اقشاسىز قالۋدىڭ قورقىنىشتى ەكەنىن بىلەسىز بە؟

كەزىندە وسكار ۋالد (يرلانديادىق اعىلشىن درامماتۋرگى، اقىن، جازۋشى جانە ساتريك) «جاس كەزىمدە اقشانى دۇنيەدەگى ەڭ ماڭىزدى نارسە دەپ ساناۋشى ەدىم. ەندى مىنە قارتايدىم، اقشانىڭ شىن مانىندە ادام ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى، قۇندى زات ەكەندىگىنە ءتىپتى دە كوز جەتكىزگەندەي بولدىم» دەگەن ەكەن.

«دۇنيەدە نە تارلىق ەتەدى جانە ەڭ قورقىنىشتى نارسە نە؟» دەگەن سۇراققا كوپتەگەن ادامدار: «دۇنيەدەگى ەڭ تارلىق ەتەتىن نارسە مەيىرىم مەن ماحابباتتىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، ال ەڭ قورقىنىشتىسى – ءىش تارلىق تا ەمەس، مۇمكىن اقشاسى بولماۋ» دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

ءبىر كۇنى دوسىم اۋيىمەن كەزدەسىپ قالىپ، «قايتكەندە ءبىر ادامدى تەرەڭ تۇسىنۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە كەڭىنەن اڭگىمەلەسىپ قالدىق.

دوسىم ءبىراز ويلانىپ، جىميىپ كۇلىپ الدى دا، ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن ءبىر وقيعانى بايانداپ بەردى.

مەن 20 جاس كەزىمنەن باستاپ قوعامعا ارالاستتىم. ول كەزدە كوپ نارسەنى بىلمەيتىنمىن، بەينە سيا تامباعان اپپاق قاعاز سەكىلدى ەدىم. جاتسام-تۇرسام مەنىڭ ويلايتىنىم تەك ەلمەن دوستاسۋ عانا بولاتىن. دوس قانشا كوپ بولسا قوعامداعى ورنىم سونشالىق جوعارى بولادى دەپ سانادىم. 21 جاسقا كەلگەندە اكە-شەشەم 300 يۋاندى مەنىڭ يگىلىك جاراتۋىما بەردى. مەن كاسىپكەرلىكپەن اينالىستىم. كاسىبىمنىڭ تاسى ورگە دومالاپ، ءبىراز ناتيجەگە قول جەتكىزدىم. كۇنىنە از دەگەندە 20 دوسىم كومپانياعا ىزدەپ كەلىپ، ماعان جولىعىپ قايتاتىن. ولاردىڭ الدىندا مەنىڭ كوپ كورىم قۇرمەتىم بار ەدى.

ول كەزدە مەن جالعىز قالۋدان قورقاتىنمىن. بارلىعى مەنىڭ اقشامنىڭ كوپ ەكەنىن بىلەتىن. دوستارىم اقشاسىز قالسا بولدى، مەنى ىزدەيتىن. ونىمەن بولعان بايلانىسىم تىعىز نە سيرەك، ارامىز جاقىن نە الىس بولۋىنا قارامادىم، الدىما كەلگەننىڭ بارىنە قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەستىم. قولىمنان كەلمەگەنىن ءبارىبىر امالىن تاۋىپ الدەستىرىپ بەرۋشى ەدىم. ويتكەنى ول مەنىڭ دوسىم عوي. بۇرىنعىلاردان قالعان ءسوز بار عوي، «ۇيىڭدە اكە-شەشەڭە سۇيەنەسىڭ، سىرت جاققا شىققاندا دوس-جارانعا سۇيەنەسىڭ» دەگەن، سولاي ەمەس پە؟ كەيىن مەنىڭ دەنساۋلىعىم سىر بەرىپ، قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالدىم. كومپانياعا ەكى جىلداي بارا الماي قالدىم. مۇنىم از بولعانداي، كومپانيام داعدارىسقا ۇشىراپ، ەكونوميكالىق جاعدايى تىعىرىققا تىرەلىپ قالدى. ەمحانادا جاتقانىمدا كومەكشىم ماعان حابارلاسىپ، كومپانيانىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قىل ۇستىندە تۇرعانان ايتتى.

مەن امالسىز بۇرىن اقشا بەرىپ كومەكتەسىپ تۇرعان دوستارىمدى ىزدەپ، ولاردىڭ ماعان قول ۇشىن بەرىپ، بۇل تىعىرىقتان شىعۋىما كومەك بەرۋىن ءوتىندىم. سويتسەم، مەن ولاردىڭ قارا تىزىمىنە الدە قاشان كىرىپ كەتكەن ەكەنمىن، ونى مەن قايدان بىلەيىن. سوندا دا كۇندە بىرگە جۇرەتىن دوستارىمدى ءتىزىم بويىنشا ۇمىتپەن ىزدەي باستادىم. بىراق مۇنىڭ ناتيجەسى – «بىزدە اقشا جوق» دەگەننەن اسا المادى. جارايدى، مۇنىڭ ءجونى بولەك قوي. مەن اۋرۋحانادا توسەك تارتىپ، السىزدەنىپ جاتقانىمدا، قارىز شەگىن كوتەرىپ كەلگەندەر دە بولدى. ەگەر بۇل قۇجاتقا قول قويسام، وندا مەنىڭ قيىنشىلىعىم بىردەن شەشىلگەن بولار ەدى. الايدا، مۇنىڭ وتەۋىنە ءۇيىم مەن كومپانيانى ولارعا تۇگەل اۋدارىپ بەرۋىم كەرەك بولاتىن.

اقشاڭىز قالماي، بىرەۋگە تاۋەلدى بولىپ قالعانىڭىزدا بارىپ، جان-جاعىڭىزعا قاراپ ءومىردى شىنايى تاني باستايدى ەكەنسىڭ. حالىق اراسىندا: «كەدەيدىڭ سىرلاس دوسى جوق»، «اقشانىڭ جايىن جارلىدان سۇرا»، «اقشالىنىڭ قولى وينار، اقشاسىزدىڭ كوزى وينار»، «اقشا اشپايتىن قۇلىپ جوق»، «اقشا بولسا الاڭدا سورپا قاينايدى»، «بازاردا ءبارى بار، اقشاسىز ەشكىم بەرمەيدى» دەگەن ءسوز بار عوي. وسىنىڭ ءبارى بەكەر ايتىلماعان ەكەن، ماڭدايىم تاسقا تيگەندە بارىپ بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ وتىرمىن. مىنە، قازىر مەن جالعىز قالعاننان قورىقپايمىن، اقشاسىز قالعاننان قاتتى قورقامىن.

كەزىندە بىرەۋلەر ماعان حات جازىپ، «اقشا تەگى قانشالىق ماڭىزدى؟» دەپ سۇراعاندا. مەن تۇماۋراتىپ قالىپ، ەمحانادا ينە قويدىرىپ، بۇل سۇراققا ۋاعىندا جاۋاپ قايتارا الماي قالىپ ەدىم. سول كۇندەرى دارىگەرگە كورىنۋ ءۇشىن ۇزىن كەزەككە تۇردىم. مەنىڭ كەزەگىم كەلىپ، دارىگەردىڭ بولمەسىنە كىردىم. دارىگەر بولمەسىندە 40-50 جاستار شاماسىنداعى ءبىر ايەلدىڭ بالاسىنىڭ دەنە قىزۋىن ولشەپ جاتىر ەكەن. دارىگەر مەنىڭ جاعدايىمدى ءبىراز سۇراپ، دەنە قىزۋىمدى ولشەۋگە بۇيىرىپ، ايەلدىڭ بالاسىن قايتا تەكسەرە باستادى. دارىگەر بالانى تەكسەرىپ بولىپ، ايەلگە شەك جازىپ بەرىپ كاسساعا اقشا تولەۋىن جانە ءبىر قىدىرۋ تەكسەرۋلەردەن ءوتىپ كەلىپ، جالعاستى دارىگەردىڭ قابىلداۋىندا بولۋدى بۇيىردى. بىراق ايەل دارىگەر بولمەسىنەن شىقپاي وتىردى.

دارىگەر ايەلدىڭ قوزعالماي وتىرعانىن بايقاپ: «ءسىزدىڭ تاعى  تۇسىنبەي وتىرعان جەرىڭىز بار ما؟»، – دەپ سۇرادى. ايەل باسەڭ ۇنمەن:

«دارىگەر، بۇل تەكسەرۋلەردەن ءوتۋ ءۇشىن قانشا اقشا كەتەدى؟» – دەپ سۇرادى. دارىگەر: «شامامەن 500 يۋان كەتەدى» – دەدى. ونى ەستىگەن ايەلدىڭ ءتۇرى وزگەرىپ: «ودان ازايتۋعا بولماس پا، بۇل تەكسەرۋلەردەن ءسوزسىز ءوتۋىمىز كەرەك پە،  ەگەر ءدارى دارمەك جازىپ بەرسەڭىز، ساۋىعىپ كەتۋ مۇمكىنشىلىگى جوق پا؟...» –  دەدى قاتقىل داۋىسپەن.

دارىگەر: «مەن ءسىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن، تەكسەرۋدەن ءوتۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزى بار دەپ قاراۋىڭىز مۇمكىن، الايدا بالانىڭ اۋرۋىن ءبىلۋ ءۇشىن وسى مەن جازىپ بەرگەن تەكسەرۋلەردەن ءسوزسىز وتپەسەڭىز بولمايدى. بۇل تەكسەرۋ بالادا قانداي اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى بارىن انىقتاپ بەرەدى، سودان سوڭ بارىپ مەن ايتاتىن بولامىن. ءدارى جازىپ بەرسەمدە ءبارىبىر سول اقشا كەتەدى، بۇل اقشانى جۇمسامايمىن دەگەنىڭىزبەن وعان امالىڭىز جوق قوي»، – دەدى.

ايەل دارىگەردىڭ جاۋاپبىن تىڭداعىننان كەيىن بارىپ، ءۇنسىز بالاسىن كوتەرىپ شىعىپ كەتتى

مەن دارىگەردەن شىعىپ، كاسساعا اقشا تولەۋگە بارعانىمدا الگى ايەلدى تاعى كەزدەستىردىم. ورىندىقتا وتىرعان ايەل بالانىن الدىنا وتىرعىزىپ الىپ، بىرەسە دارىگەر جازىپ بەرگەن شەككە، بىرەسە قۇشاعىنداعى بالاعا كەزەك، كەزەك قاراپ وتىردى. ءدال وسى كەزدە ونىڭ ميىن دارىگەر جازىپ بەرگەن اقشانى تولەپ بالانىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ كەرەك پە، الدە بالانى ۇيگە الىپ قايتۋ كەرەك پە دەگەن سۇراقتار شىرماپ العان ەدى.

ءسىز ماقالانى وقىپ وتىرىپ وسى جەرگە كەلگەندە، وسى 500 يۋان اقشانى ىشىنەن شىققان پەرزەنتىنىڭ اۋرۋىن ەمدەۋگە قيماي وتىر ما، بالاسىنىڭ ومىرىنەن ارتىق دۇنيەدە نە بار؟ دەۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. بىراق ءسىز كوپ ەمەس ءبىر رەت اقشاسىز قالىپ كورىڭىز، سوندا عانا ايەلدىڭ ويلاعانىن، جانىنىڭ قينالعان كەزىن سەزىنە الار ەدىڭىز دەگەن بولار ەدىم.

اقشانىڭ قاجەتتى نەمەسە ماڭىزدى ەمەستىگى ءسىزدى ويلاندىرمايدى، ءسىزدىڭ قانداي كەزدە اقشاعا مۇقتاج بولىپ قالعاندىعىڭىز ويلاندىرادى.

دەر كەزىندە ادام ءومىرىن قۇتقاراتىن اقشاڭىز بولماي قالعان كەزدە اقشانىڭ ادام ومىرىندە قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، وعان كوزىڭىزدى ابدەن جەتكىزگەن بولار ەدىڭىز.

ءسىز مىنا سۇراقتاردى وزدەرىڭىزگە قويىپ كورىڭىزدەر مە؟

1. اكە-شەشەڭىز قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتقان كەزدە قالتاڭىزدان اقشا شىعارىپ ولاردى ەمدەتە الاسىز با؟

2. بالاڭىزدىڭ وقۋ جاسىنا تولعاندا، ەڭ جاقسى مەكتەپتەرگە بەرە الاسىز با؟

3. ءسىز جانىڭىزدان ارتىق كورەتىن سۇيىكتى جارىڭىز وزدەرىڭ ارمانداعانداي ءبىر جاقسى ءۇيدى ءۇمىت ەتكەندە، ءسىز ەشقانداي ويلدانباستان، كەۋدەڭىزدى قاعىپ تۇرىپ: «نەگە الىپ بەرمەيمىن، الىپ بەرەمىن!» دەپ كەسىپ ايتا الار ما ەدىڭ؟

4. ءسىز جۇمىسسىز قالعاندا نەمەسە دوڭگەلەپ جاتقان كاسىبىڭىز بانكروت بولعاندا، ەشقانداي كىرىس كىرمەي قالعاندا، وسى قيىنشىلىقتارعا شىداپ تۇرارلىق كۇشىڭىز بولار ما ەدى؟

ەگەر قالتاڭىز قالىڭ بولسا، اكە-شەشەڭىز توسەك تارتىپ جاتىپ قالعاندا قورىقپاي دارىگەرگە كورسەتە الاسىز با؟ دارىگەر پالەن اقشا كەتەدى دەگەندە، داۋىسىڭدى كوتەرىپ تۇرىپ، «دارىگەر قانشا اقشا كەتسە دە اكە-شەشەمدى ەمدەپ جازىڭىز، اقشانىڭ ماسەلەسى جەڭىل دەپ ايتا الاسىز با؟».

بالاڭىز وقۋ جاسىنا تولعاندا، باسىڭىزدى اۋىرتپاي-اق ەڭ جاقسى مەكتەپكە بەرە الاسىز عوي، ويتكەنى سىزدە اقشا بار عوي.

سۇيىكتىڭىز نە الامىن دەسە، قورىقپاي الىپ بەرە الاسىز، وعان «جانىم، قالاعانىڭدى ال، اقشا دەگەن جەتەدى»  دەپ ايتا الاسىز.

جۇمىسسىز قالعاندا، كاسىپورنىڭىز بانكروتقا كەتكەندە، تەنتىرەپ قايىر سۇراپ كەتپەيسىز بە؟ جۇيكەڭىز توزباي ما؟ ويتكەنى، سىزدە اقشا بار عوي. قاۋىپسىزدىك سەزىمى دەگەن نە؟ ءدال قالتا قالىڭ بولۋ، ءار ۋاقىت جەتەرلىك اقشالى بولۋ. قيىنشىلىق (مۇقتاجدىق) كوشەسىنەن وتپەسەڭ، مىنە بۇل شىنايى قاۋىپسىزدىك سەزىمى.

اقشا بار بولۋ دەگەنىمىز، ودان دا كوپ تالداۋ ورايى، قۇقىعى بولۋ دەگەندىك. اقشاڭىز بولسا نە ىستەۋدى قالاساڭىز سونى ىستەي الاسىز، ەگەر بولماسا ىشنارسە ىستەي المايسىز.

ەگەر جوعارىداعى ءتورت قيىنشىلققا كەزىككەندە، اقشاڭىز بولماي قالسا قايتەر ەدىڭىز؟ ناتيجەسى قانداي بولار ەدى؟

اكە-شەڭىز اۋىرىپ جاتىپ قالعاندا، اقشاڭىز جوق بولۋ دەگەندىك، اكە-شەشەڭىز ەمدەلا المايدى دەگەندىك. ولاردى ەمدەپ جازۋ ورايى بار بولسا دا، اقشاڭىزدىڭ جوقتىعىنان امالسىز كۇدەر ۇزەسىز. اكە-شەشەڭىزدىڭ اۋرۋ ازابىن تارتقانىن ءوز كوزىڭىزبەن كورىپ تۇرىپ، تاعى شاراسىز قالاسىز. كوز الدىڭىزداعى شىندىقتى وزگەرتۋگە كۇشىڭىز جەتپەيدى، سەبەبى ءسىزدىڭ اقشاڭىز جوق.

ەگەر اقشاڭىز بولماسا، بالاڭىز مەكتەپ جاسىنا تولعاندا، قايسى بالاباقشانىڭ تاربيەلەۋ اقىسى ارزان ەكەنى تۋرالى باسقاتىرا باستايسىز. ويىڭىزدا بالانى ەڭ جاقسى وقۋ مۇمكىندىگىنە يە ەتۋ ەمەس، بەلگىلى مەرزىمگە كىرگىزۋ عانا بولادى.

سۇيگەنىڭىز التىن، كۇمىس زەرگەرلىك بۇيىمدارىن نە بولماسا كيىم-كەشەكتەرىن ۇناتىپ قالعان كەزدە ءسىز «اقشانى ۇنەمدەيىك، مۇنى الۋعا شامامىز جەتپەيدى» دەپ قاراپ تۇراسىز.

دەمەك، جۇمىسسىز قالۋ – ءسىزدىڭ قاۋىپسىزدىك سەزىمى ءولدى دەگەندىك. سەبەبى ءسىز جۇمىسسىز قالساڭىز جاقسى ءومىر ءسۇرۋ بىلاي تۇرسىن، قارىن تويعىزۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ قالادى.

اقشانى جوق دەگەن، ونىڭ سىزگە قۇرمەتى جەتپەستىك دەگەندىك

ءبىر قىدىرۋ ادامدار «بۇل تىم رەالدىق بولىپ كەتتى مە» دەۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق، مەن سەنىممەن ايتا الامىن، بۇل جاي ايتا سالعان ءسوز ەمەس، بۇل ءدال شىرقىراعان شىندىق. كوپتەگەن ىستەردە، اقشاڭىز بولماعان كەزدە عانا، بارلىعىن ءتۇسىنىپ جەتەسىز. اقشانىڭ قانشالىق ماڭىزدى ەكەندىگىن، اقشاسى جوق بولسا، ءتىلى قانشالىق قىسقاراتىنىن، مۇقتاجدىققا تاپ بولاتىنىن، امالسىزدىققا، شاراسىزدىققا قالاتىندىعىن... ءبارىن، ءبارىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ جەتەسىز.

الەمدەگى ەڭ باقىتتى ءىس نە؟

ءوزى قالاعان نارسەلەردى قورىقپاي ساتىپ الۋ، قايدا بارامىن دەسە سول جەرگە قىدىرىپ بارۋ، نە ىستەيمىن دەسە قورىقپاي ىستەۋ، كوپتەگەن تالداۋ، ىستەۋ، جاساۋ ورايى بولۋ...

بۇل دۇنيە ەشكىمگە سۇيەنىش بولمايدى. الايدا وزىڭىزگە سەنىپ، تاپقان اقشاڭىز عانا سىزگە ەڭ ۇلكەن قاۋىپسىزدىك تۇيسىگىن بەرە الادى.

نەگە تىرىسىپ اقشا تاپپايمىز؟ ارينە، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن. ءبىر كۇندەرى شۇعىل اقشاعا مۇقتاجدىق تۋىلعاندا باسقالاردىڭ الدىنا بارىپ قالماۋ ءۇشىن، كەز كەلگەن قيىنشىلىقتى ءوز كۇشىمىزگە سۇيەنىپ شەشۋ ءۇشىن. قۋانىپ تۇرىپ: «اقشاسى بولسا كورىم، سەن جاقسىسىڭ!» دەگەن جاقسى ما، الدە امالسىزدان: «اقشام بولعان بولسا قانداي جاقسى بولار ەدى!»  دەگەن جاقسى ما؟ مەنىڭشە قايسى جاۋاپتىڭ دۇرىستىعىن ناقتىلى ءىس انىقتايدى.

اقشا وتە اقىلدى. بوساڭسىعان كەزىڭىزدە ول باسقالاردى ىزدەپ كەتىپ قالادى. ول ارۋاقىت بىزگە تىرىسىپ تۇرۋدى ەسكەرتەدى. اقشا جانە بىزگە راقىمسىز رەالدىق الدىندا شىدامدى، قايراتتى بولۋدى، وزىمىزگە سۇيەنۋىمىزدى ەسكەرتىپ وتىرادى.

دوسىم، ەسىڭدە بولسىن، اقشا ەلدىڭ بارىنە قادىرلى ەمەس، الايدا اقشا بولماۋ، اقيقاتىندا تىم قورقىنىشتى. ءسىز ءبىر ساعات رۋحىڭىزدى تىكتەپ، شىداپ تۇرا الساڭىز، بولاشاقتا پەرزەنتىڭىز باسقالار الدىندا ءبىر مينۋت كەۋدەسىن تىك ۇستاپ تۇرا الادى، سول سەبەپتى بوساڭسۋدى، وڭاي سىنۋدى، جالقاۋلىقتى لاقتىرىپ تاستاۋىڭىز كەرەك.

قىتاي تىلىنەن اۋدارعان ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz