شامامەن ب.د.د. IV عاسىردىڭ ورتاسىندا العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستان وركەنيەتكە وتكەن كەزەڭ بولدى. وسىنىڭ نەگىزىندە ادامدار ۇجىمداسىپ ءومىر سۇرەتىن مەكەن – قالا پايدا بولدى. بۇل تاريحي موديفيكاتسيا قوعامدىق دامۋدىڭ ءتۇرلى كەزەڭدىك ەرەكشەلىكتەرىن قامتىعان وركەنيەتتىك فەنومەن ەدى.

قالا فەنومەنى مەن ونىڭ ءرولىن زەرتتەۋ كوپسالالى سيپاتقا يە. ءتۇرلى داۋىرلەر مەن ايماقتارداعى قالانىڭ تاريحي دامۋى عىلىمي تاريحنامادا بۇرىننان بەرى قاراستىرىلىپ كەلەدى. قالانىڭ الەۋمەتتانۋى، قالالىقتاردىڭ ءومىر سالتى مەن پسيحولوگياسىن زەرتتەۋ دەگەن ۇعىمدار قالىپتاسىپ، دامىپ ۇلگەردى. سونداي-اق، ورىس ادەبيەتىندە شىعارماشىلىققا قاتىستى «اۋىل پروزاسى» جانە «قالا پروزاسى» دەگەن تەرميندەر ەنگىزىلدى. سونىمەن قاتار جاڭا ارناۋلى گۋمانيتارلىق ءپان – «قالالىق زەرتتەۋلەر» ءپانىنىڭ پايدا بولعانىن دا ايتا كەتۋ قاجەت. بۇل ءپان تۇجىرىمدامالىق جوبالاردى قولدانبالى اسپەكتىلەر زەرتتەمەلەرىمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ۋربانيستيكانىڭ تەورياسى مەن تاجىريبەسىن بايلانىستىرادى.

ەكىنشى قىرىنان الىپ قاراعاندا، قالا فەنومەنىن زەرتتەۋ پانارالىق تەوريالىق-ادىسنامالىق بىلىممەن جۇزەگە اسادى. قازىرگى قالا وركەنيەتتىڭ بەلگىسى سانالادى. سوندىقتان ەكونوميكا، ساياسات، الەۋمەتتىك باسقارۋ، مادەنيەت تۋرالى بارلىق ءبىلىم قازىرگى سوتسيۋمنىڭ نەگىزگى قونىستانۋشىلىق قۇرىلىمى بولىپ سانالاتىن قالاعا قاتىستى. وسىلايشا، ەگەر ءبىز ەليتا مەن توبىر نەمەسە كوپشىلىك ادەبيەت فەنومەنى تۋرالى ءسوز قوزعايتىن بولساق، ونى دا قالا فەنومەنىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ قاراستىرامىز.

شىعىستا قالاعا قونىستانۋ قالا-مەملەكەت سيپاتىندا ورىن الدى. مۇنداي قالالاردىڭ پايدا بولۋى تابيعاتقا ەتەنە جاقىن، تابيعات زاڭدىلىقتارىن ساقتاي وتىرىپ تىرشىلىك ەتەتىن اۋىلعا قاراما-قايشى سيپاتتا قابىلداندى. نەمىس فيلوسوفى و. شپەنگلەردىڭ پايىمداۋىنشا، ەگەر اۋىل «جانى» وتىرىقشىلىق ءومىردىڭ سيمۆولى رەتىندەگى شارۋا ءۇيى بەينەسىمەن بايلانىستى بولسا، ال قالانىڭ پايدا بولۋى، ەڭ الدىمەن، جاڭا جاننىڭ – قالا جانىنىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى [1, 114].

قالالار گەنەزيسى الەۋمەتتىك كوممۋنيكاتسيانىڭ جاڭا فورمالارىن قالىپتاستىرۋمەن، سوعان وراي، توزىمدىلىكتىڭ قالىپتاسۋىمەن بايلانىستى بولدى. وسىلايشا، قالالاردىڭ پايدا بولۋى ويلاۋدىڭ ديالوگيالىق ءستيلى مەن جاڭاشا ءومىر سالتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلاستى. «قالا» ءسوزى ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان «قورشاۋ»، «دۋالمەن قورشاۋ» سوزدەرىمەن بايلانىستى، ياعني جاۋدان قورعانۋعا ارنالعان قۇرال عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، اۋىلدىق مەكەننەن وقشاۋلانۋ، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، جەردى ادامعا باعىندىرۋ ماقساتىندا «جەر-اناعا» قارسى «بۇلىكتىڭ» ءوزى.

ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ پايدا بولۋى ەۋروپالىق قوعام دامۋىنىڭ ماڭىزدى بەلەسىنە اينالدى. فرانتسۋز تاريحشىسى ج. لە گوفف بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «ورتاعاسىرلىق باتىس جابىق نەمەسە اشىق ەكونوميكا، اۋىلدىق الەم نەمەسە قالالىق، ءبىر ورتاق قامالداعى ءومىر مە، الدە اركىم بولەك ءوز ۇيىندە ءومىر سۇرە مە دەگەن ساۋالداردىڭ توڭىرەگىندە تاڭداۋ جاساۋ ءۇشىن ون عاسىرىن جوعالتتى» [2, 11]. ءارتۇرلى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ – اقسۇيەكتەر، ءدىني قىزمەتكەرلەر، سونداي-اق، جاڭادان قالىپتاسقان الەۋمەتتىك قاۋىمداستىق، ءۇشىنشى قاۋىم – قالانىڭ جاقتاۋشىلارى بۋرجۋازدار، بيۋرگەرلەر مەن قالالىقتاردىڭ ىقپالىمەن تاريحي تاڭداۋ قالانىڭ پايداسىنا شەشىلدى. قالالاردا جەكەمەنشىك كاپيتال يەلىگى مەن جالدامالى جۇمىس كۇشىن پايدالاناتىن جاڭا وندىرىستىك-ەكونوميكالىق قاتىناستىڭ وسكىندەرى پايدا بولا باستادى، ۋاقىت وتە كەلە وسى نارسە ءوندىرىستىڭ كاپيتاليستىك ءتاسىلىنىڭ نەگىزىنە اينالدى.

XVIII عاسىردا باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ورىن الدى، سونىڭ سالدارىنان ۋربانيزاتسيا ۇدەرىسى قارقىندادى، قالالاردىڭ سانى ارتتى، ونى مەكەندەيتىن تۇراقتى تۇرعىنداردىڭ سانى مەن قالالىق ءومىر سالتىنىڭ قوعامعا تيگىزەر اسەرى ارتتى. XIX-XX عاسىرلارداعى يندۋستريالدى قوعامدا قالالار ءىرى وندىرىستىك قۋات پەن مول ادام رەسۋرسى شوعىرلانعان، كاپيتالدىڭ شەكتەلۋى مەن كرەديتتىك-قارجىلىق قاتىناستار جۇزەگە اساتىن ورتالىقتارعا اينالدى. قالالاردا مەملەكەتتىك جانە ايماقتىق باسقارۋ ۇيىمدارى ورنالاستى. كوركەم ادەبيەتتە دە قالا بەينەسىن سۋرەتتەۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىلا باستادى.

قازاق ادەبيەتىندە الماتى تۋرالى كوپتەگەن پوەزيالىق تۋىندىلار مەن پروزالىق شىعارمالار بار. سەبەبى وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ الماتى قازاق ەلىنىڭ باس قالاسى رەتىندە قالىپتاسىپ، ءوزىنىڭ وركەنيەتتىك دامۋ جولىندا قازاق مادەنيەتىنىڭ ورتاسىنا اينالدى. الماتىدا جازۋشىلار مەن اقىندار، سۋرەتشىلەر مەن باسقا دا ونەر ادامدارى توپتاستى. سونىمەن بىرگە الماتىدا جاستاردىڭ مول شوعىرى جينالدى. قالاداعى تانىمال وقۋ ورىندارىندا مىڭداعان جاس اۋىلدى جەرلەردەن كەلىپ ءبىلىم الدى. كوبى سول باس قالادا تۇراقتاپ قالىپ جاتتى. مىنە، سول سەبەپتى دە الماتى قازاق ەلىنىڭ اقىل-ويى جينالعان ۇلكەن مەكەنگە اينالدى.

اقىن كۇلاش احمەتوۆانىڭ الماتىعا ارنالعان ەكى ولەڭىنە نازار اۋدارساق، ەكى ولەڭدە ەكى ءتۇرلى وي بەرىلگەن. العاشقى ولەڭدە اقىن الماتىنىڭ اسەم تابيعاتى مەن  ونىڭ جانعا جايلى اۋا رايى تۋرالى شالقي جىرلايدى:

شاھارىم مەنىڭ، شاتتىعىم، ءانىم، ءشارباتىم،
شاپاعاتتانىپ جاتاسىڭ-اۋ سەن تاڭدا تىم.
شىلدەدە – گۇلگە، اقپاندا – قارعا بولەنىپ،
ءشايى بۇلتتاردان ءشالى بايلاعان الماتىم! [3].

ەكىنشى ولەڭدە:

وزگەرىستى بايقارمىز تالاي ءالى،
باسى بولعان نارسەنىڭ بار اياعى.
تۇندە جاۋعان اپپاق قار
الماتىدا
تۇسكە دەيىن تۇتىنمەن قارايادى.
سۇرقى تۇندە ۇيلەردىڭ سۇر بالشىقتاي،
اينەكتەرى جىلتىراپ تۇرعان شىقتاي.
اق كويلەگىن كۇيەۋدىڭ كۇندە جۋىپ،
اق جەم بولدى قوس قولىم سۋدان شىقپاي [4]، – دەپ، قالا ەكولوگياسىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرەدى. ياعني، ادامداردىڭ قولىمەن تابيعاتقا جاسالىپ جاتقان قيانات تۋرالى اقىن ليريكالىق سەزىممەن جىرلايدى.

قوعامنىڭ پوستيندۋستريالدى ءارى اقپاراتتىق دامۋ دەڭگەيىنە ەنۋى قالانىڭ وركەنيەتتىك ستاتۋسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ج. بودريياردىڭ ايتۋىنشا، «قالا XIX عاسىرداعىداي ساياسي-يندۋستريالدى پوليگون بولۋىن توقتاتتى، ەندى ول بەلگىلەر، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، كود پوليگونىنا اينالدى» [5, 156].  عالىمنىڭ پايىمداۋى ورىندى. سەبەبى، ج. بودريياردىڭ ايتىپ وتىرعان ماسەلەلەرى قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا ايقىن كورىندى. مىسالى 1986 جىلعى قازاق ەلىنىڭ توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بۇعاۋىن ۇزۋگە باعىتتالعان ازاتتىق كۇرەسى تۋرالى كوپتەگەن شىعارمالار تۋدى. ماسەلەن، ت. ساۋكەتاەۆتىڭ «اي قاراڭعىسى» (1998), «جەلقايىق» (2011), ن. قۋانتايۇلىنىڭ «قاراوزەك» (2002) روماندارى وسىنداي تاقىرىپتا جازىلعان بولاتىن. عالىم گ. وردا: «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ اياق استىنان ءورشىپ كەتۋى، الاڭعا شىققان جاستاردى باسىپ جانشۋ، ولارعا جۇرگىزىلگەن سۇراق-جاۋاپ پروتسەستەرى، قىسپاققا الۋدىڭ سالدارىنان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە ۇشىراپ قيىن-قىستاۋ كۇن كەشۋى، تۇرمەگە تۇسكەن جاستاردىڭ مەزگىلسىز قىرشىنىنان قيىلۋى – بارلىعى دا سول تۇستاعى ەل ومىرىندەگى شىندىق. بۇل رومانداردىڭ نەگىزگى جەتىستىگى – جەتپىس جىلدان اسا ءومىر سۇرگەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ حالىققا جاساعان قياناتىن بار بولمىسىمەن كوركەم شىندىققا اينالدىرۋى. مىزعىماس كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن قازاق حالقىنا جاسالعان سىناق تاجىريبەسى قانشاما جاستىڭ قانىن سۋداي اعىزدى. «باس جارىلسا، بورىك ىشىندە» دەيدى اتام قازاق، ءتان جاراسى جازىلار، الايدا اراعا جيىرما بەس جىل سالعانمەن جان جاراسى جازىلمايتىنى انىق» [6]، – دەپ، رومانداردىڭ جازىلۋ تاريحى مەن قالا كونتسەپتىسى اياسىندا اۆتورلاردىڭ باستى كەيىپكەرلەر ارقىلى بەرگەن باستى ويىن انىقتايدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: قالادا جينالعان قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق تانىمدارى مەن قازاق بولمىسى ازاتتىققا ۇمتىلىپ، ءوز ويلارىن تايسالماي بىلدىرۋلەرى، ولاردىڭ قالاعا توپتاسىپ، ورتاق وي-تۇجىرىم، ورتاق پىكىرگە كەلۋلەرى دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى. 1986 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن سول وقيعا تۋرالى جازىلعان تۋىندىلاردىڭ كوبى پوستمودەرنيزم باعىتىندا بولعانىن ەسكەرسەك، بۇل قوزعالىستىڭ ادەبي ۇردىسكە تيگىزگەن اسەرىن دە باعامداۋعا بولادى.

جالپى العاندا، قالالاردىڭ تاريحي ديناميكاسى مەن ولاردىڭ الەمدىك وركەنيەت دامۋىنداعى ءرولىنىڭ وزگەرۋىن سيپاتتاي وتىرىپ، ف. برودەل ۇسىنعان قالانىڭ دياحروندى كلاسسيفيكاتسياسىن ماقۇلداۋعا بولادى. تانىمال فرانتسۋز تاريحشىسى قالانىڭ ءۇش نەگىزگى ءتيپىن اتاپ وتەدى. ءبىرىنشى تيپ – انتيكالىق ۇلگىدەگى قالا، «ءوز اۋىلدارىنا قاشان دا اشىق جانە ولارمەن بىرگە ادىمدايدى». ەكىنشىسى – ورتاعاسىرلىق تيپ، «تۇيىقتالعان، شاعىن ءارى وزىمەن-ءوزى تىرشىلىك ەتەدى» [7, 480]. ءۇشىنشى تيپ – ورتالىق بيلىكتىڭ قامقورلىعىنداعى قالا ءتيپى. ف. برودەلدىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەت بيلىگىنە باعىناتىن قازىرگى تيپتەگى العاشقى قالالاردىڭ سيپاتى وسىنداي.

قالالاردىڭ سينحروندىق تيپولوگياسىندا وركەنيەت دامۋىنداعى شاعىن نەمەسە ۇلكەن قالالاردىڭ ستاتۋسىن قاراستىرۋ ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. و. شپەنگلەردىڭ ايتۋىنشا، شاعىن نەمەسە ۇلكەن قالالاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي، ول ءتىپتى ەڭ ۇلكەن قالا تۇرعىندارىن دا ءبولىپ قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى. «بارلىق ۇلكەن قالالاردىڭ ءبىر بۇرىشىندا اۋىلداعى ءومىر سالتىن ساقتاپ، جولدى كەسىپ ءوتىپ، ءبىر-بىرىنە قوناققا باراتىن ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى تۇسىنىكتى دەيدى اۆتور. ولار ەندى قالالىق بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان اۋىل ادامدارى نەگىزىن قۇرايتىن پيراميدا تۇزەدى، ول پيراميدانىڭ باسىندا رۋحاني سۇرانىستارى وتەلەتىن، كەز كەلگەن جەردە وزدەرىن جايلى سەزىنەتىن ۇلكەن قالانىڭ ناعىز تۇرعىندارى تۇر» [1, 123].

ەلدىڭ ەرەكشە، ايتۋلى ءرولى ونىڭ باس قالاسى – استاناسىنا تيەسىلى بولادى، سەبەبى ول ساياسي، قارجىلىق-ەكونوميكالىق، مادەني، اقپاراتتىق، ءبىلىم بەرۋ، عىلىمي ءومىرىنىڭ وزەگى. سونىمەن قاتار پروۆينتسيالىق قالا تۇرعىندارى وسى ءومىردى ايقىندايتىن كۇشتىڭ تۇتقىنى بولىپ شىعادى، ەگەر قالاسا بۇل كۇشتەر تۇتاس ەلدىڭ ءومىر سالتىن تۇبەگەيلى وزگەرتە الادى. سوندىقتان ەلدىڭ تابىستى دامۋى ءۇشىن استانانىڭ ورنالاسقان جەرى تۋرالى ماسەلە قاشان دا وزەكتى. استانالاردىڭ ميگراتسياسى ءتۇرلى فاكتورلارعا نەگىزدەلەدى جانە ناقتى الەۋمەتتىك-تاريحي جاعدايلار مەن بيلىك ۇيىمدارىنىڭ كونيۋكتۋرالىق تۇجىرىمدارىنا تاۋەلدى. ماسەلەن، قالانىڭ گەوگرافيالىق جاعدايى، ونىڭ كوممۋنيكاتسيالىق مۇمكىندىكتەرى، گەوساياسي جاعدايلار جانە ت.ب. اقش-تا استانانى بەلگىلەۋ ءۇشىن ارنايى وكرۋگ – كولۋمبيانىڭ قۇرىلۋى بەكەر ەمەس. ال تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەلدىڭ ىشكى اۋماعىندا ورنالاسقان انكاراعا كەيىن كوشىرىلدى، وعان دەيىن وتتومان يمپەرياسىنىڭ استاناسى الدىمەن اندريانوپول، كەيىنىرەك كونستانتينوپول بولعان. ءوز كەزەگىندە، XX عاسىردا قازاقستاننىڭ استاناسى – ورىنبور، قىزىلوردا، الماتى، اقمولا بولدى. اقمولانىڭ اتاۋى 1998 جىلى استانا دەپ وزگەرتىلدى. استانالار ميگراتسياسىنىڭ ايماقتىق وركەنيەت دامۋىنىڭ گەوساياسي جاعدايىمەن بايلانىستى ەكەنى انىق. قازاق ەلىنىڭ استاناسىن اۋىستىرعان ساتتەن باستاپ، جاڭا استانا تۋرالى دۇنيەگە كەلگەن كوركەم تۋىندىلاردىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ اسقاق شىعارمالارى بولىپ شىققانىن دا بايقاۋعا بولادى. الايدا، استانا قالاسىنىڭ تەز ءوسۋى ونىڭ ينفراقۇرىلىمىنا دا ءبىرشاما كۇش ءتۇسىرىپ، حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسا باستاۋىنا جانە كوپتەگەن ادامي ماسەلەلەردىڭ تۋىنا سەبەپ بولىپ وتىرعانىن كورسەتەتىن كوركەم تۋىندىلار دا جازىلا باستادى. سەبەبى بۇل الەۋمەتتىك ديناميكا مەن پوستيندۋستريالدىق قوعام ماسەلەلەرى. دامىعان قالالاردىڭ بارلىعى دا بۇل ءۇردىستى باسىنان وتكىزگەن.

قازىرگى فۋتۋرولوگيالىق بولجامدار اراسىنان قوعامدىق دامۋدىڭ ءوزارا ىقپالداستىعىنىڭ ەكى تەندەنتسياسى ايقىن كورىنەدى: جاھاندانۋ جانە پوستيندۋستريالىق وركەنيەتكە ءوتۋ. بۇل تەندەنتسيالاردىڭ جۇزەگە اسۋى سوتسيۋمنىڭ قونىستانۋشىلىق قۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋىنە اكەپ سوعادى، ال ونىڭ سالدارى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. شاماسى، قالا الەۋمەتتىك ديناميكاداعى كوشباسشىلىق ءرولىن ساقتاپ قالادى، الايدا ول ءرولى وزگەرۋى دە مۇمكىن. ماسەلە تەك جاڭا قالالاردىڭ پايدا بولۋى مەن بار قالالاردىڭ كولەمىنىڭ ۇلعايۋى مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى ەمەس، سونىمەن قاتار قالالاردىڭ قالالىق اگلومەراتسياعا – بىرنەشە ەلدى مەكەننىڭ جيناقتالىپ، قارقىندى وندىرىستىك، ترانسپورتتىق جانە مادەني بايلانىسى بار، حالىق كوپ قونىستانعان ءبىر جۇيە رەتىندە بىرىگۋىندە بولىپ تۇر. سونداي-اق، پوستيندۋستريالدىق قوعامعا ءوتۋ ۇدەرىسى كەزىندە قالا تۇرعىندارىنىڭ ومىرىندەگى ەسكى ماسەلەلەر ۋشىعىپ، جاڭا ماسەلەلەر تۋىندايدى. ماسەلەن، تابيعي ورتانىڭ ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرى، مەديتسينالىق-ەكولوگيالىق ماسەلەلەر، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق جايسىزدىق، تۇرعىنداردىڭ «تىعىز ورنالاسۋى» جاعدايىنداعى سترەستىك وقيعالار مەن گ. زيممەل «سىرتقى جانە ىشكى اسەرلەردىڭ جىلدام ءارى ۇزدىكسىز اۋىساتىندىعىنان تۋىندايتىن ءومىردىڭ اسا كۇيگەلەكتىگى» دەپ اتاعان قالا ءومىرىنىڭ تىم شاپشاڭ ىرعاعى» [8]. قالالىق ءومىر سالتىنىڭ كەمشىلىگى رەتىندە ادامدار اراسىنداعى قاتىناس پەن ارالاسۋدىڭ شارتتىلىق سيپاتى باسىم ەكەنىن، قالالىق كەڭىستىكتىڭ الىپساتارلىق كاپيتالمەن جەكەمەنشىكتەلگەنىن، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى شارۋاشىلىعى قىزمەتى كوممەرتسيالانىپ، سوعان وراي تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىندا ايىرماشىلىقتار ايقىن كورىنە باستاعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

قالاداعى ادام ءومىرىنىڭ بۇل ەرەكشەلىكتەرى تانىمال تەحنيكا فيلوسوفى ل. مەمفوردتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «تۇلعاعا زيان كەلتىرەدى». بۇگىنگى كۇندە، – دەيدى ول، «الىستاعىمىز ءدال جانىمىزعا كەلدى، ەندى وتپەلى دە ومىرلىك سياقتى باعالى». جىلدام بايلانىسا الۋ مۇمكىندىگى بولعاندىقتان، تاۋلىك قارقىنى ارتتى، الايدا ءومىر ىرعاعى بولشەكتەنىپ، ۇزىك-ۇزىك بولىپ قالدى: راديو، تەلەفون، گازەتتەر جان-جاقتان شۋلاپ، بار نازاردى وزىنە اۋدارتادى، وسىنشا مول ۋ-شۋدىڭ ورتاسىندا ادامعا قورشاعان ورتا تۋرالى ويلانۋ، ونى ءتۇسىنۋ وتە قيىن، ال مۇنداي ءومىر سالتىمەن ءوزىڭدى جايلى سەزىنۋ ءتىپتى قيىن» [9, 239]. سوندىقتان ۋربانيزاتسيا تەندەنتسياسىمەن قاتار رۋراليزاتسيا تەندەنتسياسىنىڭ دا ورىن الۋى تاڭقالارلىق جايت ەمەس، رۋراليزاتسيا دەگەنىمىز – اۋىلدىق جانە قالا ماڭى ادامدارىنىڭ ءومىر سالتىنىڭ قۇندىلىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ. رۋراليزاتسيانىڭ ورىن الۋى دا وتە ماڭىزدى، سەبەبى ۋربانيزاتسيا ءىرى قالا ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەرگە، سولارعا جاقىن جاتقان اۋىلدارعا تەرىس اسەرىن تيگىزەدى. رۋراليزاتسيانىڭ سالدارىنان ادامداردىڭ ءومىر سالتى وزگەرۋى مۇمكىن – شاعىن الەۋمەتتىك توپتارعا ءتان ءوزارا قارىم-قاتىناس قايتا ورنايدى، ياعني توپتانىپ ەمەس، تۇلعالىق جاقىندىق، تۇلعالىق سىرلاسۋ جۇزەگە اسادى. بۇل ادامدار اراسىنداعى قاتىناستىڭ ادامي قاسيەتىن ارتتىرادى.

قوعامنىڭ وركەنيەتتىك دامۋىنداعى قالا ءرولى بىرجاقتى ەمەس. ءبىر قىرىنان الىپ قاراعاندا، «الەمدىك تاريح – بۇل قالا ادامىنىڭ تاريحى. حالىقتار، مەملەكەتتەر، ساياسات پەن ءدىن، ونەردىڭ بارلىق ءتۇرى، بارلىق عىلىم سالاسى ادامزات عۇمىرىنىڭ كونە فەنومەنى – قالادا نەگىزدەلگەن» [1, 113]. ەكىنشى قىرىنان الىپ قاراعاندا، ءدال سول اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، «وركەنيەت قالانىڭ جەڭىسى، بىراق ول ءوزى ءونىپ شىققان توپىراقتان جىراقتاپ، ءوزىن-ءوزى اجالعا ايدايدى» [1, 136]. سوندىقتان قالانىڭ، سونىمەن بىرگە قوعامنىڭ بولاشاق دامۋىنا كەپىلدىك جوق دەگەن ستسەناري كوپتەگەن انتيۋتوپيادا كورىنىس تاپتى. ال شىندىعىنا كەلگەندە، بارىنشا مول تابىس تابۋدى ماقسات تۇتقان نەوليبەرالدى ەكونوميكا سوڭعى وتىز جىلدا قالاعا زور زيانىن تيگىزدى، قالا قۇرىلىسىنىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىن دە، قالا قۇرىلىسىنداعى تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى دا ەسكەرۋسىز قالدىردى. وسىعان وراي، قازىرگى كەزدە قالادا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەردى دۇرىس باعامداپ، باقىلاۋعا الۋ قاجەت. بۇل تەك مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، نەگىزىن قالا وركەنيەتىنەن الاتىن قازىرگى ازاماتتىق قوعامنىڭ ميسسياسى.

ادەبيەتتەر

1. شپەنگلەر و. زاكات ەۆروپى: وچەركي مورفولوگي ميروۆوي يستوري. ت. 2. ۆسەميرنو-يستوريچەسكيە پەرسپەكتيۆى. – مينسك، 1999. – 718 س.
2. لە گوفف ج. تسيۆيليزاتسيا سرەدنەۆەكوۆوگو زاپادا. – م.، 1992. – 376 س.
3. احمەتوۆا ك. الماتى. URL: https://www.zharar.com/kz/olen/27369-kulaw.html (قارالدى: 15.04.2024).
4. احمەتوۆا ك. قالا ەكولوگياسى. URL: https://www.zharar.com/kz/olen/27446-kulaw.html (قارالدى: 15.04.2024).
5. بودرييار ج. سيمۆوليچەسكي وبمەن ي سمەرت. – م.، 2000. – 387 س.
6. 6. وردا گ. شىنايىلىقپەن بەينەلەنگەن شىعارما. URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view/gulzahan-orda-synaiylyqpen-beinelengen-sygarma__14120 (قارالدى: 15.04.2024).
7. 7. برودەل ف. ماتەريالنايا تسيۆيليزاتسيا، ەكونوميكا ي كاپيتاليزم، XV-XVIII ۆۆ. ت. 1. سترۋكتۋرى پوۆسەدنەۆنوستي: ۆوزموجنوە ي نەۆوزموجنوە. –م.، 2007. – 592 س.
8. 8. زيممەل گ. بولشيە گورودا ي دۋحوۆنايا جيزن. URL: https://magazines.gorky.media/logos/2002/3/bolshie-goroda-i-duhovnaya-zhizn.html (قارالدى: 15.04.2024).
9. 9. مەمفورد ل. مەحانيچەسكي ريتم جيزني // ينوستراننايا ليتەراتۋرا. – – № 1. – س. 239-240.

ماقالا قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتى قارجىلاندىراتىن AP19176500 «قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى قالا بەينەسى جانە كەيىپكەرلەر تيپولوگياسى» عىلىمي جوباسى اياسىندا جازىلدى.

ءمولدىر امانعازىقىزى،

ا.ق. قۇسايىنوۆ اتىنداعى ەۋرازيا گۋمانيتارلىق  ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا دوكتورى (PhD)

Abai.kz