بالانى ەرتە جاستان تاربيەلەۋ، دامىتۋ قاي كەزدە بولماسىن قوعامدا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولعان. بالانىڭ سويلەۋى، سوزدىك قوردى قالىپتاستىرۋ،  قارىم-قاتىناس داعدىلارىن مەڭگەرتۋ تۋرالى عىلىمي  تۇجىرىمدار حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن جازىلدى.

كورنەكتى عالىم، جازۋشى، پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيا عىلىمى بويىنشا  ولشەۋسىز مۇرا قالدىرعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «بىرەۋدىڭ  ويىن ۇقپاي، ءوز ويىن  ايتا بىلمەي، ەشبىر ءبىلىم تابۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل داۋسىز. ەندەشە، ويعا توسەلمەگەن جاس بالانىڭ ءتىل ەرەجەلەرىن داعدىلاندىرۋ، ماشىقتاندىرۋ جۇمىستارىن ۇعۋى دا قيىن. سوزبەن وي بىرىنەن ء–بىرى ايىرىلمايتىن قايناسا بىتكەن نارسە. ءسوز-ويدىڭ ايناسى. ويسىز ءسوز-ءسوز بولمايدى. وي جەتىلۋ مەن ءتىل جەتىلۋ قاتار جۇرەدى.ءتىلدى ويدان بولەك جەتىلتۋ مۇمكىن ەمەس» - دەپ جازعان ەدى [1, 33]. ج. ايماۋىتوۆ بالانىڭ ويلاۋىن دامىتۋ ارقىلى بالانى سويلەي بىلۋگە ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ كەتتى. سونىمەن بىرگە  كورنەكتى عالىم  بالانىڭ  سوزدىك قورىن  بايىتۋدا «ءتىل» تابيعي جولمەن ءوربيتىن جاندى نارسە بولعاندىقتان،  ءتىلدى ءوز ەركىمەن، قىسىلماي، ءوسىپ  جەتىلدىرۋ كەرەكتىگىن دە العا تارتادى [1, 231].

ج.ايماۋىتوۆتىڭ بالانىڭ ويىن جەتىلدىرۋ  ارقىلى ءتىلىن دامىتۋعا  قاتىستى ايتقان عىلىمي تۇجىرىمدارى قازىرگى ۋاقىتتا دا   اسا ماڭىزدى، وزەكتى بولىپ وتىر (بالانىڭ سويلەۋىن  دامىتۋدا).

ءسابيدىڭ ويىن دامىتۋعا ىقپال ەتەىن دۇنيەلەر: جاستايىنان ەرتەگى تىڭداۋ (كىتاپ وقىپ بەرۋ); جىر تىڭداۋ; اتا-انا، ۇلكەندەر تاراپىنان ويلانۋعا داعدىلاندىراتىن اڭگىمەلەسۋ، سۇحبات; بالانى دالاعا، تابيعاتقا ءجيى شىعارۋ، سەرۋەندەتۋ (جاي قانا سەرۋەندەۋ ەمەس، بالاعا اينالىسىنداعى كۇن، اسپان،  بۇلت، اي، جۇلدىز، تال، اعاش، وزەن جانە ت.ب. تۋرالى جاسىنا ساي ءبىلىم بەرۋ، تانىمىن ۇلعايتۋ); لوگيكانى دامىتاتىن ءتۇرلى ويىندار جانە ت.ب.

وسى جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ قاتارىندا ۇلتتىق ويىندارعا توقتالساق. ۇلتتىق ويىندار عاسىرلار بويى اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلگەن ەدى. حالقىمىز بالانىڭ ويلاۋىن ۇلتتىق ويىندار ارقىلى دامىتىپ، سوزدىك قورىن بايىتقان. ءاربىر ويىننىڭ ءوز ماعىناسى بولعان. ۇلتتىق ويىندار تۋرالى قازاق دالاسىنا كەلگەن كورنەكتى ساياحاتشىلار ۆ.رۋبرۋك، پ.كارپينيدىڭ جازبالارىندا دا كەزدەسەدى. ال، ساياحاتشى-عالىم ا.ديۆاەۆ ۇلتتىق ويىنداردى جيناقتاپ قاعازعا تۇسىرگەن ەدى.

قازاق حالقى ۇلتتىق ويىنداردىڭ بالانىڭ دەنساۋلىعىن شىنىقتىرىپ،  بالانى جان-جاقتى دامىتاتىنىن بىلگەن. ۇلتتىق ويىندار بالانىڭ ويلاۋىن دامىتىپ قانا قويماي باتىلدىققا، شىنشىلدىققا، ادىلدىككە تاربيەلەپ، جەكە تۇلعانى جەتىلدىرىپ شىعارعان. سوندىقتان دا، بالانىڭ سويلەۋىن دامىتۋدا، ءتۇرلى بالالار ارەكەتىنىڭ قيسىندى بولۋىنا  ويلاندىرۋعا جەتەلەيتىن ۇلتتىق ويىنداردىڭ ماڭىزى زور.

جاھاندانۋ ۋاقىتىندا بالانىڭ قۇمارىنان شىعىپ ويناۋى ازايىپ بارادى. قازىرگى اقپاراتتىق-تەحنيكالىق زاماننىڭ دامىعان ۋاقىتىندا ادام اراسىنداعى قاراپايىم بايلانىس تەتىكتەرى، بالالار اراسىنداعى ويىنعا نەگىزدەلگەن تابيعي بايلانىستىڭ اياسى  كۇننەن كۇنگە تارىلۋدا. اتا-انانىڭ جۇمىس باستىلىعى، جۇمىس باستى بولماسا دا تەلەفون، تەلەديدار الدىندا كوپ وتىرۋ ادامنىڭ ءوزىنىڭ دامۋىنا دا، بالانىڭ تاربيەسىنە دە كەرى ىقپال ەتەتىندىگى ءسوزسىز. قازىرگى ۋاقىتتا كەز-كەلگەن لوگوپەد ماماندارعا جۇگىنگەندە ءتىپتى، 4-5 جاستاعى بالالاردىڭ قاراپايىم تۇرمىستا قولدانىلاتىن سوزدەردى دە ايتا المايتىندىعىن ايتىپ قىنجىلۋدا. سەبەبى، تەلەفون مەن تەلەديدار الدىندا كوپ وتىرعان بالا ويدىڭ جۇيرىكتىگىنەن اجىرايدى. ويلانۋ ءۇشىن بالانىڭ ءوزى ءىس-قيمىل، ءىس – ارەكەت ەتۋى كەرەك. اياق –قول مەن مي قاتار جۇمىس جاساعاندا قانا وي دامۋى بولاتىندىعى ءسوزسىز. بۇل ماسەلەنى تالاي عالىمدار جازىپ كەتكەن-ءدى. سونىمەن قاتار، دۇرىس سويلەي بىلمەيتىن بالالاردىڭ بالا-باقشاعا بارعاننان كەيىن سويلەپ كەتكەندىگى تۋرالى دا ءجيى ەستيمىز. سەبەبى، بالا بالا-باقشادا ءبىر – بىرىمەن وينايدى، ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى تابيعي قارىم –قاتىناسپەن دامىتادى. قازاقتا «ويىن بالاسى» دەگەن تۇسىنىك تە بار. بۇل تۇسىنىك تەگىننەن –تەگىن شىقپاسا كەرەك. دەمەك، ويىن جاسىندا بالا قۇمارى قانىپ ويناۋى ءتيىس. سونداي-اق، بۇرىنعى كەزدە اتاسى مەن اجەسىنىڭ قولىندا وسكەن بالا ەرەكشە مىنەز-قۇلىققا يە بولعان. ياعني، سوزگە ۇستامدى، سابىرلى، ويى تەرەڭ، سوزگە شەبەر. سەبەبى، اتا - مەن اجە ءوز بويلارىنداعى ومىرلىك تاجىريبەسىن بالاعا تولىعىمەن بەرىپ كەتۋگە ۇمتىلعان. جالپى بۇرىنعى قازاقتار قاراقان باستارىن ويلاماي، تەك قانا ۇرپاعى ءۇشىن ءومىر سۇرگەن سەكىلدى.

سونىمەن، ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ بارلىعى بالانىڭ ويىن شىڭداپ، ءسابيدى ەرتە جەتىلدىرگەن. ەتنوگراف – عالىمدار، ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ تاريحىنىڭ تامىرىن تەرەڭدە جاتىرعاندىعىن ايتادى (قازاقستان جەرىندە ب.ز.ب. ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا-اق قالىپتاسقاندىعى تۋرالى). ۇلتتىق ويىندار ءاربىر حالىقتىڭ تۇرمىس قالپىنا قاراي قالىپتاساتىندىعى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ۇلتتىق دىلىمىزگە قىزمەت ەتەدى. ۇلتتىق ويىنداردىڭ ءوزى اڭ اۋلاعا بايلانىستى; مالعا بايلانىستى جانە ت.ب. بولىپ جىكتەلەدى. ماسەلەن، اقسەرەك-كوكسەرەك، اڭشىلار، اڭشىلار مەن قوياندار، كىرپىشە قارعۋ، قاس-قۇلاق، ورداعى قاسقىر دەپ اتالاتىن ويىندار اڭ اۋلاۋعا قاتىستى شىققان. ال، الارمان (قويعا قاسقىر شاپتى), اساۋ كوك، بۋرا-قوتان، كوكسيىر، سوقىر-تەكە، تۇيە مەن بوتا دەگەن ويىندار مالعا قاتىستى شىققان. سونىمەن قاتار، ارقان اتتاۋ، ارقان تارتىس، اساۋ ماستەك، اسىق، اتتاماق، اۋەتاياق، باتپىراۋىق، بەلبەۋ سوق، بەلبەۋ تارتىس، داۋىستاپ اتىڭدى ايتام جانە ت.ب. ويىندار ءتۇرلى زاتتارمەن وينالادى.

اسىق ويىنى  كونەدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق ويىنداردىڭ ءبىرى. قازاق حالقى  دۇنيەگە كەلگەن سابيگە  جاستايىنان اسىق جيناعان. اسىق بالالاردىڭ  ەڭ كوپ وينايتىن ويىنى بولعان. اسىق ويىنى بالانى ويلاۋعا، ەپتىلىككە، مەرگەندىككە، شاپشاڭدىققا، العىرلىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەگەن. قازاقتا باتىر كوپ بولۋىنىڭ دا، ۇلى مەن قىزى جاۋ كەلگەندە ەل قورعاۋعا قابىلەتتى بولۋىنىڭ دا سىرى ۇلتتىق ويىنداردا جاتسا كەرەك-ءتى.

اسىق ويناۋ كەزىندە بالالاردىڭ ءبىر-بىرىنە دوستىق، باسقالاردى قادىرلەپ سىيلاي ءبىلۋ، ءتوزىمدى، شىدامدى بولۋ قاسيەتى قالىپتاسقان. وسىنداي بالا بويىنداعى ىزگى قاسيەت تۋرالى كورنەكتى پەداگوگ، اعارتۋشى، حالىق مۇعالىمى سپانديار كوبەەۆ: «باسقالاردى قادىرلەپ، سىيلاي بىلۋگە  ادەتتەنگەن، ناعىز  سىپايى،  مادەنيەتتى،   كورەگەندى،  ىزەتتى بالا، قايسى  ءبىر قىسىلتاڭ، سوزدەن  توسىلىپ قالاتىن  جەردە  دە ەشقانداي  قىسىلماي  قاجەتتى جاۋابىن  بەرە الادى، ول تاپقىرلىق  وي  مەن سويلەۋ  مادەنيەتىنە، شەشەندىككە  ماشىقتانعاندىقتان جاۋابى  كوڭىلگە قونىمدى ءارى مادەنيەتتى  دە تابيعي بولادى»- دەپ جازعان ەدى [2]. ىزەتتىلىك پەن سىپايىلىق سياقتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر   بالانىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ كەڭەيۋى مەن سويلەۋ مادەنيەتىنە ىقپال ەتكەن.

ال، زەرەكتىلىكتى دامىتاتىن ويىنداردىڭ ءوزى ءبىر توبە. الايدا، وسى اتالعان ويىنداردىڭ ەڭ بولماعاندا بىرەۋىن بالالار ءوز وتباسىندا وينايدى ما ەكەن؟ ماسەلەن، جاسىرىنباق ويىنى بالانىڭ لوگيكاسىن دامىتۋعا ءارى ەپتىلىككە داعدىلاندىراتىن ويىن. بالا ويىندى «قاي جەرگە تىعىلامىن؟»، «مەنى تاۋىپ المايدى ما؟» دەپ ويلانۋدان باستايدى. بۇنىڭ ءوزى بالانىڭ ەنجار، اڭعارىمسىز بولماي، ۇششقىر ويلى، زاڭعارىمدى بولۋىنا جول اشادى. سونىمەن قاتار، دەنەنىڭ شىنىعۋىنا دا تىكەلەي ىقپالىن تيگىزەدى.  بالانىڭ ويلاۋىن دامىتاتىن ۇلتتىق ويىنداردىڭ ءبىرى «بەستەمشە» ويىنى. «بەستەمشە» ويىنى ارقىلى بالادا توزىمدىلىك، ويلانا ءبىلۋ، ەموتسياسىن باسقارا  ءبىلۋ، ءوزارا قارىم-قاتىناس قالىپتاسادى.

قازىرگى ۋاقىتتا  مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا  بالالاردى ەرتە دامىتۋ ينستيتۋتى «حانتالاپاي» ۇلتتىق ويىنىن ناۋرىز مەيرامىنا وراي  جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە  رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە  مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار اراسىندا وتكىزەدى.  ۇلتتىق ويىنداردى تەك قانا ناۋرىز كەزىندە ەمەس، ءاربىر وتباسى بالانىڭ جاسىنا ساي ءاردايىم ويناتۋدى داعدىعا اينالدىرعانى دۇرىس. سوندا، ءتىلى كەش شىعاتىن بالالار قاتارى ازايادى.

ج.ايماۋىتوۆ: «بىرەۋدىڭ  ويىن ۇقپاي، ءوز ويىن  ايتا بىلمەي، ەشبىر ءبىلىم تابۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل داۋسىز. ەندەشە، ويعا توسەلمەگەن جاس بالانىڭ ءتىل ەرەجەلەرىن داعدىلاندىرۋ، ماشىقتاندىرۋ جۇمىستارىن ۇعۋى دا قيىن»-دەپ بالا بويىندا ويلانا ءبىلۋ قاسيەتىنىڭ  ماڭىزدىلىعىنا  توقتالادى [1, 33].

بالا تاربيەسىندە اتا-انالاردىڭ ىقپالى ەرەكشە. كورنەكتى پەداگوگ س. كوبەەۆ: «بالالارعا  ءتان قاسيەتتەردىڭ ءبىرى شىنشىلدىق، ەكىنشىسى –تەز ەلىكتەۋشىلىك. مۇنداي ىزگى قاسيەتتەر  مەكتەپ  جاسىنا دەيىنگى بالالاردا  كەزدەسەدى. بۇل جاستاعى بالالار  ۇلكەن ادامداردىڭ  جاقسى ىسىنە دە، جامان ىسىنە دە ەلىكتەيدى. ەگەر نارەستە  ۇنەمى ابىگەرلەنۋدىڭ،  كۇيگەلەكتىكتىڭ،  ورەسكەل، وعاش ايقاي-شۋدىڭ، ۇرىس-جانجالدىڭ، بىرەۋدى داتتاپ وتىراتىن  اتا-انانىڭ  ىشىندە وسسە،  بالادا دا سابىرسىزدىق،  داۋرىقپالىق،  ۇرىسقاقتىق  ت.ب.  تولىپ جاتقان  جاعىمسىز  مىنەز، ادەت پايدا  بولادى» - دەپ تە جازعان ەدى   [3, 33]. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەگەن دە حالقىمىزدىڭ دانالىعى بار. ءجۇسىپ بالاساعۇن اق سۇتپەن كىرگەن تاربيەنىڭ ادام بويىندا اجال جەتكەنشە جويىلمايتىندىعى تۋرالى دا جازعان ەدى. وتباسىنداعى تاربيە ادامنىڭ بۇكىل ومىرىندە نەگىزگى ءرولدى اتقارادى. سوندىقتان دا، بالانىڭ تۇلعا بولىپ جەتىلۋى ەڭ الدىمەن اتا-انا جاۋاپكەرشىلىگىندە. سودان كەيىن، ۇستازداردىڭ ەنشىسىندە.

ماماندار بالانى تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك، بالانى تىڭداي ءبىلۋ كەرەك دەپ ءاردايىم جازىپ جاتادى. بالانىڭ كورگەن - بىلگەنىن تىڭداي ءبىلۋ، بالامەن بالا دەڭگەيىندە سويلەسە ءبىلۋ دە ۇلكەن ونەر. سويلەسۋ، سۋحبباتاسۋ ارقىلى بالا ويلانادى، ويى شىڭدالادى، بىلمەيتىن نارسەسىن بىلەدى، ۇعىنادى.

قورىتا ايتقاندا، ويلاي بىلەتىن بالا سويلەي دە بىلەدى. جاستايىنان ويلاۋعا ماشىقتانعان بالا، ەسەيە كەلە تەرەڭ ويشىل دا بولادى. قازىرگى كۇنى نەلىكتەن بىزدە قانىش جوق، الكەي جوق دەگەن دە ساۋالدار كوپتەپ قويىلۋدا؟ بالانى ەرتە جاسىنان قارقىندى دامىتۋ ارقىلى كوپتەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىنا كەزىگەمىز...

ءجۇسىپ بالاساعۇنشا ايتقاندا: ادام بالاسىنىڭ قۇندىلىعى ونىڭ بىلىمىندە ءھام ويلانا بىلۋىندە.

باقىتكۇل قۋاندىققىزى سارسەمبينا

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. ج.ايماۋىتوۆ. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى.الماتى: «ەل-شەجىرە»-2013 ج.
2. س. كوبەەۆ. ورىندالعان ارمان. الماتى -1951 ج.
3. ە.سادۋاقاسوۆ. س. كوبەەۆ اتا-انانىڭ بەدەلى تۋرالى. // قازاقستان مەكتەبى. № 4, 1968 ج.

Abai.kz