بۇل پوەما ادام بولمىسىن اشىپ، جامان قاسيەتتەردەن ارىلۋ جولىن كورسەتەتىن تەرەڭ ماعىنالى، ۇلكەن ماڭىزى بار شىعارما. حاكىم اباي ەسكەندىر زۇلقارنايىن بەينەسى ارقىلى جاقسى مەن جاماندى ايىرۋعا ۇيرەتەدى.  ول پوەماسىن «وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟» دەپ باستايدى. ەسكەندىر ەسىمى بۇكىل الەمگە كەڭىنەن بەلگىلى. ءتىپتى، قاسيەتتى قۇراندا دا كورسەتىلگەن. بىراق، قۇرانداعى ەسكەندىر باسقا ادام دەگەن ءسوز بار. قالاي دەسە دە، ەسكەندىردىڭ ەسىمى الەمگە ايگىلى. ەندەشە اباي نەگە وسىنداي ايگىلى ەسىمدى جۇرتتىڭ بىلەتىنىنە كۇماندى سۇراق قويادى؟ مۇنىڭ ۇلكەن سىرى بولسا كەرەك.

ەسكەندىر تۇلعاسىنا الەم بويىنشا ەرتە زاماننان بەرى وتە ۇلكەن كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى.  شىعىستا -- فيرداۋسي، ءجامي، نيزامي، ناۋاي، باتىستا -- لامبەرۋ، لامرەحت، بەرنە، شاميسسو ءتارىزدى ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرى سونىڭ دالەلدەرى. ولاردىڭ شىعارمالارىندا ەسكەندىر ءادىل پاتشا، اقىلدى، ءارى باتىل جاۋىنگەر رەتىندە دارىپتەلىپ كەلدى. بىراق، ابايدىڭ سۋرەتتەۋى مۇلدە باسقاشا. ونىڭ شىعارماسىندا ەسكەندىر بەينەسى «ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق ادام»، قاتىگەز دە، ءناپسىسى تويىمسىز جاۋلاپ الۋشى رەتىندە كورسەتىلگەن. سەبەبى، ابايدىڭ ماقساتى جۇرتتىڭ ادەتتەگى قالاۋى بويىنشا ەسكەندىردى دارىپتەۋ ەمەس، كەرىسىنشە، شاپقىنشىنىڭ بويىنداعى جامان قاسيەتتەرى ارقىلى، ولاردىڭ ادامعا تيگىزەتىن زيانىن اشىپ، جانە ودان ارىلۋ جولدارىن كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل شىعارمانىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى دا وسىندا بولسا كەرەك. ونىڭ ماقساتى -- ەسكەندىر بەينەسى ارقىلى ادام ومىرىندەگى نەگىزگى كەدەرگىنى كورسەتىپ، ونى جەڭۋ جولىن بەرۋ.

پوەمادا ەسكەندىر قاراپايىم ادام ەمەس. ول كوپتەگەن سوعىستاردا جەڭىسكە جەتىپ، بۇكىل ەۆرازيانىڭ كوپتەگەن جەرلەرىن جاۋلاپ العان پاتشا. ول سىرتقى جاۋلارىن جەڭگەن سونداي قۇدىرەتتى ءامىرشى بولسا دا، ءوزىنىڭ ىشكى جاۋى بولىپ تابىلاتىن ءناپسىسىن جەڭە الماي جۇرگەن بەيشارا، پەندە. ياعني، ول ءناپسىنىڭ قۇلى، ناپسىقۇمارلىقتىڭ بەينەسى دەۋگە بولادى. ءناپسى ادامنىڭ ىشكى جاۋى، ونىمەن كۇرەسە ءبىلۋدىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار. ەگەر وسى تۇرعىدان الاتىن بولساق، وندا ابايدىڭ سۇراعىنىڭ ماعىناسى «وسى جۇرت ەسكەندىردىڭ ءناپسىنىڭ قۇلى بولعانىن بىلە مە ەكەن؟» دەگەن ۇعىممەن سايكەس بولىپ شىعادى. ارينە، جۇرت بىلمەيدى، سەبەبى ەسكەندىر بەينەسى بۇل تۇرعىدا بۇرىن ايتىلماعان، جازىلماعان.

شىعارمادا ەسكەندىر مۇلدە جاڭا قىرىنان سۋرەتتەلەدى. وسىلاي، اباي ەسكەندىر بەينەسى ارقىلى ادامنىڭ نەگىزگى جاۋى بولىپ تابىلاتىن ءناپسىنىڭ ىقپالىن كورسەتىپ، ونى جەڭۋ جولىن بەرەدى. حاكىم ءوزى كورسەتكەندەي، «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» بولاتىن اباي «جامان ادام» ەمەس، كەرىسىنشە، «تۇزەتپەك ەدىم زاماندى، ءوزىمدى-ءوزىم زور تۇتىپ» دەپ ارماندايتىن رۋحاني بيىك تۇلعا ەكەنىن كورەمىز.  بۇل ناعىز حاكىمدىك قاسيەت.

«ەسكەندىر» پوەماسىنان قوعام ومىرىندەگى، ءتىپتى بۇكىل جەر بەتىندەگى قايشىلىق، قاقتىعىستاردىڭ سەبەبىن كورۋگە بولادى. اباي ەسكەندىر پاتشانىڭ ءومىرى مەن ونىڭ مىنەز-قۇلىقتارى ارقىلى ءفاني الەمنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىعىن كورسەتەدى. ول زاڭدىلىق – جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ كۇرەسى. اباي وسى كۇرەستەگى ءناپسىنىڭ زياندى ءرولىن اشادى. ءناپسىنىڭ ۇلكەن زيانىن ءبىلىپ، ونىمەن كۇرەسە بىلەتىن ادامدار وتە سيرەك كەزدەسەدى. ۇلى جاۋىنگەر ەسكەندىر دە وسىنداي ادام بولعان. ول ناپسىسىمەن كۇرەسە بىلمەي، ودان جەڭىلىس تاپتى.

ەندى پوەمانىڭ وزىنە كەلەيىك.

وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟
ماكەدونيا شاھارى -- وعان مەكەن.
فيليپپ پاتشا بالاسى، ەر كوڭىلدى،
ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق ادام ەكەن.

فيليپپ ءولدى، ەسكەندىر پاتشا بولدى،
جاسى ارەڭ جيىرما بىرگە تولدى.
ءوز جۇرتى از كورىنىپ، كورشىلەرگە
كوز الارتىپ قارادى وڭدى-سولدى.

سۇمدىقپەن عاسكەر جيىپ قارۋلاندى،
جاقىن جەرگە جاۋ بولدى، تۇرا اتتاندى.

كوپ ەلدى كۇتىنبەگەن قىردى، جويدى،
حاندى ءولتىرىپ، قالاسىن تارتىپ الدى.

پوەمادا اۋەلى ەسكەندىر (باتىس ەلدەرىندە الەكساندر ماكەدونسكي) وسىلاي قاراپايىم ادام ەمەس، ۆيليپپ پاتشانىڭ بالاسى ەكەنى ايتىلىپ، ونىڭ مىنەز-قۇلقى سۋرەتتەلەدى. پاتشانىڭ بالاسى (ب.د.ب. 356-323 ج.ج.) بولعان سوڭ، ارينە، ونىڭ كوكىرەگى جوعارى، ەگوسى ۇلكەن بولادى. باسقا تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، اناسى -- وليمپيا، ەپير پاتشاسىنىڭ قىزى. اكەسىنىڭ كوپ ايەل الۋىنا بايلانىستى ەسكەندىردىڭ بىرنەشە اپكەلەرى مەن اعالارى بولعان. اناسى وليمپيا وركوكىرەك، اتاققۇمار قاتىگەز ايەل بولعان. ول ەسكەندىردى جاس كەزىنەن باستاپ «زەۆس قۇدايدىڭ بالاسىسىڭ، سوندىقتان بۇكىل دۇنيەنى جاۋلاپ، باعىندىراتىن ەرەكشە ءرولىڭ بار» دەگەندى تۇيسىگىنە قۇيىپ، ويىنا بەكىتىپ وتىرعان. كۇيەۋى فيليپپ پاتشانى ولتىرۋگە سەبەپ بولىپ، تاقتىڭ نەگىزگى مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن ەسكەندىردىڭ باسقا ايەلدەن تۋعان اعاسىن ءولتىرىپ، بالاسىن ول تاققا وتىرعىزعان. وسىنداي تاربيەدەن كەيىن، ارينە، ەسكەندىر وسكەن سوڭ ءوزىن امونا قۇدايدىڭ بالاسىمىن، ياعني قاراپايىم ادام ەمەسپىن دەپ جاريالاعان. ول كەزدە گرەتسيادا كوپقۇدايشىلىق بولعان، ياعني تاڭىرشىلدىكتىڭ رۋحاني ەمەس، ماتەريالدىق بولىگىنە تابىنعان. ال ماتەريانىڭ نەگىزگى بەلگىسى ءناپسى ەكەنى بەلگىلى. ۇستازى اتاقتى اريستوتەل بولسا دا، ول ءتان قۇمارىنىڭ ىقپالىمەن وسىلاي «سۇمدىقپەن عاسكەر جيىپ قارۋلاندى، جاقىن جەرگە جاۋ بولدى، تۇرا اتتاندى».

سونىمەن، ەسكەندىر جارتى الەمدى   جاۋلاپ العان تاريحتا ۇلكەن  ورىن العان تۇلعا. وعان بۇل دارەجەگە جەتۋگە ءتان قۇمارىنان پايدا بولعان ءفاني الەمدەگى ءناپسى قۋاتى ىقپال ەتتى.

ءارى قاراي ەسكەندىردىڭ ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىن اقىن بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:

جازاسىز جاقىن جەردىڭ ءبارىن شاپتى،
داريانىڭ سۋىنداي قاندار اقتى.
شاپقان ەلدىڭ ءبارىن دە بودام قىلىپ،
وكىمەتىن قولىنا تارتىپ اپتى.

ەسكەندىر ەلدە الماعان حان قويمادى،
العان سايىن كوڭىلى ءبىر تويمادى.
ارانى بارعان سايىن قاتتى اشىلىپ،
جەردىڭ ءجۇزىن الۋعا وي ويلادى.

قان ىشەر قاھارلى حان اشۋى كوپ،
اتاعىنان قورقادى جۇرت قايعى جەپ.
سول كۇندە قوشەمەتشى ايتادى ەكەن،
حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى دەپ.

اتاعى تالاي جەرگە ونىڭ جەتتى،
جەردىڭ ءجۇزىن الۋعا تالاپ ەتتى.
ەسەپسىز اسكەر ەرتىپ، جاراقتانىپ،
ەسىتكەن ەلدەرىنە ءجۇرىپ كەتتى.

الدىنان شىعا المادى ەشكىم مۇنىڭ،
ءبارىن دە الدى، قورقىتتى جولداعىنىڭ.
جان شىقپادى الدىنان، توقتاۋى جوق،
جەر ءجۇزىن جەكە بيلەپ الماقشىنىڭ.

كوپ ەلدى جاۋلاپ الىپ، ەندى بۇكىل الەمگە كوز تىككەن مۇنداي تويىمسىزدىق ونىڭ     ءتان قۇمارىن ودان سايىن قوزدىرىپ، ءناپسىنىڭ قۇلىنا اينالدىردى. بۇل زاڭدى قۇبىلىس. «التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايار»، -- دەگەندەي، قىلىشى مايىرىلماعان ەسكەندىردىڭ قۇلقىنى اشىلا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە جانتايشا، قولشوقپارلارى  «سول كۇندە قوشەمەتشى ايتادى ەكەن، حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى دەپ». ماڭىنداعى قوشامەتشى جۇرت دارىپتەگەن ادام ءوزى دە سوعان سەنىپ، ءوزىن قۇدىرەتتى ساناي باستايدى. بۇل ءومىر زاڭدىلىعى. قورشاعان ورتاسى پاتشانىڭ ءوزىن وسىلاي قۇدايمەن تەڭەگەن جالعان ەگوسىن  ءوسىرىپ، ونىڭ اشكوزدىگىن كۇشەيتە تۇسەدى. پاتشا ءوزىن ەندى قۇدايمەن بالاي باستادى. جولىندا نە كەزىكسە، سونىڭ بارلىعى ۇلى جەڭىمپاز ەسكەندىرگە تيەسىلى بولۋى ءتيىس!

بىراق، كوپ اسقانعا -- ءبىر توسقان. كىم بولسا دا، ءوزىنىڭ جاساعان ارەكەتىنە ساي ونىڭ قارىمىن، ياعني، ناتيجەسىن الادى. بۇل بۇكىل الەمگە ورتاق، وزگەرمەيتىن تۇراقتى ادىلەت زاڭدىلىعى. بۇكىل الەم ۇيلەسىمدىلىگىن وسى زاڭدىلىق باسقارادى. فيزيكالىق الەمدە «زاتقا قانداي كۇشپەن اسەر ەتسەڭ، سونداي قارسى كۇش اسەر ەتەدى» دەگەن ي.نيۋتوننىڭ اشقان تابيعاتتىڭ ەكىنشى زاڭدىلىعى بۇل. بۇل زاڭدىلىق ادامزات قوعامىندا دا بار: «نە ەكسەڭ – سونى وراسىڭ»، ياعني، جاساعان ارەكەتىڭە بايلانىستى ونىڭ بەينەتىن، نە بولماسا زەينەتىن الاسىڭ. قياناتتىڭ جازاسىن ەشكىم توقتاتا المايدى. ول جازا كوپ تە ەمەس، از دا ەمەس، تەك قياناتتىڭ مولشەرىنە بايلانىستى.  جاساعان ارەكەتىڭە سايكەس قارىمىن وسى ومىردە، نە بولماسا، اباي سوزىمەن ايتقاندا، «قابىردەن ءارى وتكەندە» الاسىڭ. بۇل ەشكىم وزگەرتە المايتىن، تۇراقتى تابيعي زاڭدىلىق. ابايدىڭ كورسەتىپ وتىرعان بۇل زاڭدىلىقتى قوعام ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزىپ جۇرگەن بۇگىنگى پاراقور، كوررۋپتسيونەرلەر جاقسى ءبىلىپ، ەسكەرۋلەرى كەرەك.

ءوزىن قۇدىرەتتىمىن دەپ جۇرگەن ەسكەندىر دە ءوزىنىڭ ارەكەتىنە بايلانىستى قارىمىن الدى.

جۇرە-جۇرە ءبىر ەلسىز شولگە ءتۇستى،
الىپ جۇرگەن سۋىنىڭ ءبارىن ءىشتى.
ادام، حايۋان ءبارى دە بىردەي شولدەپ،
باسىنا قۇداي سالدى قيىن ءىستى.

ساندالدى سار دالادا سۋ تابا الماي،
شولدەگەن جۇرت قايتەدى بوس قامالماي؟
قىزمەتكەردىڭ ءبارىن دە ولتىرمەكشى
بولىپتى، شولدەگەنگە شىداي الماي.

مىسالى، استىندىعا ات و داعى ۇشتى،
ەسكەندىر دە اتىنىڭ جالىن قۇشتى.
جالتىراپ ساۋلە بەرگەن ءبىر نارسەگە
پاتشانىڭ ات ۇستىندە كوزى ءتۇستى.

قۇداي تاعالا ءوزىنىڭ شەكسىز مەيىرىمدىلىگىمەن مۇنداي اداسقان پەندەلەرگە ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، كۇناسىن ءارى قاراي اۋىرلاتپاۋ ءۇشىن وعان دۇرىس جول كورسەتىپ، عيبراتتى ساباق بەرەدى. ەسكەندىرگە دە وسىنداي ساباق بەرىلدى. جۇگەنسىز پاتشاعا ساباق بەرىپ، ونى دۇرىس جولعا سالۋ ءۇشىن «باسىنا قۇداي سالدى قيىن ءىستى». بۇل سىناقتىڭ قيىندىعى سونداي بولعان، ءتىپتى، ەسكەندىر «قىزمەتكەردىڭ ءبارىن دە ولتىرمەكشى، بولىپتى، شولدەگەنگە شىداي الماي». ول وسىلاي ءوزىنىڭ قاتەلىگى ءۇشىن قىزمەتكەرلەردى كىنالاپ، ولتىرمەكشى بولعان.

ول وسىلاي، بۇل قيىن ىستەن ساباق الا المادى. سوعان قاراماستان، مەيىرىمدى قۇداي وعان باسقا ساباق بەرەدى.

بارسا، ءبىر سىلدىر قاققان ءمولدىر بۇلاق،
تاسپاداي بەينە ارىقتان شىققان قۇلاپ.
تۇسە سالا ەسكەندىر باستى قويدى،
ىشسە، سۋى وزگەشە، ءتاتتى تىم-اق.

كەپكەن بالىق كەلتىرتتى سوندا تۇرىپ،
سول سۋعا بالىقتى الدى ءبىر جۋدىرىپ.
ءيسى، ءدامى وزگەشە بولىپ كەتتى،
تاڭ قالدى مۇنىڭ ءبارىن سۋعا جورىپ.

ەسكەندىر قولىنا ايتتى: «بۇل نەتكەن سۋ؟
ءبارىڭ دە ءىشىپ، بۇل سۋعا بەتىڭدى جۋ!
ءبىر باي ەلدەن وسى سۋ شىققان شىعار،
ورلەپ بارىپ، ۇستىنە تىگەلىك تۋ.

بۇل سالقىن، ءتاتتى سۋعا قانىڭىزدار،
شاق كەلەر ماعان جان جوق نانىڭىزدار.
مەنەن قالماي، بۇل سۋدى شاپشاڭ ورلەپ،
تالقان قىلىپ شاھارىن الىڭىزدار!»

بىراق بۇل ساباقتى دا دۇرىس قابىلداي الماي، سۋعا جۋعان بالىقتىڭ «ءيسى، ءدامى وزگەشە بولىپ كەتتى، تاڭ قالدى مۇنىڭ ءبارىن سۋعا جورىپ». يمانسىز پاتشا وسىلاي ءالى دە بارلىعى تابيعات كورىنىسى دەپ، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. ءومىر قيىنشىلىقتارى ادامعا ساباق الىپ، ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، ءوزىن تۇزەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بىراق، قۇدايدىڭ بەرگەن بۇل عيبراتتى ساباعىن اركىم، اسىرەسە ەسكەندىر ءتارىزدى يمانسىز ورمىنەزدىلەر، قابىلداي المايدى. سەبەبى، بارشاعا ورتاق ادىلەت زاڭىن بىلمەيدى، نەمەسە، بىلسە دە، ونى مويىنداعىسى كەلمەيدى. وسىلاي كوپ ادامنىڭ اياعى شالىنىپ، ءوزىنىڭ كۇناسى ءۇشىن تۇرمەگە ءتۇسىپ، جازاسىن الىپ جاتسا دا، ودان ساباق الماي، قياناتتى ىستەرىن تاعى قايتالايدى. جارىم ادام دەڭگەيىنە قۇلدىراپ، ءارى قاراي حايۋان ىستەمەيتىن ىستەرگە بارادى. ولار تۋرالى ابايدىڭ «وزدەرىڭ دە ويلاڭدار، نەشە ءتۇرلى جان بارسىڭ. عىلىم دا جوق، مي دا جوق، دالاداعى اڭدارسىڭ» دەيتىنى بار.  ەسكەندىر دە، مەنمەندىگى كوتەرىلگەنى سونشالىقتى، ول قۇدايدىڭ بەرگەن ساباعىن تۇسىنبەي، بۇلاقتى يەمدەنۋ ءۇشىن «مەنەن قالماي، بۇل سۋدى شاپشاڭ ورلەپ، تالقان قىلىپ شاھارىن الىڭىزدار!»  دەپ اسكەرىنە بۇيرىق بەرەدى.

ءوزىن «مەن» دەپ قابىلدايتىن ادام قورشاعان ورتانى «مەنىكى» بولسىن دەپ ۇمتىلىپ، وزىنە مەنشىكتەگىسى كەلەدى. وسىلاي، قيانات جاسايدى. قيانات كۇنا تۋدىرىپ، ادام قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. قاراپايىم ادام قولىنا شەكسىز بيلىك تيگەن وسىلاي قاتىگەز تيرانعا اينالىپ كەتەدى. بۇل بارلىق ديكتاتورلارعا ءتان قاسيەت. سوندىقتان، قانداي قوعام بولسا دا، مۇنداي ديكتاتوردىڭ پايدا بولماۋى ءۇشىن دەموكراتيا كەرەك.  داڭعوي ەسكەندىر دە، ءتاڭىردىڭ بەرگەن ساباعىنان دۇرىس ناتيجە الماي، كەرىسىنشە قورىتىندى جاسايدى. ءتان قۇمارىمەن ءناپسىنىڭ ىقپالىنا تولىق تۇسكەن ادامنىڭ قىلىعى وسىنداي. شەكسىز بيلىگى بار ادامدى ەشكىم دە توقتاتا المايدى!

جارلىق شاشتى، قول ءجۇردى سۋدى ورلەي،
شاھارىنا جەتكەنشە دامىل كورمەي.
كوكپەڭبەك تەمىر كيگەن وڭكەي باتىر
تارتتىرىپ جونەلەدى سىرناي-كەرنەي.

سول اسكەر سۋدى ورلەپ تالاي ءجۇردى،
سۋدىڭ باسى ءبىر قۇزار شاتقا كىردى.
شاتتىڭ اۋزىن بەكىتكەن التىن قورعان،
قاقپاسى بەكىتۋلى، كوزى كوردى.

قاقپانى اشايىن دەپ حان ۇمتىلدى،
تۇتقاسىن ولاي-بۇلاي قاتتى جۇلدى.
اشا المادى قاقپانى، ءۇمىت ءۇزدى،
اقىلداسىپ ءتاۋىر-اق امال قىلدى.

ەسكەندىر توقتاۋ كورمەي وسكەن جان عوي،
كەلمەي مە توقتاۋسىزدىڭ ءبارى داڭعوي؟
دەل-سال بولىپ ءبارى دە قايتا شىقتى،
الىسىپ ءال كەلمەسىن بايقاعان عوي.

دولدىقپەن حان ەسكەندىر اشۋلاندى،
اشۋلانىپ قاقپاعا جەتىپ باردى.
قاقپانى دۇبىرلەتىپ قاعىپ-قاعىپ:
- قاقپانى اش! - دەپ بارىنشا ايعاي سالدى.

«ەسكەندىر توقتاۋ كورمەي وسكەن جان عوي، كەلمەي مە توقتاۋسىزدىڭ ءبارى داڭعوي؟» بولسا دا، قۇدايدىڭ بيلىگىنەن ەشكىم دە اسا المايدى. بولمىستىڭ ماتەريالدىق بولىگىن بيلەپ ۇيرەنگەن اتەيستەر رۋحاني دۇنيەدە وزدەرىنىڭ السىزدىگىن بىلدىرەدى. بىراق، ولار بۇل السىزدىكتىڭ سەبەبىن بىلمەي، ءوزىنىڭ ماقساتىنا دورەكى كۇشپەن جەتۋگە ۇمتىلادى. وسىلاي كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا كەزدەسسە دە، ودان ساباق الماي،  اقىرى جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتتى قۋاتىن جەڭەتىن بۇل دۇنيندە كۇش جوق. سەبەبى، بۇل الەمنىڭ ءوزى قۇدايدىڭ ءبىر كورىنىسى، ياعني اباي كورسەتكەندەي، ونىڭ ءوزى بولىپ تابىلادى. تويىمسىزدىق، اشكوزدىك، قاناعاتسىزدىق، قاتىگەزدىك، وزىنەن باسقانى كورمەۋ، وزگەنى مويىنداماۋ، قىرىپ-جويۋ ارقىلى قۇدايدى جەڭۋگە بولمايدى. بۇل جەتىستىك پە؟ جوق، بۇل رۋحاني ناداندىق، قاسيەتسىزدىك، وسالدىق، پاتشانىڭ ءوزى بايقاماعان سوراقى السىزدىگى! وسىلاي قۇدىرەتتى پاتشا جەڭىلىسكە ۇشىرايدى.

قاقپانىڭ ار جاعىنان بىرەۋ كەلدى،
كۇزەتشىسى سول ەكەن، دىبىس بەردى.
- قاقپانى ساعان اشار رۇقسات جوق،
بۇل - قۇدايعا باستايتىن قاقپا، - دەدى.

- بىلمەسەڭ، مەن ەسكەندىر پاتشا دەگەن،
جەر ءجۇزىنىڭ سوعىستا ءبارىن جەڭگەن.
قاقپاڭدى اش، حابارىڭدى ايت، ءبىلدىر ماعان،
قورلىعىم ءوزىم تاۋىپ، كوز كورمەگەن.

ابايدىڭ «جانە وعان (ءتۇپ يەگە) قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي، وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟» دەگەن عيبراتتى ءسوزى بار عوي. ەگەر ادام ءتۇپ يەگە قايتۋدى ويلاپ، رۋحاني دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، ءوزىن تانىي بىلسە، وندا ول ولگەن سوڭ ءتۇپ يەگە قايتۋعا مۇمكىندىك الادى. بۇل «تولىق ادام» جولى. ونداي ادام قۇدايعا باستايتىن قاقپادان امان ءوتىپ، ءتۇپ يەگە قايتا الادى. بىراق مۇنداي جولعا اركىم تۇسە بەرمەيدى. كوپشىلىك جۇرت پەندەشىلىكپەن تىرشىلىك كۇيبەڭىنەن شىعا الماي، ءناپسىنىڭ ىقپالىمەن «ادام» دەڭگەيىندە ءومىر سۇرەدى. ونداي ادامدار ءوزىنىڭ جان ەكەنىن دە بىلمەي، ءوزىن تانمەن بالاپ، «ءومىر ءبىر-اق رەت بەرىلەدى» دەگەن ويمەن قۇدايعا قايتا الماي، شىنىندا دا ءولىپ، ولگەن سوڭ توپىراققا اينالىپ كەتەدى. ونداي ادامدارعا بۇل شىنىندا دا ءولىم بولىپ تابىلادى. ونداي ادامدارعا ءومىر «قاقپانى ساعان اشار رۇقسات جوق» دەپ حابار بەرەدى. بىراق، ەسكەندىر بولسا، ءوزىنىڭ اشكوزدىگىمەن الەمدى جاۋلاپ الماق بولىپ، قانشا ادامنىڭ قانىن سۋداي اعىزىپ، بولمىس بىرلىگىنە وراسان زيان كەلتىرىپ جۇرگەن ادام. ارينە، مۇنداي ادامدارعا قۇدايعا باستايتىن قاقپا ارقاشان دا جابىق. بىراق، ەسكەندىر رۋحاني ناداندىعىنان مۇنى تۇسىنبەيدى، ءوزىنىڭ بەيشارالىعىن دا بىلمەيدى. ول ءالى دە ءوزىن   «جەر ءجۇزىنىڭ سوعىستا ءبارىن جەڭگەن» پاتشامىن دەپ سەزىنەدى. سوندىقتان قۇدايدان العان حاباردىڭ ءوزىن «قورلىعىم ءوزىم تاۋىپ، كوز كورمەگەن» دەپ، وزىنە قورلىق سانايدى. مىنە، رۋحاني ناداندىقتان شىعاتىن وركوكىرەكتىڭ شىڭى وسىنداي.

بىراق، قۇداي قاقپاسىنىڭ كۇزەتشىسى، ونى ەلەپ، ءوزىنىڭ مەيىرىمدىلىگىن تاعى كورسەتىپ، قاتەلىگىن ءتۇسىندىرىپ، دۇرىس جولعا ءتۇسۋدى ۇيرەتەدى. ول بىلاي دەيدى:

- مىقتىمىن دەپ ماقتانبا، اقىل بىلسەڭ،
مىقتى بولساڭ، ءوزىڭنىڭ ءناپسىڭدى جەڭ!
ءىشى تار، كورە الماستىڭ بىرەۋى - سەن،
ونداي كىسى بۇل جەرگە كەلمەيدى تەڭ.

رۋحاني الەمنىڭ كۇزەتشىسى ەسكەندىر ارقىلى وسىلاي بۇكىل ادامزاتتىڭ نەگىزگى جاۋىن كورسەتىپ وتىر. ول - ءناپسى. وتكەندەگى بارلىق ۇلى ادامدار ءناپسىنىڭ ادامعا كەلتىرەتىن بۇل قاسىرەتى تۋرالى ايتىپ كەتكەن. يسلامداعى ناپسىمەن كۇرەستى «ۇلكەن جيھاد»، ال سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەستى «كىشى جيھاد» اتاپ، ءناپسىنى سىرتقى جاۋلاردان جوعارى قويۋى تەگىن ەمەس. ەسكەندىر قانشا سىرتقى جاۋلارىن جەڭىپ، ءوزىن مىقتىمىن دەپ جۇرسە دە، ول ءوزىنىڭ نەگىزگى ىشكى جاۋىن بىلمەيدى دە، جەڭە دە المايدى. سوندىقتان، ول قۇدايدىڭ قاقپاسىنا كىرە المايدى. رۋحاني الەم مەن ماتەريالدىق الەمنىڭ قاسيەتتەرى مەن زاڭدىلىقتارى بولەك، ءتىپتى بىرىنە ءبىرى قارسى. بىراق ەسكەندىر بۇل زاڭدىلىقتى بىلمەي، ءوزىنىڭ جەڭىلىسىن قابىلاي الماي، ادەتتەگىدەي اشۋ شاقىرادى. رۋحاني الەم كۇزەتشىسى ونىڭ اشۋىن باسىپ، جەڭىلىستىڭ سەبەبىن «مىقتى بولساڭ، ءوزىڭنىڭ ءناپسىڭدى جەڭ!» دەپ تۇسىندىرەدى. بىراق، ءناپسى بيلەگەن پاتشا ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن تۇسىنەر ەمەس.

- تالپىنعان تالاپپەنەن مەن دە ءبىر ەر،
كوپ ءجۇردىم، كەزدەي كەلدى كورمەگەن جەر.
ەڭ بولماسا، حالقىما كورسەتەيىن،
سىي قىلىپ، بەلگى بولار ءبىر نارسە بەر.

رۋحاني الەمنىڭ قاقپا كۇزەتشىسى پاتشاعا جەڭىلۋ سەبەبىن كورسەتىپ، ول قاتەلىكتەن قۇتىلۋ جولىن بەرىپ وتىرسا دا، ول ءوزىن ءالى دە ەر سەزىنەدى. ەلىنە بارعاندا سول ەرلىگىنە دالەل بولاتىنداي  «سىي قىلىپ، بەلگى بولار ءبىر نارسە بەر» دەيدى. وسىلاي ول ءتىپتى رۋحاني الەمنىڭ حابارىنىڭ وزىنەن عيبرات الا الماي وتىر.

كوپشىلىك جۇرت بۇل ومىردە ءتۇرلى قيىنشىلىقتار كورەدى. بىراق، ولار بۇل قيىنشىلىقتاردان ساباق الا بىلمەيدى. جۇرەك كوزى جابىق، سوندىقتان، ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ سەبەبى مەن كەلەشەكتەگى سالدارىن تۇسىنە المايدى. سانا دەڭگەيىنە بايلانىستى ومىردەن عيبرات الۋ دارەجەسى ءارتۇرلى بولادى. بۇل تۋرالى بۇرىنعى دانالاردىڭ ايگىلى تۇجىرىمى بار: اقىلسىز ادام ءوزىنىڭ قاتەلىگىنەن عيبرات الا الماي، ونى تاعى دا قايتالايدى. بۇلار «جارىم ادامدار». ال اقىلدى ادام ءوزىنىڭ قاتەلىگىنەن عيبرات الىپ، ونى ەندى قايتالامايدى. بۇل -- «ادام». ودان دا جوعارى، «تولىق ادام» بار. ول باسقانىڭ قاتەلىگىنەن عيبرات الىپ، ونى ءوزى قايتالامايدى. حاكىم اباي پاتشا ەسكەندىر ارقىلى ءوزىنىڭ قاتەلىگىنەن عيبرات المايتىن اقىلسىز، جارىم ادام بەينەسىن بەرەدى. وعان قاراپايىم ءومىر عانا ەمەس، رۋحاني الەمنىڭ وزىنەن حابار كەلىپ، بىرنەشە رەت تۇسىندىرسە دە، ول ءوزىنىڭ قاتەلىگىن سەزىنە الماي وتىر. ءناپسى بيلەگەن ادامنىڭ قاسيەتى وسىنداي بولادى. جۇرەك كوزى جابىلعان ادام قانشا ايتىپ، اقيقاتتى كورسەتىپ وتىرسا دا، ول ونى قابىلداي المايدى. بۇل -- ءومىردىڭ بەيبەرەكەت كورىنىسىنىڭ نەگىزگى سەبەبى. بۇگىنگى كۇندەردەگى ادامزات قوعامىنىڭ قۇلدىراۋ سەبەبىن اباي وسىلاي كورسەتكەندەي بولادى.

قۇداي تاعالا شەكسىز مەيىرىمدى، جانە قامقور، سوندىقتان، قانداي جاۋىز ادام بولسا دا، ونى دۇرىس جولعا سالىپ، كومەكتەسۋگە ۇمتىلادى. سوندىقتان، ءتان قۇمارى بيلەگەن داڭعوي ەسكەندىرگە تاعى ءبىر عيبراتتى بەلگى بەرىلدى.

قاقپادان لاقتىردى ءبىر ورامال،
سىيىم --  وسى، پاديشا، مىنانى ال!
ىشىندە ءبىر نارسە بار اقىل بەرەر،
اپار داعى ويلانىپ، كوزىڭدى سال!

ورامالدى قۋانىپ قولىنا الدى،
سىي الدىم دەپ حالقىنا قايتا سالدى.
قاراسا، ىشىندە ءبىر قۋ سۇيەك،
بۇل نە ەتكەن مازاعى دەپ اڭ-تاڭ قالدى.

اشۋلانىپ، سىيىنا بولدى كەكتى،
-  ەڭ بولماسا بىلمەدى سىي بەرمەكتى.
-  وسى مەنىڭ تەڭىم بە؟ -  دەپ اقىرىپ،
لاقتىرىپ جىبەردى سول سۇيەكتى.

رۋحاني جولدا عانا ەمەس، قاراپايىم ءومىر  كورىنىستەرىنەن دە ساباق الا ءبىلۋ كەرەك. ال رۋحاني جولدا ءاربىر قادام ۇلكەن ساباق بولىپ تابىلادى. ءناپسى ىقپالىندا جۇرگەن ادام «ىشىندە ءبىر نارسە بار اقىل بەرەر،
اپار داعى ويلانىپ، كوزىڭدى سال!» دەپ ەسكەرتۋ السا دا،
بۇل اقيقاتتى تۇسىنبەيدى. ەسكەندىر دە، ءتىپتى، بۇل قاقپا تۋرالى «بۇل –قۇدايعا باستايتىن قاقپا» دەگەن حابار السا دا، ونى تۇسىنبەي، العان سىيىن   «وسى مەنىڭ تەڭىم بە؟ --  دەپ اقىرىپ، لاقتىرىپ جىبەردى سول سۇيەكتى». وسىلاي، جۇرەك كوزى جابىلعاندىقتان، قۇدايدىڭ بەرگەن سىيى بولىپ تابىلاتىن ءومىر كورىنىستەرىنەن ساباق الماي، ءتىپتى، كەيدە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كوپ ۋاقىتىمىزدى بوسقا وتكىزىپ، بەرىلگەن مۇمكىنشىلىكتەردى قولدان شىعارىپ الامىز. اباي وسىنداي ءومىردىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىر. ءارى قاراي مۇنداي پايداسىز ومىردەن شىعۋ جولىن كورسەتەدى.

جولداسى اريستوتەل اقىلى مول،
لاقتىرعان سۇيەكتى الادى سول.
حانعا ايتتى: «قاسيەت بار بۇل سۇيەكتە،
كوزىڭە كورسەتەيىن، حاباردار بول».

سول كۇندە اريستوتەل جەكە دارا،
اقىل ءسوزىن تىڭداماي بار ما شارا:
-  تارازىنى اپكەل دە، سۇيەكتى سال،
ءبىر جاعىنا التىن ساپ، ولشەپ قارا!

تاريحي دەرەك بويىنشا گرەكتىڭ اتاقتى عالىمى اريستوتەل ەسكەندىردىڭ ۇستازى بولعان. بۇل شىعارمادا اباي «جولداسى اريستوتەل اقىلى مول» دەپ ونى ەسكەندىردىڭ جولداسى رەتىندە كورسەتەدى. ۇستاز ءوزىنىڭ شاكىرتىنىڭ جاۋگەرشىلىك سوعىسىنا قاتىسپايدى. ابايدىڭ ونى ۇستاز ەمەس، جولداس رەتىندە كورسەتۋى سوندىقتان بولسا كەرەك. ءومىر سىرلارىن اقىلدى ادامنىڭ، ال رۋحاني بولمىستى تەك قانا رۋحاني ۇستازدىڭ كومەگىمەن تۇسىنۋگە بولادى. رۋحاني ۇستازدىڭ بولمىس تۋرالى تولىق ءبىلىمى بار، سونىمەن بىرگە، ول جەتىلۋ جولىن ءوزى تولىق وتكەن. مۇنداي ۇستازبەن جولىعۋ ادامنىڭ جەتىلۋ جولىندا قۇدايدىڭ وعان بەرگەن ۇلكەن  سىيى بولىپ تابىلادى. ال اقىماق ادامنىڭ دۇرىس جولعا تۇسۋىنە ءبىر عانا جول بار. ول جول -- اقىلدى ادامنىڭ ءسوزىن تىڭداۋ. ەسكەندىر وسى جولعا ءتۇسىپ، اقىلدى جولداسىنىڭ سوزىنە قۇلاق سالادى.

بۇل سوزگە ەسكەندىر دە قاراي قالدى،
تارازىنى قۇردىرتىپ، ورتاعا الدى.
قانشا التىندى كۇمىس پەن سالسا داعى،
ءبىر كىشكەنتاي سۇيەكتى اۋدارمادى.

مۇنى كورىپ ەسكەندىر اڭ-تاڭ قالدى،
بار قارۋىن التىنعا قوسا سالدى.
ەندى قايتەر ەكەن دەپ قاراپ ەدى،
بۇرىنعىدان قۋ سۇيەك اۋىرلاندى.

سۇيەكتى اۋەلدە قاراپايىم زات رەتىندە قابىلداعان پاتشا، ەندى اقىلدى جولداسىنىڭ ايتقانىن جاساپ، بۇل سۇيەكتىڭ قاراپايىم ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتە باستايدى. رۋحانيدى ەشقانداي زات باسا المايدى. بارلىق زاتتىڭ نەگىزى، ونىڭ شىققان كوزى رۋح بولعاندىقتان، ەشقانداي زات رۋحتان ارتىق بولا المايدى. بۇكىل الەم رۋحتان پايدا بولاتىندىقتان، ونىڭ ەشقانداي  بايلىعى رۋحتى باسا المايدى. رۋح پەن ماتەريانىڭ قاسيەتتەرى قاراما-قارسى، سوندىقتان ەسكەندىر «بار قارۋىن التىنعا قوسا سالدى»، بىراق «بۇرىنعىدان قۋ سۇيەك اۋىرلاندى». ءفاني الەمدە زاتتىق بايلىق كوبەيگەن سايىن، ءومىردىڭ ءمانى، ياعني ونىڭ سالماعى تومەندەي بەرەدى. رۋحاني بولمىستىڭ ماڭىزى ءوسىپ، زاتتىق بولمىستى باسىپ كەتەدى. اباي وسىنى كورسەتىپ وتىر: ماتەرياعا بايلانعان سايىن ونىڭ ماڭىزى جەڭىلدەپ، رۋحاني بولمىستىڭ اسەرى اۋىرلاي بەرەدى. بۇعان تاڭىرقاعان پاتشا قۇپيانىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ۇستازىنا جۇگىنەدى.

اريستوتەل حاكىمگە پاتشا كەلدى:
-  مىنا سۇيەك قازىنانىڭ ءبارىن جەڭدى.
بۇل سۇيەكتى باسارلىق، نارسە بار ما؟
اقىلىڭمەن تاپشى! -  دەدى.

اباي اريستوتەلدى حاكىم دەپ اتاپ وتىر. وتىز سەگىزىنشى سوزىندە ول حاكىمدەر مەن اۋليەلەر بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني ۇستازى ەكەنىن جازادى. حاكىم رۋحاني ءبىلىمنىڭ اياسىندا بۇكىل بولمىستىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني بولىكتەرىن زەرتتەپ، تولىق تانىعان ادام، سوندىقتان وعان بۇل الەمدە قۇپيا جوق. سونى بىلگەن پاتشا  «بۇل سۇيەكتى باسارلىق، نارسە بار ما؟ اقىلىڭمەن تاپشى! -  دەدى». بۇرىنعى زاماندا حاكىمدەر پاتشالاردىڭ اقىلشى، كەڭەسشىسى بولىپ، ەل باسقارۋدا نەگىزگى كومەكشىسى بولعان. وسىلاي اركىم ءوزىنىڭ تابيعي قاسيەتىنە بايلانىستى قوعامدا ورىن الىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇردى.

حاكىم جەردەن توپىراق الىپ باردى،
ءبىر ۋىستاپ سۇيەككە شاشا سالدى.
انا باسى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ،
سۇيەك باسى جوعارى شىعىپ قالدى.

حاكىم اريستوتەل سۇيەكتىڭ رۋحاني بولمىسىن جاقسى ءتۇسىنىپ تۇر. سوندىقتان ول توپىراقتى  «ءبىر ۋىستاپ سۇيەككە شاشا سالدى». وسىلاي رۋحاني سۇيەكتى ماتەريامەن جاپتى. رۋحاني كوزى ماتەريامەن جابىلعان سۇيەك ءوزىنىڭ رۋحاني قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، زاتتىق قاسيەت الدى. وسىلاي ماتەريامەن جابىلعان رۋحاني قۇندىلىقتى زاتتىق قۇندىلىق  باسىپ كەتتى. بۇل بۇكىل ادامزات ءۇشىن ۇلكەن عيبرات بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ جانى ساراڭدىق، اشكوزدىك، اتاققۇمارلىق، كورە الماۋشىلىق، ناپسىقۇمارلىق ءتارىزدى ماتەريالدىق بولمىس قاسيەتتەرىمەن بىلعانىپ، جۇرەك كوزى جابىلىپ، ادام ءومىرى تولىق زاتتىق قاسيەت الادى. جارىم ادام دەڭگەيىنە تۇسكەن مۇنداي پەندەلەردىڭ حايۋاناتتاردان ايىرماشىلىعى كوپ بولمايدى. وندايلاردى تازا ماتەريامەن بالاپ، اباي «انا باسى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ، سۇيەك باسى جوعارى شىعىپ قالدى» دەپ ءبىلدىرىپ وتىر. بىراق كوپشىلىك قاۋىم مۇنداي عيبراتتى تۇسىنبەيدى دە، قابىلداي دا المايدى.

ەسكەندىر دە سولاردىڭ قاتارىندا:

ەسكەندىر مۇنى كورىپ از تۇرادى،
حاكىمدى اۋلاق جەرگە شاقىرادى.
- تاڭ قالارلىق ءىس بولدى مۇنىڭ ءوزى،
ءمانىسىن ايتىپ بەرشى، - دەپ سۇرادى.

ءارى قاراي پاتشانىڭ ۇستازى بۇل قۇبىلىستىڭ سىرىن تۇسىندىرەدى.

- بۇل - ادام كوز سۇيەگى، -  دەدى حانعا.
تويا ما ادام كوزى مىڭ مەن سانعا؟
جەمىت كوز جەر جۇزىنە تويماسا دا،
ولسە تويار، كوزىنە قۇم قۇيعاندا.

كاپىر كوزدىڭ دۇنيەدە ارانى ۇلكەن،
العان سايىن دۇنيەگە تويا ما ەكەن؟
قانشا ءتىرى جۇرسە دە، ولگەن كۇنى
وزگە كوزبەن بىردەي-اق بولادى ەكەن.

اشۋلانبا، ەي، پاتشام، ايتايىن دات:
التىن قاقپا بەرمەدى سىزگە رۇقسات.
سىي سۇرادىڭ، بەرگەنى -  ءبىر قۋ سۇيەك،
مۇنى كورىپ، الىڭىز ءسىز دە عيبرات!

ادامنىڭ ءفاني دۇنيەنى قابىلدايتىن نەگىزگى قۇرالى كوز بولىپ تابىلادى. ناپسىمەن جابىلعان كوز جاقسى مەن جاماندى ايىرماي، كورگەننىڭ ءبارىن الا بەرگىسى كەلەدى. بىراق، ابايدىڭ ءوز ءسوزى بويىنشا «بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار بىراق».

وسىلاي ءومىردىڭ جارقىلىنا الدانعان جان العان سايىن دۇنيەگە تويا الماي، ەسكەندىر ءتارىزدى بۇكىل الەمگە قول سوزادى. سەبەبى -  يمانسىزدىق. يمانسىز «كاپىر كوزدىڭ دۇنيەدە ارانى ۇلكەن، العان سايىن دۇنيەگە تويا ما ەكەن؟» جالعان ەگونىڭ ىقپالىمەن كورگەننىڭ بارلىعى مەنىكى بولسىن دەپ جۇرگەن كوز «قانشا ءتىرى جۇرسە دە، ولگەن كۇنى، وزگە كوزبەن بىردەي-اق بولادى ەكەن». بىراق بۇل اقيقاتتى كاپىر پاتشا بىلمەيدى. ەسكەندىر ءوزىن قۇدايدىڭ بالاسىمىن دەپ ويلاپ، قۇدايمەن تەڭەستىرىپ جۇرسە دە، وسىنداي بىلمەستىككە ۇرىنادى. بولمىستىڭ بىرلىگىن ۇمىتىپ، كوپقۇدايشىلىققا قۇلدىراعان تاڭىرشىلدىكتى كاپىر، ياعني، يمانسىز دەپ اتاپ، اباي رۋحانيلىقتىڭ قۇلدىراۋىن وسىلاي كورسەتەدى. تاڭىرشىلدىكتىڭ ءوزىنىڭ رۋحاني تىرەگىنەن ايىرىلعاندا كوڭىلى تەك قانا ماتەريالدىق بولىككە اۋىپ، «كاپىر» بولىپ كەتەدى ەكەن! بۇعان دالەل – كاپىر بولعان ەسكەندىر بەينەسى. پاتشانىڭ قۇلدىراۋ دەڭگەيىن كورگەن ۇستازى اريستوتەل «سىي سۇرادىڭ، بەرگەنى -  ءبىر قۋ سۇيەك، مۇنى كورىپ، الىڭىز ءسىز دە عيبرات!» دەپ كەڭەس بەرەدى.

ويلاپ-ويلاپ پاتشانىڭ موينى ءتۇستى،
قۇدايىم كورسەتتى دەپ بۇل ءبىر ءىستى.
بەكەرلىك ەكەن مەنىڭ بۇل ءىسىم دەپ،
قولىن الىپ جۇرتىنا قايتا كوشتى.

شاكىرت ۇستازىنىڭ سوزدەرىن تولىق قابىلداپ، مۇلتىكسىز ورىنداۋى كەرەك. سوندا عانا وعان رۋحاني جەتىلۋگە جول اشىلادى. ەسكەندىر قانشا توڭمويىن، وركوكىرەك بولسا دا، ول ۇستازىنىڭ سوزىنە كوڭىل ءبولىپ، دۇرىس شەشىم قابىلدايدى. بۇل شەشىم پوەماداعى ەسكەندىردىڭ ەڭ دۇرىس شەشىمى ەدى. وسىلاي ول ۇستازىنىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، «بەكەرلىك ەكەن مەنىڭ بۇل ءىسىم دەپ، قولىن الىپ جۇرتىنا قايتا كوشتى». ءومىر بويى دۇرىس تاربيە الماي، ءناپسىنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، كوپتەگەن جۇرتتى زارلاتقان ەسكەندىر وسىلاي ءوزىنىڭ رۋحاني ۇستازى اريتوتەلدىڭ كومەگىمەن تاعدىردىڭ بەرگەن سىناعىنان عيبرات الىپ، دۇرىس جولعا قايتا كوشتى. ەسكەندىر اريستوتەل ءتارىزدى دانىشپاننىڭ كومەگىمەن ومىردەن ساباق الىپ، ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، دۇرىس جولعا تۇسە ءبىلدى.

قازىرگى زاماندا مۇنداي اقىلدى ادامدار سيرەك كەزدەسەدى. ادامزات تاريحىندا بۇعان مىسالدار كوپ. ورىس پاتشالىعى رەسەيدە، ونىڭ جالعاسى بولعان كەڭەس وداعى باسقا حالىقتاردى بوداندىقتا ۇستاپ، ەلدى «حالىقتار تۇرمەسىنە» اينالدىرىپ جىبەردى. ال بۇگىنگى كۇندەردەگى رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.ۆ.پۋتيننىڭ ۋكرايناعا شابۋىلى سول اشكوزدىكتىڭ جالعاسى بولىپ وتىر. اباي ءوزىنىڭ پوەماسىندا ەسكەندىر وبرازى ارقىلى وسىنداي اشكوز باسشىلاردىڭ كوزىن اشىپ، ولارعا ۇلگى كورسەتەدى. «ەسكەندىر» پوەماسىنىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى دا وسىندا جاتسا كەرەك.

اباي ءارى قاراي ءسوزىن بۇگىنگى جۇرتقا ارناپ، ەسكەندىر ءتارىزدى ءناپسىنىڭ قۇلىنا اينالىپ كەتپەۋدىڭ جولىن كورسەتەدى. ول ءسوزىن بىلاي دەپ جالعاستىرادى:

از-اق ءسوز ايتتىم، ءبىتتى بۇل اڭگىمە،
مۇنى ءبىر وزگە ءسوزدىڭ ءبىرى دەمە.
قارنىڭ تويسا، قايعىرما ماقتان ءۇشىن،
تويماس كەزىڭ تولار دەپ قايعى جەمە.

قۋ ءومىر جولداس بولماس، ءالى-اق وتەر،
ءوز كۇلكىڭە ءوزىڭ قارىق بولما بەكەر!
ۇياتىڭ مەن ارىڭدى مالعا ساتىپ،
ۇياتسىزدا يمان جوق، تۇپكە جەتەر.

ماقتاناسىڭ بىرەۋگە ماقتاسىن دەپ،
شاۋجايىمنان ەش ادام قاقپاسىن دەپ،
سەن كەتكەن سوڭ ارتىڭنان كۇلىپ قالار،
انتۇرعاننان قۇدايىم ساقتاسىن دەپ.

اقىلسىز ءوزىن ماقتاپ بىلجىرايدى،
بويىڭا ولشەپ سويلەسەڭ، نەڭ قۇرايدى؟
جاقسى بولساڭ، جارىقتى كىم كورمەيدى،
ءوز باعاڭدى وزىڭنەن كىم سۇرايدى؟!

اباي «مۇنى ءبىر وزگە ءسوزدىڭ ءبىرى دەمە» دەپ بۇل سوزدەردىڭ ماڭىزى ۇلكەن ەكەنىن تۇسىندىرەدى. سەبەبى، بۇلاردىڭ عيبراتى مول: «قارنىڭ تويسا، قايعىرما ماقتان ءۇشىن، تويماس كەزىڭ تولار دەپ قايعى جەمە». ءومىردى وكىنبەيتىندەي بولىپ، بوسقا وتكىزبەۋگە ۇيرەتەدى. كوكىرەگىڭدى كوتەرىپ، قۇر ماقتانعا سالىنعانمەن، جۇرتتى الداي المايسىڭ. سوندىقتان، «سەن كەتكەن سوڭ ارتىڭنان كۇلىپ قالار، انتۇرعاننان قۇدايىم ساقتاسىن دەپ»، ونداي قىلىعىڭدى ەل كۇلكى قىلادى. ال جاقسى ادامعا ءوزىنىڭ قىلىعىن ماقتاپ كەرەگى جوق، سەبەبى ونىڭ جاقسىلىعى جارىق ءتارىزدى كورىنىپ تۇرادى.

ەسكەندىر ءومىردىڭ كوپتەگەن شىرعالاڭىنان ءوتىپ، اقىرى وزىنە عيبرات الىپ، دۇرىس جولعا  تۇسە ءبىلدى. اباي ەسكەندىردەن ۇلگى الىپ، دۇرىس جولعا تۇسۋگە بۇكىل ادامزاتتى شاقىرعانداي بولادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz