رەسەي بيزنەسى ءۇشىن كرەملدىڭ اسكەري كوممۋنيزم ادىستەرى نەگە اكەپ سوقتىرادى؟ وسى ساۋال تمد كەڭىستىگىندەگى باستى تاقىرىپقا اينالىپ ۇلگەردى.

بالتىق بويى ەلدەرى دە، كاۆكازدىق رەسپۋبليكالار دا جانە ورتالىق ازيا ساياسي شولۋشىلارى دا وسى ماسەلەنى سان-ساققا جۇگىرتىپ، ءوز بولجامدارى مەن قيسىندارىن العا تارتا باستادى.

رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ يناۋگۋراتسياسىنان كەيىن كرەمل، رەسەيلىك جەتەكشى ەكونوميستەر بولجاعانداي، مەنشىكتى كەڭ كولەمدە قايتا بولۋگە كىرىستى.

وسىلايشا، بولشەۆيزمنىڭ ەلەسى رەسەيدىڭ زاۋىتتارى مەن فابريكالارىن كەزىپ، ۇلتتىق قورعانىس مۇددەسىندە نە تابۋعا بولاتىنىن ىزدەي باستادى. بۇل ەلەس قالاي پايدا بولدى ەندى سول تۋراسىندا تارقاتا ءسوز ەتەتىن بولساق...

ۋكرايناداعى سوعىستى جالعاستىرۋعا كرەملگە اقشا جەتپەگەن جاعدايدا جەكە كاسىپورىنداردى مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ تولقىنى باستالادى دەگەن ساراپشىلار بولجامى شىندىققا اينالا باستادى. ۋكرايناعا باسىپ كىرگەننەن بەرى رەسەيدەن 250 ميلليارد دوللاردان استام قاراجات اكەتىلدى.

جاقىندا كالۋگا وبلىسىنىڭ اۋداندىق سوتى رف باس پروكۋراتۋراسىنىڭ كليموۆكا مامانداندىرىلعان پاترون زاۋىتىنىڭ (كسپز) اكتسيالارىن مەملەكەت پايداسىنا جەكە مەنشىك يەلەرىنەن الىپ قويۋ تۋرالى ازاماتتىق تالابىن قاناعاتتاندىردى. وعان دەيىن «كۋچۋكسۋلفات»، ياروسلاۆسك كەمە جاساۋ زاۋىتى، «لومو» اق جانە باسقا دا جەكە كاسىپورىندار مەملەكەت مەنشىگىنە الىندى.

اسكەري زاۋىتتار، حيميا كومبيناتتارى، اۆتوموبيل كاسىپورىندارى، بانكتەر، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارلىق نەگىزگى ستراتەگيالىق اكتيۆتەر كرەمل باسشىلارىنىڭ شاعىن توبىنىڭ باقىلاۋىنا وتەدى. اسكەري كوممۋنيزمنىڭ كەڭەستىك كەزەڭىمەن ايىرماشىلىعى، قازىرگى زامانعى مەملەكەتتىك مەنشىككە الۋدى رەسەيدە بىلعارى كيىمدى جانە ماۋزەرلى قىزىل كوميسسارلار ەمەس، قاراپايىم سوت القاسى جۇرگىزۋدە.

بۇل پروتسەسس ارىدان ويلاستىرىپ، ءپۋتيننىڭ رەۆانشيستىك يدەياسى ءۇشىن قۇپيا ساقتالىنىپ كەلگەنى ەش جاسىرىن ەمەس. رف اۋماعىندا قاراپايىم سوت القاسى بيزنەس رەپرەسسيانىڭ قاندى قول جەندەتىنە اينالدىرىلدى. سوت القاسىنا بيزنەسمەندەردىڭ تازا جولمەن بايىماعاندىعى تاىبلماس ءھام بۇلتارتپاس فاكتىگە ءبىر كۇندە اينالىپ شىعا كەلدى. سونىمەن، 2022 جىلدان باستاپ رف باس پروكۋراتۋراسى سىبايلاس جەمقورلىق، اقشانى شەتەلگە شىعارۋ، 90-شى جىلدارى زاڭسىز جەكەشەلەندىرۋ جانە باسقا دا ايىپتار نەگىزىندە كاسىپورىنداردى مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ بويىنشا 40 ءىستى باستادى.

وسىدان ءۇش جىل بۇرىن رەسەيگە قارسى ەكونوميكالىق سانكتسيالار ەنگىزىلگەندە، ولاردىڭ اسەرى ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن پايدا بولادى دەپ ەسەپتەلگەن. بىراق ءۇشىنشى جىل ءوتتى، ال رەسەي ەكونوميكاسى ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتى جۇمىس ىستەۋدە جانە ءپۋتيننىڭ سوعىستى جالعاستىرۋعا ءالى دە قاراجاتى بار سياقتى... بولىپ كورىنگەنىمەن دۇنيە 380 گرادۋسقا توڭكەرىلىپ ۇلگەرگەندىگىن الەم ەمەس، رەسەيلىكتەردىڭ وزدەرى دە سەزە باستادى.

بۇگىندە ەشكىمگە كەرەكسىز سوعىستى قارجىلاندىرۋ جانە ۇلتتىق ەكونوميكانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن مەملەكەت ءوز بيزنەسىن ءوزى توناۋعا كىرىستى. ءوزى وتىرعان بۇتاقتى بالتالاۋ ارەكەتىنە پاراپار بۇل قادام كرەمل ءۇشىن وتە قاۋىپتى جول. مىسالى، بيلىك «گازپرومنان» تريلليون 300 ميلليارد رۋبل الىپ، سالىق جۇيەسىن ادەيى وزگەرتە وتىرىپ، رەسەي ەكونوميكاسىن ۇستاپ تۇرعان گاز جانە مۇناي بيزنەسىنەن اقشا الۋدى جالعاستىرۋدا. ياعني، رەسەي باسشىلىعى بۇگىن - ەرتەڭ بۇل كومپانيالار بانكروت بولسىن دەگەن قاعيداتپەن شيكىزاتتان پايدا تۇسىرەتىن سالانىڭ سوڭعى شىرىنىن سىعىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

ءوزىنىڭ يناۋگۋراتسياسىنا دەيىن ۆلاديمير پۋتين رەسەي ونەركاسىپشىلەر مەن كاسىپكەرلەر وداعىنىڭ (روكو) سەزىندە ۇلتتاندىرۋ بولمايدى دەپ سەندىرسە، ەندى سايلانىپ العاننان كەيىن سول ۋادەسىنەن تايىپ، ارقالارىنان قانجار سۇعىپ وتىر.

بۇل قادام مەملەكەتتىك مەنشىكتىڭ قۇربانى بولعان رەسەيلىك قور نارىعىن جويىپ جىبەردى. ەڭ باستىسى زاڭداعى وزگەرىستەر. اتاپ ايتار بولساق، رەسەي جوعارعى سوتىنىڭ ۋاقىت ءوتۋ مەرزىمى تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا قۇقىققا قارسى قانداي دا ءبىر ارەكەت جاسالعان كەزدەن باستاپ ەمەس، ول تۋرالى پروكۋراتۋراعا بەلگىلى بولعان كەزدەن باستاپ ەسەپتەلەتىنىن جالاۋلاتا باستادى. وتىز جىلدىق الىپ ۇيقىدان ويانعان رف پروكۋراتۋرا ورگاندارى العاش رەت حح عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنداعى جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى ەستىگەن سياقتى كەيىپكە ەنە باستادى. ياعني، ولار بۇعان دەيىن ول ىستەن مۇلدەم حابارسىز بولعان دا، بىراق ءبىر ساتتە ويانا سالاي، توڭىرەكتەگىلەردىڭ ءبارىن دۇرىس جەكەشەلەندىرمەگەنىن انىقتادى. ال ولاي بولسا، ءبارىن زاڭدى مەنشىك يەسى - مەملەكەتكە قايتارۋ ءۇشىن بىلەك سىبانا ىسكە كىرىسىپ كەتتى. باس پروكۋراتۋرا ءىس جۇزىندە ۋاقىت ءوتۋ مەرزىمىنىڭ كۇشىن جويدى جانە ەندى كەز كەلگەن كاسىپورىندى عانا ەمەس، ءتىپتى 30 جىل بۇرىن جەكەشەلەندىرىلگەن، بىرنەشە رەت مەنشىك يەلەرىن اۋىستىرعان ۇيلەر مەن نىسانداردى دا ەش كەدەرگىسىز، زاڭدى نەگىزدە مەنشىكتەنۋشىلەردەن «تارتىپ الا» الا الاتىن پارمەنگە يە بولدى. مەنشىك يەسىنىڭ اكتسيالاردى بيرجادان زاڭدى تۇردە ساتىپ العانى بۇدان بىلاي پۋتيندىك رەسەيدە ەشكىمدى الاڭداتپايدى.
بۇدان بولەك تاعى ءبىر سەبەپ - كاسىپورىن رەسەيدىڭ قورعانىس قابىلەتى ءۇشىن ستراتەگيالىق مانگە يە بولسا، ۋكرايناعا قارۋ جەتكىزەتىن رەسەيگە قارسى ەلدەرگە ءونىم ەكسپورتتايدى دەگەن سىلتاۋمەن كاسىپورىندى الىپ كەتۋى مۇمكىندىگى ارتا ءتۇستى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىندە رەسەيدە ءبارى دە سوعىس پايداسىنا تارتىلىپ الىنۋى ابدەن مۇمكىن.

بۇنىڭ ءبارى بيلىككە بۇيرەگى بۇراتىن وليگارحتاردى دا شوشىتا باستادى. رەسەي زيالىلارى «رەسەيدە ءالى دە پانالاپ قالعان وليگارحتار ەلدەن كەدەرگىسىز شىعىپ، ءوز كاپيتالدارىن شىعارا الا ما؟» دەگەن ساۋالدى قويا باستادى. پۋتين وليگارحتارى ءۇشىن باتىس نارىعىنا جول جابىق. ەندى ولار تىققان-پىققان اقشالارىن ەلدەن قالاي الىپ شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋگە كىرىستى. قازىر بيزنەسكە قاتىستى بيلىكتە وڭ قاباق تانىتۋشىلىق جوق. وليگارحتىڭ ادالدىعى – ەندىگى جەردە ونىڭ جەكە مەنشىگىنە مەملەكەت تاراپىنان قول سۇعىلماۋشىلىقتىڭ كەپىلى بولا المايدى. رەسيەدە باي-باعىلاندارعا ارنالعان 1937 جىلدىڭ قارا تۇنەگى قاپتاپ كەلەدى. كىمنىڭ كەلەسى، كىمنىڭ ءبىر كۇندە «بار بايلىعىنان ايىرىلۋ» كەزەگى قاشان كەلەدى دەگەندى ەشكىم بىلمەيدى.

رەسەي كەدەيلەرى قايتا بۇعان قۋانىپ، بيلىكتى جاقتاپ شىعادى. ءتىپتى «نيچەگو، پوتەرپيم! دەدى تەرپەلي، ي مى پروجيۆەم…» دەپ الەۋلايعا باسادى.

بۇگىندە رەسەيدە اقشانى جۇمساۋدىڭ نەگىزگى ءۇش باعىتى بار - ۋكرايناداعى سوعىس، ازاماتتىق ەكونوميكانى قولداۋ جانە حالىقتى قولداۋ. جاعداي مىناداي، بيلىك بارلىق ءۇش مىندەتتى شەشۋ ءۇشىن اقشانى قايدان تاباتىن بولادى دەگەن ماسەلە اشىق كۇيىندە قالىپ وتىر. 2025 جىلى اقشا نە سوعىسقا، نە ەكونوميكانى قولداۋعا، نە ەلدە قالىپتى ءومىر سۇرۋگە جەتەدى. بيىل رەسەي سوڭعى قارجى رەسۋرستارىن جەپ، ءوز بيزنەسىن توناپ جاتىر.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz