ادام بولمىسىنىڭ وزگەرۋىنە ءناپسىنىڭ ىقپالى ۇلكەن ەكەنى بەلگىلى. بۇل بارشاعا ورتاق تابيعي زاڭدىلىق. بۇل زاڭدىلىقتىڭ ءمانى مەن ءمانىسىن اباي مۇراسىنان جاقسى كورۋگە بولادى.

جان قۇمارى السىرەگەندە ءتان قۇمارى كۇش الىپ، ادامنىڭ نيەتىن ءناپسى جەڭىپ كەتەدى. ءناپسى دەگەنىمىز ادام بولمىسىنا ءتان قۇمارىنىڭ ىقپالى بولىپ تابىلادى. بۇعان جاقسى مىسال – ەگەمەندى بولعان العاشقى جىلدارداعى ادامداردىڭ وزگەرۋى. كوممۋنيستەر قالىپتاستىرعان يمانسىز قوعامدا حالىق ەركىندىك العان سوڭ توي-دۋمانعا بەرىلىپ، جاپپاي ماسكۇنەمدىك، قارتا ويىندارى ءتارىزدى باسقا دا ويىن-ساۋىققا سالىندى ەمەس پە!؟

ناپسىقۇمارلىقتىڭ ناتيجەسىن اباي «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق ازدىرار ادام بالاسىن» دەپ بەرەدى. جايباراقات ءومىر ەنجارلىققا، جالقاۋلىققا، ناپسىقۇمارلىققا باۋلىدى. وسىلاي ادام ءوزى دە بايقاماي، قايرات-جىگەردەن ايرىلىپ، ءالجۋازدانىپ، السىرەپ، ال قوعام بولسا ودان سايىن قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى. قازاقتىڭ «اقىرزامان الدىندا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان تۋادى» دەيتىنى جاقسى ءومىردى ايتقانى ەمەس، جايباراقات ومىردەن تۋاتىن اۋىر كەلەشەكتى كورسەتۋى بولسا كەرەك. سەبەبى، الەمدەگى وركەنيەتتىڭ شىڭىنا جەتتى دەگەن ەلدەردىڭ قۇلدىراپ، جويىلىپ كەتۋى وسىنداي بەيبەرەكەت ومىردەن باستالعان. جاقسى مىسال – ەجەلگى ۇلى ريم يمپەرياسى. قول استىنداعى حالىقتى توناپ جانە قۇلداردىڭ تەگىن ەڭبەگىمەن قۇلقىنىن قاناعاتتاندىرعان ەلدىڭ سانا-سەزىمى تومەندەگەنى سونشا، ول تەك قانا «نان مەن قىزىق» تالاپ ەتكەن. رۋحاني قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسىپ، ولاردى وزدەرى «ۆارۆار» دەپ اتاعان سولتۇستىگىندەگى قاراپايىم گەرماندار وپ-وڭاي جەڭىپ الدى. وسىلاي حالىقتىڭ رۋحاني السىرەگەنى سونشالىقتى، ءتىپتى، ءبىر كەزدەگى الىپ يمپەريا «جابايىلاردان» جەڭىلىپ، بىت-شىت بولىپ، ىدىراپ كەتتى. ادامزات تاريحى وسىنداي ساباق بەرەدى. رۋحاني ازىپ، ناپسىقۇمارلىققا بەرىلۋدىڭ ناتيجەسى، مىنە، وسىنداي.

ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعداي دا وسىعان ۇقساس. بۇكىل ادامزاتتىڭ وركەنيەتىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان ءبىر كەزدەگى كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ ەر مىنەزدى ۇرپاقتارى بۇگىنگى كۇندەرى قوي مىنەزدى حالىققا اينالىپ، تەك قانا كورشى ەلدەرگە باس شۇلعىپ وتىرمىز. سەبەبى، ءبىزدىڭ دە جۇمىسىمىز جوق، بىراق تاعدىردىڭ بەرگەن جەر استى بايلىقتارىن ساتۋدان تۇسكەن قارجىنىڭ ارقاسىندا تاماعىمىز توق. وسىلاي ءوزىمىز ءوزىمىزدى اناشانىڭ ينەسىنە وتىرعىزعانداي، مۇناي-گازدى ساتۋدان تاپقان جەڭىل اقشانىڭ ينەسىنە وتىرعىزدىق. ناتيجەسى – اباي كورسەتكەن سەبەپپەن ەلدىڭ ازۋى. كوپشىلىك قاۋىم جۇمىسى جوق بولسا دا، تاماعىنىڭ توقتىعىنا ءماز. تاماعى توقتىق ادامدى ءناپسى ىقپالىنا قۇرساسا، ال جۇمىسى جوقتىق تۇپكى ماقساتتان ايىرىپ، قايرات-جىگەردى السىرەتىپ، وي ءورىسىن تارىلتىپ جىبەرەدى.

ادامداردىڭ وي ءورىسىنىڭ تارىلۋىنان بۇگىنگى كۇندەرى ەگەمەندىك الىپ، بوداندىق قۇرساۋىنان قۇتىلعانىمىزبەن، ول ەركىندىكتى دۇرىس پايدالانا المايمىز. كوپشىلىك قاۋىمنىڭ بويى بۇل جاعدايعا ۇيرەندى، كوندى. كونبەگەندەرى كىنانى وزىنەن ەمەس، وزگەدەن: وتباسىنان، بيلىكتەن، تاعى سول سياقتى سىرتقى سەبەپتەردەن ىزدەيدى. وزدەرى قارەكەت ەتكىلەرى كەلمەيدى. وسىلاي بوس اۋرەشىلىكپەن ءجۇرمىز. ەلىمىزدەگى وتباسىنىڭ كۇيرەۋى; ءومىردىڭ زاردابىنا شىداماي، وزدەرىنە سۋيتسيد جاساۋدان ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىنا كوتەرىلۋىمىز; حالىق ءوسىمىنىڭ باياۋلاۋى; قازاقتىڭ ازدىعىنا قاراماي، شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدى جيناي الماي، ال كەلگەندەرگە جاعداي جاساي الماي جۇرگەن دارمەنسىزدىگىمىزدىڭ بارلىعى وسىنىڭ كورىنىستەرى عانا.

مۇنداي رۋحاني جۇتاعان قوعامنىڭ وزىندىك سيپاتىن اباي بىلاي دەپ بەرەدى:

اقىماق كوپ، اقىلدى از،

دەمە كوپتىڭ ءسوزى پۇل.

وسىنداي جاعدايدى كورىپ وتىرىپ، اباي سوزىمەن «كانى ءبىزدىڭ ءناپسىنى تيعانىمىز» دەگىڭ كەلەدى.

كوررۋپتسيا مەن جەمقورلىق بويىنا سىڭگەن قوعامدا ادىلەتتىلىك اياققا باسىلىپ، دەموكراتيا جۇمىس ىستەمەيدى. پارا الىپ قانا قويماي، ءوزى دە پارا بەرىپ، ادىلەتسىزدىككە كونىپ، قىلمىسكەردىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەن ادامدى ۇياتى بار دەي الامىز با؟ مۇنداي ادامدى اباي «ءوزى شوشقا، وزگەنى يت دەپ ويلار، سورپا-سۋمەن، سۇيەكپەن سۇيدىرمەككە» دەپ سۋرەتتەيتىنى بار ەمەس پە!؟

قوعامنىڭ وسىنداي سوراقى جاعدايعا ءتۇسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – ادامنىڭ ءتان قۇمارىنا بەرىلۋى. بۇل تۋرالى اباي ءوزىنىڭ جەتىنشى سوزىندە بىلاي دەيدى:

تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق، ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قارامادىق، كوزبەن دە جاقسى قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەنگە-اق تويدىق. سىرىن قالاي بولادى دەپ كوڭىلگە سالمادىق، ونى بىلمەگەن كىسىنىڭ نەسى كەتىپتى دەيمىز.

وسىلاي قۇلدىراۋ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. ءبىز دە تاننەن جان ارتىق ەكەنىن ۇمىتتىق. ءتان قۇمارى جان قۇمارىمەن سالىستىرعاندا بوقتىق ءتارىزدى. وسىلاي جان قۇمارى ەمەس، ءتان قۇمارىنا بەرىلگەندە بوقتىقتاعى قارعاداي بولىپ، ءومىردىڭ بوقتىعىنا ۇمتىلىپ، رۋحاني جۇتاي باستادىق. مۇنداي قوعام اباي سوزىمەن ايتقاندا، «ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامايدى». ۇيلەسىمدىك بۇزىلىپ، ادام ءومىرى تومەندەپ، قوعامنىڭ ءومىرى دە ۇزاق بولمايدى. جاقسى مىسال وتكەن اتەيستىك كەڭەس ءداۋىرى. رۋحاني بولمىستان قول ۇزگەن يمانسىز جۇيە قوعامعا شەكسىز زوبالاڭ اكەلدى. بىراق ءوزى جەتپىس جىلداي عانا ءومىر ءسۇرىپ،  وپ-وڭاي ىدىراپ كەتتى. بۇل تاعدىردىڭ ادامزاتقا بەرگەن وتە ۇلكەن ساباعى جانە ەسكەرتۋى ەدى. بىراق ونى ۇمىتتىق، عيبرات المادىق.

قوعامدى دۇرىستاۋ ءۇشىن قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ كەرەك ءتارىزدى. بىراق رۋحاني جۇتاعان ەلدە تەك قانا قاتاڭ ءتارتىپ كوپ ناتيجە بەرمەيدى. ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ ءۇشىن ەرىك جانە سوعان سايكەس ادامدار كەرەك. بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. بىزدە ءتارتىپ قورعاۋشىنىڭ ءوزى ءتارتىپسىز. كوررۋپتسيامەن كۇرەسۋشىلەر وزدەرى كوررۋپتسيونەر بولىپ كەتەتىنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. «قارعا قارعانىڭ كوزىن شوقىمايدى» دەيدى قازاق، سوندىقتان ولار ءبىرىن-ءبىرى تۇزەتە المايدى. مۇنداي «قارعالار» قوعامدى وزگەرتكىسى كەلمەيدى. مۇنداي قوعام ولار ءۇشىن جايلى، وزدەرى ۇيرەنگەن ورتا.

تىرشىلىك كۇرەسىنە قايراتى جەتپەي، ومىردەن تۇڭىلگەن ادامدار وتە كوپ. رۋحاني جۇتاۋلىقتان ولار تاعدىردىڭ بەرگەن ساباعىن دۇرىس قابىلداي المايدى. وسىلاي سىناقتان وتە الماي، جەڭىلىسكە ۇشىراپ جولدان تايادى، نەمەسە ەنجارلىققا سالىنادى. ولار تۋرالى اباي «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» دەيدى. ال زامانعا كۇيلەگىسى كەلمەيتىن ەستى، جاقسى ازاماتتارعا جول جابىق. «قارعا» بولعىسى كەلمەگەن كەيبىر ەستى جاستار «اۋىلداعى بوقتىققا» كوڭىلى تويماي، جان قۇمارىن ىزدەپ بەلدەن اسىپ، شەت ەلگە كەتىپ جاتىر.

ومىردە ءناپسىنىڭ ىقپالى قالاي كورىنەدى؟ ءناپسىنىڭ ىقپالى قيانات ارقىلى كورىنەدى. قيانات بار جەردە ادىلدىك اياققا باسىلىپ، قوعامداعى ۇيلەسىمدىلىك بۇزىلادى. ماڭگىلىك، ماحاببات، ادىلدىك، قامقورلىق ءتارىزدى ۇيلەسىمدىلىك بەرەتىن قاسيەتتەر رۋحاني بولمىستان شىقسا، ال تۇراقسىزدىق، زۇلىمدىق، ادىلەتسىزدىك، قاتىگەزدىك ءتارىزدى ۇيلەسىمدىلىكتى بۇزاتىن قاسيەتتەر ماتەريالدىق بولمىستان شىعادى. ولار بىرىنە ءبىرى قارسى، ۇنەمى ءوزارا كۇرەستە.

اباي ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە بارلىق زارداپ قياناتتان دەپ كورسەتەدى. قيانات ءتان قۇمارىنىڭ ناتيجەسى، سوندىقتان ول بارلىق قاسىرەتتىڭ قاينار كوزى، ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزگى جاۋى. قيانات ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە جول بەرمەيدى. ەندەشە قياناتتان ارىلىپ، جاقسىلىققا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. بۇل رۋحاني جاڭعىرىپ، سانا-سەزىم، وي-ءورىستى كەڭەيتۋدى كەرەك قىلادى. قياناتتى رۋحاني جەتىلۋ ارقىلى جاندى تازارتىپ، جۇرەك كوزىن اشۋ ارقىلى ار-ۇياتتى ءوسىرىپ قانا جەڭۋگە بولادى. شاكارىم اتامىز «ار تۇزەيتىن ءبىر عىلىم تابىلماسا، زۇلىمدىقتى جالعاندا ءادىل جەڭبەس» دەپ تەگىن ايتپاعان. اباي بابامىز دا ءوز زامانىنىڭ وسىنداي ءحالىن كورىپ، ونى جونگە كەلتىرۋگە ۇمتىلعان.

سونىمەن، اباي ويىنشا ادامنىڭ قۇلدىراۋ سەبەبى – قيانات. قوعامداعى زورلىق، پايداكۇنەمدىك، پاراقورلىق، كوررۋپتسيا، مانساپقورلىق ءتارىزدى بارلىق كەلەڭسىزدەر قيانات كورىنىستەرى. ەندەشە قياناتتى جويۋ كەرەك.

قياناتتى قالاي جويۋعا بولادى؟

ونىڭ تۋرا جولى – رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى دەموكراتيانى ءوزىنىڭ شىن مانىنە كوتەرۋ كەرەك. بۇعان ءتۇرلى ادىستەر بار. بۇل ادىستەر ادامنىڭ سانا-سەزىم دەڭگەيىنە بايلانىستى.

وي-ءورىسى تومەن, ابايدىڭ «جارىم ادام» دەپ اتايتىن دەڭگەيىندەگىلەرگە – قياناتتى كۇشپەن جاساتپاۋ. ولار زاڭنان قورقۋى كەرەك. بۇل ءادىس زاڭدىلىقتى جانە سوعان سايكەس زاڭ مەن ونى دۇرىس ورىنداۋدى كەرەك قىلادى. ياعني، قوعامدا ادىلەتتىلىك ورناپ، ونى بۇزعاندار قاتاڭ جازالانۋى كەرەك. بۇل مەملەكەتتىڭ قۇقىق قورعاۋ، ءتارتىپ ساقتاۋ جۇيەلەرى ءوز جۇمىسىن دۇرىس اتقارۋى كەرەك دەگەن ءسوز. قياناتشىل ادام بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ شەڭبەرىندە بولىپ، ونى بۇزعاندا قاتاڭ زاڭعا تارتىلۋى كەرەك. سول كەزدە ادام ءوزىنىڭ قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى  تولىق سەزىنەدى. ونىڭ ناتيجەسىن قىتاي، يندونەزيا، بىرنەشە جىل بۇرىن بولعان گرۋزياداعى ارەكەتتەردەن كورۋگە بولادى. ءبىز جەڭە الماي وتىرعان كوررۋپتسيانى بۇل ەلدەر وسىنداي جاۋاپكەرشىلىك ارقىلى اۋىزدىقتاپ الدى.

ال ساناسى جوعارى «ادامدارعا» ويلاۋ جۇيەسىن رەتتەپ، ومىرگە كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك. ولارعا ەركىندىك پەن ءتارتىپ بىردەي كەرەك. مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ رۋحاني جەتىلۋ ماسەلەسىن دۇرىس جولعا قويىپ، ولاردىڭ ار-ۇياتىن وياتۋ كەرەك.

رۋحاني جەتىلۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىندە تۇرعان «تولىق ادامدارعا» تولىق ەرىك كەرەك. قوعامدى دۇرىس جولعا سالۋعا ولارعا ەشقانداي ءتارتىپتىڭ قاجەتى جوق – ىشكى تىرەگى بولىپ تابىلاتىن ۇيات ىقپالىمەن ولار ءوز ەركىمەن-اق قياناتقا جول بەرمەي، قانداي ءىستى بولسا دا مۇلتىكسىز ورىندايدى. ولار باسقالاردىڭ ۇستازدارى، بولاشاققا جول اشاتىن شامشىراقتار.

قوعام ءومىرىن ۇيلەستىرۋدە دەموكراتيانىڭ ەكى قاناتى بولىپ تابىلاتىن ءتارتىپ پەن ەرىكتى جەتىلدىرۋدىڭ، ولاردىڭ ۇندەستىگىنىڭ قانداي ماڭىزى بارىن وسىلاي كورەمىز.

جاعدايدى تۇسىنە وتىرىپ، وي ءورىسىمىزدى وزگەرتۋ كەرەك.  اركىم وزىنە بەرىلگەن اقىل، ەس، قايرات، مىنەز-قۇلىق ءتاڭىردىڭ بەرگەن قورشاعان ورتامەن بايلانىس جاسايتىن قۇرالى ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ول قۇرالدى جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا پايدالانۋعا بولادى. جاقسىلىققا پايدالانعان قۇرال ادامدى جەتىلۋ جولىنا سالسا، ال جاماندىققا پايدالانۋ -- قۇلدىراۋ جولىنا سالادى. سول سەبەپتەن، ادام ءومىرىن جۇرەك باسقارۋ كەرەگىن، سەبەبى جان جۇرەكتە ورنالاسقانىن جازادى اباي. بۇل اداسپاۋدىڭ تۋرا جولى دەۋگە بولادى.

ەندىگى ماقسات – ءوزىمىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزعا ءۇڭىلىپ، وزگەرگەن ۇلتتىق بولمىسىمىزدى بۇگىنگى ءومىر تالابىنا سايكەس قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. ۇلتتىق بولمىستى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى كەلەسى ماقالادا ءسوز بولادى.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz