بيىل اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولىپ وتىر. ساكەن سەيفۋللين – قازاق ادەبيەتىن جاڭا ءتۇر، تىڭ مازمۇنمەن بايىتقان، قوعامدىق وي مەن ادەبي-مادەني تاريحىمىزدا ەرەكشە ورىن الاتىن كۇرەسكەر تۇلعا.

ساكەن سەيفۋللين قوعام قايراتكەرلىگىنەن بولەك اۋمالى توكپەلى زاماندا ادەبي-عىلىمي عۇمىر كەشتى. بىراق وتباسى ويرانعا ۇشىراپ، قوس سابيىنەن لاۋرا مەن ايانىنان ايىرىلدى. اقىننىڭ ۇلى اياننىڭ قايعىلى ولىمىنە قاتىستى كورنەكتى اقىن نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ:

«...ەسكە الىپ باسقان كۇندى قارا تۇمان
ەسكەرتكىش تاس تۇرعىزدىق ەل اتىنان.
ۇزىلگەن ءبىر قاۋىرسىن جاتىر مۇندا
ساكەندەي اق سۇڭقاردىڭ قاناتىنان» دەگەن ولەڭ شۋماعىنان اقىننىڭ ادەبي-مادەني ارمانىنىڭ قاناتىنىڭ قالاي قيىلعانىنىڭ ەلەسىن اڭعارامىز.

بۇل ارادا كەيبىرەۋلەر ساكەننىڭ عىلىمي ەڭبەگىن جەتە باعالاماي الاش قايراتكەرلەرىنە قارسى قويعىسى كەلەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. اقيقاتىندا، تاريحتا ونداي دۇنيە بولماعاندىعىن 1927 جىلى قىزىلوردا توتە جازۋمەن شىققان «تار جول تايعاق كەشۋدە» ءا.بوكەيحان، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتوۆ سۋرەتتەرى ەنگىزىلگەنى تەگىن ەمەستىگىن اڭعارامىز...

ساكەن سەيفۋللين ءومىربايانىنا جۇگىنەر بولساق، اقىن جازۋشىلىعىمەن قاتار، ۇستازدىقتى قاتار الا ءجۇرىپ، 1925-1937 جىلدارى ورتا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەردى. «قىزىلوردا قالالىق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا، تاشكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا (1927-1928), 1930-1937 جىلدارى الماتىداعى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا قازاق ادەبيەتى تاريحىنان ساباق بەرگەنىنە كۋا بولا الامىز. ءارى قالامگەر، ءارى عالىم ساكەن «كوكشەتاۋ» پوەماسىن جازۋمەن قاتار، ءبىر مەزەتتە قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن جيناۋدى ماقسۇت تۇتىپ، مايكوت، قاراقوجا، اقان سەرى، ءبىرجان سوزدەرىن ەل اۋزىنان جازىپ الۋعا ات سالىستى. اتاپ ايتار بولساق، ءوزى قوعام قايراتكەرلىگىن، قىزمەت بابىن ۇلت مۇدەسىنە وراي پايدالانىپ، 1930 جىلى جامبىلدى، ونىڭ توڭىرەگىندەگى باسقا اقىن-جىراۋلاردى تاۋىپ الىپ، جەتىسۋعا ءماشھۇر  ءسۇيىنباي، شوجە، تەزەك، جامبىل، قۇلمامبەت ولەڭدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ، حالىققا جەتكىزدى.

اقىننىڭ شاكىرتى بولىپ تابىلاتىن عالىم ە.ىسمايىلوۆ ءوز ۇستازىنىڭ سول كەزەڭدەگى ومىرىنە قاتىستى تالاي ونەگەلى ەستەلىكتەر قالدىرا ءبىلدى. سول عىلىمي پىكىرلەرگە سۇيەنەر بولساق، ساكەن 1930 جىلداردا بۇرىنعى ادەبيەت مۇراسىنا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ، ۇلت ادەبيەتى تاريحىن زەرتتەۋشى ۇلكەن عالىم ەكەندىگىن وداققا دا، قازاققا دا تانىتا بىلەدى. بۇرىن ساكەن اقىن، جازۋشى، رەۆوليۋتسيونەر، قوعام قايراتكەرى رەتىندە حالىق اراسىندا قاندايلىق بەدەلدى بولىپ كەلسە، وقىتۋشى رەتىندە ستۋدەنت، شاكىرتتەر اراسىندا دا ءبىلىمدى ۇستاز بولا العانىن الدىن كورگەن ادەبيەتتانۋشى شاكىرتتەرى ىلتيپاتپەن ءسوز قىلىپ كەيىنگىلەرگە اماناتتاپ ايتىپ كەتتى.

اقىننىڭ جارى، اياۋلى اپامىز گۇلباھرام سەيفۋللينانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ساكەن قىزىلوردادا، تاشكەنتتە تۇرعاندا دا جانە الماتىعا كەلگەن سوڭ دا ءارتۇرلى اقىن، ءسوز بىلەتىن ادامداردىڭ جاتقا ايتاتىن ولەڭدەرىن، قىزىقتى اڭگىمەلەرىن جالىقپاي تىڭداپ، ەرىنبەي جازىپ الىپ وتىرعان. ءبىر شەتتەن فولكلور، ادەبيەت نۇسقالارىن ءوزى وقىتقان ستۋدەنتتەر ارقىلى دا جيناتادى. تاشكەنتتە ابۋباكىر ديۆاەۆپەن الدەنەشە رەت كەزدەسىپ، ودان دا كوپتەگەن ماتەريالدار العان كورىنەدى. 1930 جىلى اقىن التىن ۋاقىتىن ارنايى ءبولىپ، قوياندى جارمەڭكەسىندە ءبىر ايداي جاتىپ، سول جەرگە جينالعان اقىن، انشىلەردەن كوپتەگەن ولەڭ-جىرلاردى جازىپ الا الدى. وسىنىڭ ارقاسىندا اقىننىڭ قازاق ادەبيەتتانۋى تاريحىندا ايىرىقشا ورىن العان نەگىزگى زەرتتەۋ ەڭبەگى 1932 جىلى «قازاق ادەبيەتى» دەگەن اتپەن قالىڭ ءبىر توم كىتاپ بولىپ باسىلىپ، وقىرمانعا جول تارتتى.

ساكەننىڭ گازەت بەتىندە جانە ءاربىر مادەنيەت مايدانىنداعى قىزمەتكەرلەرگە قاراتا ارنايى حات جازۋ ارقىلى دا قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماتەريالدارىن كوپتەپ جيناۋدى جولعا قويعانى بارىمىزگە بەلگىلى.  قولىندا بار سول مول قازىنا جيناعاندارىن ادەبيەت تاريحى تۇرعىسىنان سۇرىپتاپ، زەرتتەپ جازۋعا بەل شەشە كىرىسىپ كەتتى. اقىرى سونىڭ ناتيجەسىندە 1931 جىلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارى» اتتى ءبىر توم جيناق، 1933 جىلى ءبىر توم «باتىرلار جىرىنىڭ» جيناعىن، كەلەسى 1934 جىلى ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەر جيناعىن باسپادان شىعارۋعا قول جەتكىزە الدى. ال، كەلەر جىلى، ياعني، 1935 جىلى اقان سەرى، اقموللا سىندى قايتالانباس ارقالى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن، «ءلايلى-ءماجنۇن» پوەماسىن ءوز باسشىلىعىمەن قازاق وقىرمانى قولىنا تيگىزدى.

1935 جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا ساكەن كوركەم شىعارما، عىلىمي ەڭبەكتەرمەن قاتار مەملەكەتتىك قوعام ىستەرىنە جاڭادان قۇرىلعان قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارى وداعىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جانە شىعارماشىلىق جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاسادى.

وسى تۇستا ساكەننىڭ قالامگەرلىك قابىلەتى اشىلىپ، وندىرە ەڭبەك ەتكەن مەزەت بولدى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. 1933 جىلى «الباتروس»، «قىزىل ات» پوەمالارىن، جىلى «سوتسياليستان» اتتى ولەڭدەر جيناعىن شىعاردى. «الباتروس» پەن «قىزىل ات» ساكەن پوەزياسىنىڭ تاعى ءبىر بەلگە كوتەرىلگەن، تۆورچەستۆولىق ىزدەۋدەن تۋعان كۇردەلى شىعارمالارى ەدى. ساكەن پوەزياسىمەن قاتار، تۆورچەستۆولىق ەڭبەكتىڭ نەگىزگى سالماعىن ەندى بىرتە-بىرتە پروزا جانرىنا اۋدارا باستادى. ول بىرقاتار جاعدايلاردا ءوزى كورگەن، ءوزى ارالاسقان ومىردەن ەلەس بەرەتىن «ءبىزدىڭ تۇرمىس»، «سول جىلداردا»، «داۋىل الدىندا»، «جەمىستەر» اتتى رومان، پوۆەستەرىن جازۋعا كىرىسەدى، ولاردىڭ بىرقاتار تاراۋلارى گازەت، جۋرنالداردا، ءتۇرلى جيناقتاردا جاريالاندى. «ايشا» اتتى پوۆەسى 1935 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ شىعادى. «قىزىل سۇڭقارلار» پەساسىن بۇتىندەي جوندەپ، قايتا جازىپ، ول قازاقتىڭ مەملەكەتتىك دراما تەاترىندا قويىلادى. «تار جول، تايعاق كەشۋ» تولىقتىرىلىپ، 1936 جىلى قايتا باسىلدى. ال ساكەننىڭ بىرقاتار شىعارمالارى (1927 - 1937 جىلدار اراسىندا) «اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىندا» «تار جولدان» ء(ۇزىندى), «سوۆەتستان»، «كوكشەتاۋ»، «ايشا»، «قىزىل ات»، «جەمىستەر»، ت.ب. ورىس تىلىندە باسىلىپ شىقتى.

اقىن رەسمي دەرەك بويىنشا 1938 جىلى 25 اقپاندا اتىپ ءولتىرلدى دەلىنسە، ەندى بىرەۋلەر 1939 جىلى 9 وكتيابردە قايتىس بولعانىن العا تارتىپ كەلەدى. وسىلايشا قانشا جەردەن اقىن ولىمىنە قاتىستى پىكىر قايشىلىعى بولعانىمەن ءبىر ايقىن نارسە: ۇزاق جىل زورلىقپەن حالىق ساناسىنان ءوشىرىلىپ، تەك كەيىن كپسس-ءتىڭ XX سەزىنىڭ قارارىنا سايكەس 1957 جىلدان باستاپ ساكەن ءوزىنىڭ دۇرىس، ءادىل باعاسىن كەڭەستىك تانىم-تۇسىنىك تۇرعىسىنان الا باستادى. قالامگەر اقتالعان كەيىن ىلە شالا ساكەن شىعارمالارىنىڭ تاڭدامالى جيناقتارى ەكى تىلدە ورىسشا، قازاقشا جاريالاندى.

الاش تۇلعالارى ادەبي-مادەني كەڭىستىكتەن ءبىرجولا كەتكەن كەزدە س.سەيفۋللين سوۆەت ادەبيەتتانۋىندا ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن جالعاستىرىپ، ولاردان قالعان زور جۇمىستىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاي ءبىلدى. اقىن وتىزىنشى جىلدارى «قازاقتىڭ ەسكى اۋىز ادەبيەت نۇسقالارىنان» (1931), «باتىرلار جىرى» (1933) سىندى كىتاپتارىن جارىققا شىعاردى. ادەبيەتشى بۇل ورايدا سول داۋىردەگى كەيبىرەۋلەر سياقتى پارتيانىڭ بەلسەندى قولشوقپارى ەمەس، وعان كەرسىنشە، ۇلتتىق ءسوز ونەرىنىڭ ۇلگىسىن جاڭا زامانعا قاجەت ەتەمىن دەگەن نيەتپەن وسى سالانىڭ وركەندەۋىنە زور ۇلەس قوسا الدى. ءبىز بىلەتىن س.سەيفۋللين ادەبيەتتى عىلىم دەپ قاراپ، ا.بايتۇرسىنۇلى مەن ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ويلارىنان باستاۋ العان «ۇلت مۇراسى» دەگەن تۇسىنىكتى ساياساتتىڭ كەر ەزۋلىگىنە جەتەگىنە كەتۋدەن اراشالاپ قالعانىن عىلىمي ەرلىگى دەپ باعالاۋعا ءتيىسپىز.

قازاق ادەبي-مادەني ومىرىندە زور ورىن العان «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىندا س.سەيفۋلليننىڭ «بيلەر سوزدەرى» (1931, №3), «قاسيەتتى قۇس، اققۋ قۇس تۋرالى» (1931, №2), «ەرتەدەگى جىرلى-اڭگىمەلەر ياكي نوعايلى داۋىرىنەن قالعان ادەبي نۇسقالارى» (1931, №10, 11) ت.ب. ماقالالارى جاريالاندى.

الاش الىپتارى جونگە ءتۇسىرىپ، ءبىر كەلەگە كەلتىرگەن انا تىلىمىزدە وقۋلىق جازۋ مۇراسى تۇرالاپ قالعان جوق. ولار بارىنەن شەتتەتىلگەن ءداۋىر بولىپ سانالاتىن وتىزىنشى جىلدارى ءتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا وقۋلىق جازۋ، ونىڭ ىشىندە سوۆەت قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ دا نەگىزگى ماسەلەسىنە اينالدى. تاپ وسى جىلدارى س.سەيفۋللين قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە ادەبيەتتەن ءدارىس وقىعان كەزىندە فيلولوگتارعا وقۋلىق قاجەت ەكەنىن عىلىمي ماسەلە رەتىندە كوتەرىپ، جوعارعى بيلىكتەگىلەردىڭ الدىندا ءوز ءسوزىن دالەلدەي ءبىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە  كوپ ۇزاماي 1932 جىلى «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىنىڭ شىعۋى س.سەيفۋلليننىڭ عالىم رەتىندە كەڭەس ادەبيەتتانۋىنا ناقتى ۇلەس قوسا العاندىعىن تانىتادى. زامان ورايىنا بايلانىستى الاش عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە تىيىم سالىنعان شاقتا تاپ وسىنداي ۋاقىت تىنىسىنا جاۋاپ بەرەتىن بۇنداي وقۋلىق قوعامدىق قاجەتتىلىك ەدى.

باستى ۇلتتىق ادەبي مۇرالارىنىڭ ۇمىت قالماۋىن وسىلاي ءوز موينىنا جۇكتەپ العانداي اسەردەگى ادەبيەتشى س.سەيفۋللين «ادەبيەت تانىتقىش»، «ادەبيەت تاريحى»، «الامان» كىتاپتارىنا تىيىم سالىنعان كەزدە اتالعان وقۋلىقتىڭ قوعامدىق قاجەتتىلىك ەكەنىن بىلايشا ۇعىندىرادى: «بۇل بيلەر ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى كىرگەن ءبىرىنشى كىتاپقا ادەبيەت نۇسقالارىن ادەيى مولىراق كىرگىزدىم. ويتكەنى، بۇل كىتاپ ءبىر جاعىنان، ەسكى ەل ادەبيەتى تۋرالى جازىلعان كىتاپ بولسا، ەكىنشى جاعىنان، سول ەسكى ەل ادەبيەتى نۇسقالارىنىڭ جيناعى ءتارىزدى ماتەريالدار بولسىن دەدىم» ء(بىز كەلتىرگەن سىلتەمە ىسىماقوۆا ا.، «الاش ادەبيەتتانۋى». – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2017, - 480 بەت. كىتابىنان الىندى – كۋرسيۆ مەنىكى).

ساكەن سەيفۋللين – جاڭا ءداۋىردى ەرەكشە جىرلاعان جاڭاشىل اقىن. قازاق ادەبيەتىنە بۇرىن بولماعان وبرازدار مەن تەڭەۋلەر، ءسوز ورالىمدارىن اكەلگەن شىعارماشىلىعىمەن جاڭا باعىتتاعى ادەبي ءداستۇردىڭ نەگىزىن سالۋشى بولدى. وكىمەتتىڭ ماقتاۋشى ۇرانشىسىنا اينالماي، قوعامدىق ءومىردىڭ كولەڭكە جاقتارىن دا كۇيزەلە سۋرەتتەدى. «اۋىل بايعۇس، مىنەكي»، «كەلىنشەك ويى»، «اقساق كيىك»، «سىر ساندىق» ت.ب. تاماشا جىرلارى مەن «اققۋدىڭ ايىرىلۋى» اتتى سيمۆوليكالىق كوركەم پوەماسى – سول كەزەڭنىڭ شىنايى كوركەم تۋىندىلارى. ءوز كەزەڭىنىڭ ايناسى بولعان ساكەننىڭ وتتى شاعارمالارى قازان توڭكەرىسى تۇسىنداعى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ شەجىرەسى ىسپەتتى. بىتىمگە سوقپاس كۇرەس اقىندى تەز شيراتىپ، ونىڭ شىعارما جازۋعا قولىن دا تيگىزبەي، الەۋمەت قايراتكەرى، ساياسي كۇرەسكەر ەتىپ شىعارادى.

مىنە اقىنننىڭ ءوز قالاۋىنان تىس، زامانا اعىنىمەن الەۋمەت قايراتكەر، ساياسي كۇرەسكەرگە اينالۋى ونىڭ ادەبي جانە عىلىمي جۇمىستارمەن بەرىلە اينالىسۋىنا ءبىرشاما كەدەرگى بولدى. بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ شىعارماشىل تۇلعا ساياساتتىڭ سايقال ەكپىنىمەن ادەبيەت پەن عىلىمنان قول ءۇزىپ قالىپ تا وتىردى. بىراق ارتىندا قازان توڭكەرىسى تۇسىنداعى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ شەجىرەسىنە اينالعان ادەبي ءھام عىلىمي مۇرالارى قالدى. اقىن اتىنداعى مۋزەي وسىنى بۇگىنگى تاڭدا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان جايى بار. بيىلعى مەرەيتويىنا وراي ءبىزدىڭ بەرەكەلى مەكەمەمىزدە تالاي جۇمىستار اتقارىلدى. الىدە اتقارىلماقشى.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

جۋماحانوۆا قارلىعاش بەكقاليقىزى،

ساكەن سەيفۋللين مۋزەيى، تاريحي-مادەني مۇرا جانە ەكسكۋرسيالىق كورمە جۇمىسى ءبولىمىنىڭ باسشىسى.

Abai.kz