلى جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسىندا قابىلداتادى. وسى ەرەجەگە ساي بارلىق قۇرىلىس جۇمىستارىندا جەر سىلكىنىسى قاۋىپسىزدىگى باسشىلىققا الىنادى. ول ءوزىن ءوزى اقتادى: 1889 جىلى 1 شىلدەدە بولعان شەلەك جەر سىلكىنىسى كەزىندە، 1910 جىلى 22 جەلتوقساندا بولعان كەمىن جەر سىلكىنىسىندە – قالا وعان توتەپ بەردى.

«شەلەك جەر سىلكىنىسى» ‑ سوناۋ پاۆلودار قالاسىنا دەيىن جەتتى. ۆەرنىيدا تاعى دا ۇيلەر قيرادى. ال، ودان كەيىنگى بولعان «كەمىن جەر سىلكىنىسى» (1910) تىپتەن جويقىن بولدى. ونىڭ قۋاتى پەتەربۋرگ عا اكادەميگى، گەوفيزيك ب.ب.گوليتسيننىڭ انىقتاىندا ريحتەر شكالاسى بويىنشا 8,2 باللدى قۇراعان. بۇل ەندى ناعىز جويقىن سىلكىنىس! بىراق، وسىعان دەيىنگى قۇرىلىس ەرەجەسىن ساقتاعاندىقتان، بۇل جولى قالاداعى قيراۋ الدەقايدا از بولعان ەكەن. ول جەر سىلكىنىسىندە 452 ادام قازا تاۋىپ، 74 ادام جاراقات العان. 1094 ءۇي قيراعان، ال تاۋلى ايماقتاعى قازاقى اۋىلداردا 4545 قازاق ءۇي قۇلاعان جانە 13 000 باس مال باسى شىعىن بولعان. سول جەر سىلكىنىسىنەن امان قالعان جارقىن ەسكەرتكىشتىڭ ءبىرى رەتىندە بۇگىندەگى الماتى قالاسىنىڭ كوركىن كەلتىرىپ تۇرعان زەنكوۆ كافەدرالنىي سوبورىن (ۆوزنەسەنسكي سوبور) ايتساق بولادى.

1910 جىلعى جەر سىلكىسىنەن كەيىن ا.پ.زەنكوۆ بىلاي دەپ جازدى:

«مەن ءوز قالامنىڭ بولاشاعى ءۇشىن، سونىڭ ىشىندە جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ  سەيسميكالىق بولاشاعى ءۇشىن قورىقپايمىن. مەن  وعان سەنەمىن. مەن جاقىن بولاشاقتا ءبىزدىڭ اسەم قالادا بىرنەشە قاباتتى تاستان، بەتوننان جانە باسقا بەرىك ماتەريالداردان كورىكتى عيماراتتار سالىنىپ، قالاعا كورىك بەرەتىنىنە ەش كۇماندانبايمىن».

بۇگىنگى الماتى قالاسىنىڭ كولەمى مەن ونداعى قۇرىلىس ماسشتابىن بۇرىنعىمەن سالىستىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس. قازىر الماتى ۇلكەن مەگاپوليسكە اينالعان. تۇرعىندار سانى الدەقاشان ەكى ميلليوننان اسىپ جىعىلدى. الەمدىك تاجىريبە وسىنداي الىپ قالالارداعى جەر سىلكىنىستەرى اۋىر زارداپ اكەلەتىنىن كورەتۋدە. وعان قىتايداعى، تۇركياداعى، وتكەن عاسىرداعى قاراباحتاعى جانە ت.ت. جەر سىلكىنىستەرى كۋا بولا الادى.

سوندىقتان،  قازاقستان ۇكىمەتى الماتى قالاسى اكىمدىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى ارنايى باعدارلاما جاساۋى كەرەك دەپ سانايمىز. ءسويتىپ، الماتى قالاسى الەمدەگى جەر سىلكىنىسى مەن ونىڭ زاردابى، ادامداردى قۇتقارۋ جونىنەن جيناقتالعان بارلىق سەيسمولوگيالىق وزىق تاجىريبەنى ەلگە اكەلىپ، وزىنە ەندىرۋى قاجەت دەپ سانايمىز.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz