اقشوقىدا، اباي قاتتى تورىققاندا توگىلگەن ءتورت ولەڭ...

(ۇلى اقىننىڭ جازىلعان جىلى بەلگىسىز ولەڭدەرىن زەرتتەپ-زەردەلەۋدىڭ جالعاسى)

باسى: ابايدا داتاسىز ولەڭدەر بولماۋى كەرەك!

اڭداتپا

ۇلى اباي اقشوقى اۋىلىندا ۇزبەي 33 جىل (1861-1893 جج. ارالىعى) قىستاعان. شەتكەرى، يەندەۋ جەر باۋىردىڭ ەتەگىندەگى بۇل مەكەن – ءدىلدا ەكەۋىنىڭ پاتشالىعى. قىستاۋدا، اباي ءۇيىنىڭ تاپ قاسىندا ءدوڭ، توبە بار. ول «ولەڭ-توبە» دەۋگە لايىق. ابايدىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى تۇگەلگە جۋىق تۋىلعان جەر – سول ءدوڭنىڭ ءۇستى. قاراڭعىلىق قويۋلانىپ، اينالا تىنىشتىق تاپقاندا ابايدىڭ ءار كەشى سول دوڭدە وتەتىن. سوندا كوپ ۋاقىت ويعا شومىپ وتىراتىن. مۇحتار اۋەزوۆ: «اۋىلدا جۇرگەندە قىسى-جازى ءدوڭ باسىندا وتەتىن كەش، قازىر تاعى دا ءبىر وزگەشە بوپ سەرپىلتىپ، ءوز قۋاتىن ايىرىقشا ءبىلدىرىپ، ابايعا قاتتى اسەر ەتەدى» دەيدى «اباي جولىندا».  مىنە، ءبىز تومەندە ءسوز ەتەتىن ءتورت شىعارما سول قۋات بەرەتىن توبەدە تۋىلعان سوڭعى ولەڭدەر...

ەندى اباي قاتتى تورىققان 1892 جىل مەن 1892-1893 قىسىنا كەلەيىك. وسى كەزەڭ تەرەڭ قاۋزالسا ەكەن دەپ اباي العاش تورىققان 1884 جىلعا، وسپان ورنىنا كۇنتۋ بولىس سايلانعان وقيعاعا توقتالۋعا ءماجبۇرمىن. سول سايلاۋدان سوڭ ەربول، جيرەنشە، ورازباي، كۇنتۋ، ابىرالى سياقتى بۇرىنعى دوس بولىپ جۇرگەن، سەنگەن ادامدارمەن (ولارعا قوسىلعان ءوز اعايىندارى بار) اباي ماڭگىگە اجىراستى. جالعىز قالعاندىعىن اقىن:

كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا،
الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا؟! – دەگەن سياقتى تالاي سوزدەرىمەن جەتكىزىپ، مۇڭىن شاعادى.

ويشىلدىڭ ىشكى ءومىرى دە ءماز ەمەس-ءتى. 12 ۇلكەن ىسپەن تەرگەلىپ سەمەيدەن 3-4 ايعا شەيىن شىعا الماي جاتقان 1879-1883 جىلدارى اباي كىتاپتى باس الماي وقىپ، وزىق ويلى وقىمىستى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ەندىگى ءىسى، ارمان، ماقساتى ءوزىن تۇزەمەك، وزىمەن بىرگە بۇكىل ەل-جۇرتىن تۇزەمەكتىك ەدى. بۇل دا وتقا جانعانداي كۇي كەشتى. 1884-1885 جج. كىلەڭ سىني پوەزياسى وسى حالدە تۋىلعان.

مىنە، ەندى 1892 جىلعا قايتا ورالايىق. جاڭا ايتىلعان سىرتقى جانە ىشكى جايسىزدىق ابايدى قايتادان تاپتى. 1891 جىلدىڭ ءدال سوڭىندا ءىنىسى وسپان قايتىس بولادى. «وسپان ولگەن سوڭ، – دەيدى مۇحتار اۋەزوۆ، – بارلىق جاۋدىڭ ازابى مەن الەگى تۇگەل كەلىپ، ابايدىڭ جەكە باسىنا تۇسەدى» (اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. –الماتى، 1995. – 64-بەت). اعارتۋشى بولۋدان (ناقىل وسيەتتەرىنەن)  كوڭىلى قالعان، جاڭا رۋحاني ءورىس، سونى باعىت ىزدەگەن ىشكى ءحالى تاعى الاي-دۇلەي ەدى. وسى 1891 جىلعى «كوزىنەن باسقا ويى جوق» ولەڭىندە اباي:

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.
ىشتەگى كىردى قاشىرسا،
ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى، – دەسە، بۇل ءوزىنىڭ ىشكى ءومىرىن، جەكە باسىنىڭ تاجىريبەسىن ايتقانى (اللانىڭ حيكمەتىن ءوزى سەزىنبەگەن جانعا ول جايلى ايتۋعا جول جابىق). وسى كەزدەن اباي تۇپكى سەبەپتى ىزدەۋگە، ياعني ناقليادان عاقلياعا اۋىستى دەپ سەنىممەن ايتامىز.

سونىمەن، 1892 جىلى اباي قاتتى تورىقتى. ۇلى جۇرەك قاجىدى، ۋلاندى. وعان بۇلتارتپاس ايعاقتار: «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟»، «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى»، «جاقسىلىق ۇزاق تۇرمايدى»، «قايعى شىعار ىلىمنەن»، «كۇلىمسىرەپ اسپان تۇر»، «كەلدىك تالاي جەرگە ەندى» جانە ت.ب. مۇڭدى ولەڭدەرى. وسى تسيكلگە ەندى «تاڭىربەردىگە» جانە «دومبىراعا قول سوقپا» دەگەن ەكى جىرى جانە كەلەر جىلى جازعان ەكى ولەڭى: «جۇرەگىمدى قان قىلدى» مەن «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» قوسىلۋى شارت. اتالعان ولەڭدەردىڭ الدىڭعى ەكەۋى مەن سوڭعىسىن 1940 جىلى ابايتانۋشىلار قايىم مۇحامەتحانوۆ پەن ءارحام ىسقاقوۆ ەل ازاماتتارى اۋزىنان جازىپ الىپ، عىلىم اكادەمياسىنا تاپسىرعانىن ايتا وتىرايىق.

ءبىزدىڭ مىندەت – وسى ءتورت ولەڭنىڭ جازىلعان جىلىن انىقتاۋ جانە ولاردىڭ اقشوقى دوڭىندە، اباي قاتتى تورىققاندا جازىلعانىن دالەلدەۋ.

«تاڭىربەردىگە»

تاڭىربەردى (تاكەجان) – ابايدىڭ تۋعان اعاسى. ولەڭدى اقىن 1892 جىلى اعاسىنا دەگەن رەنىشى پەن وكپەسى، اشۋى مەن ىزاسى شاراسىنان اسقاندا ءزارلى تىلمەنەن جازعان. اۆتوبيوگرافيالىق سىرعا تولى جەتى شۋماق ولەڭ:

بايسىپ، پاڭسىپ،
كورىنگەنگە ءبالسىپ.
ءوزى عانا كەلگەندەي،
دۇنيەگە جانسىپ.
ماڭ-ماڭ باسىپ،
مەنمەندىگى اسىپ.
مال ءبىتتى دەپ، كوڭىلى
كوتەرىلىپ تاسىپ، – دەپ باستالعان. ولەڭ سول ءداۋىر بايلارىنىڭ تيپتىك بەينەسىن كوز الدىڭا اكەلەدى. «ورازباي مەن جيرەنشەنىڭ ارقايسىسىندا مىڭ-مىڭنان جىلقى بولعان، – دەپ جازادى مۇحاڭ. – ال ابايدىڭ ءوز باسىندا ەشبىر ۋاقىتتا ونداي بايلىق بولعان ەمەس» (سوندا، 63-بەت). اتالعان ەكەۋى «ابايدىڭ اتاعى، ابۇيىرى، باق دارەجەسى ءبىر توبىقتى ەمەس، سان توبىقتىداي ەلدەرگە تۇگەل جەتە باستاسا دا» (اۋەزوۆ) «شولاق داۋلەت» يەسى ابايدى وزدەرىنە تەڭ ساناماعان، ءبىر ولەڭىن دە جاتقا بىلمەگەن. مىنە، توبىقتىنىڭ ءىرى بايلارى قاتارىنا قوسىلعان، مىڭ جىلقى بىتكەن تاكەجاننىڭ دا «كوڭىلى كوتەرىلىپ تاسىعان» جايى سول.

باي-باي دەسە ماستانىپ،
مىڭ تەڭگەسىن جاستانىپ،
ەشكىم تيمەي وزىنە،
اعايىنعا قاستانىپ.

تاكەجان قارقارالى جارمەڭكەسىنە شىعىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساۋمەن دە بايىپ، الدەنىپ العان-دى. «مىڭ تەڭگەسىن جاستانىپ» دەيتىنى سول.

...پىس-پىس ەتىپ دەمىگىپ.
وتىرىك جالا جابادى،
بىرەۋگە كور قازادى.
وتىرعاندا ۇيىندە،
ىلديدىڭ ءتورىن الادى.
وتىرىك، وسەك، داۋ دەسە،
بايگە اتىنداي شابادى.
قولىڭنان كەلەر تۇك تە جوق،
وسىنىڭ ماعان بولدى كەك.

مىسقىل ولەڭ وسىلايشا تۇيىندەلگەن. تاكەجاننىڭ مەنمەندىگى، ءوز اقىلىمەن جۇرمەيتىن سولقىلداق مىنەزىنە جالعىز قالىپ قينالعان ءىنىسى جانىنان تابىلۋدىڭ ورنىنا قارسى توپ جاعىنا شىققان جىمىسقى شيكىلىگى قوسىلعان. بۇل وپاسىزدىقتى تۇراعۇل «اكەم اباي تۋرالى» دەگەن ەستەلىگىندە: «1891 جىلى ورازباي وسپانمەن ارازداسىپ جاۋلاسقاندا تاڭىربەردى دەگەن اعاسى ورازباي جاعىنا شىققان. ...ورازبايمەن قۇدا بولعان» دەپ جايىپ سالادى (وعاش قىلىعىن «مالدان باسقا مۇڭى جوق» تاڭىربەردى وسپان ولگەن سوڭ دا قويماعان). اعاسى جايلى شىندى اباي بۇرىننان ايتقان، «كەسەلدى بولىپ بىتەدى، جاقسىعا بىتكەن جاقىندار» (1886) ولەڭى سونىڭ مىسالى. بىراق بۇرىن بۇركەمەلەپ باقسا، بۇل جولى اشىق ايتقىزىپ، ولەڭ سوڭىندا: «وسىنىڭ ماعان بولدى كەك» دەگىزگەن سوڭعى سوراقى ءجايت ەدى.

قاراسوزىندە اباي قىر بايلارىنىڭ تيپتىك بەينەسىن بىلايشا سيپاتتايدى: «بايلار، ولار وزدەرى دە ءبىر كۇن بولسا دا، داۋلەت قونىپ، دۇنيەنىڭ جارىمى باسىندا تۇر. وزىندە جوقتى مالىمەن ساتىپ الادى. كوڭىلدەرى كوكتە، كوزدەرى اسپاندا، ادالدىق، ادامدىق، اقىل، عىلىم، ءبىلىم – ەشنارسە مالدان قىمبات دەمەيدى. مال بولسا، قۇداي تاعالانى دا پارالاپ السا بولادى دەيدى. ونىڭ ءدىنى، قۇدايى، حالقى، جۇرتى، ءبىلىمى، ۇياتى، ارى، جاقىنى – ءبارى مال. ءسوزدى قايتىپ ۇقسىن، ۇعايىن دەسە دە قولى تيە مە؟» (8-ءسوز). سالىستىرا قاراساق، قارا ءسوزى مەن «تاڭىربەردىگە» ولەڭى ۇندەس تە ۇيلەس.

سونىمەن، «تاڭىربەردىگە» ولەڭىن اباي 1892 جىلى جازعان (جازىندا، بالكىم، سوڭىندا).  بۇعان دەيىن قۇندى مۇرا اباي جيناقتارىنا كەيدە ەنىپ، كەيدە ەنبەي، ۇنەمى تاسادا قالىپ كەلدى (كاكىتاي، تۇراعۇل قاجى ۇرپاعى اراسىندا ارازدىق بولماسىندى ويلاپ، 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناققا سالماعان ولەڭنىڭ ءبىرى). تاعدىرى قيلى ولەڭدى ءوز كەتىگىنە قالاۋدىڭ كەزى كەلدى دەگەن ويدامىن.

«دومبىراعا قول سوقپا»

ۇلى اقىندى نالىتقان، اۋرە-سارساڭعا تۇسىرگەن 1892 جىلعى كەلەسى تۋىندى – «دومبىراعا قول سوقپا». ونىڭ ايگەرىمگە ارنالعانى ءمالىم (كاكىتاي، تۇراعۇل قاڭقۋ ءسوز جايىلماۋى ءۇشىن تۇڭعىش جيناقتان الىپ قالعان ولەڭنىڭ ءبىرى). «ءمان-مازمۇنى نازىك، اۆتوبيوگرافيالىق سىرى بار» (اۋەزوۆ) جىرىن اباي:

دومبىراعا قول سوقپا،
شىمىرلاتىپ ءبىر-بىرلەپ.
جۇرەگىم، سوقپا، كەل توقتا،
جاس كەلەر كوزگە ءجۇر-جۇرلەپ.
قايعىلى كوڭىلىم قايداعى،
بۇرىنعىمدى جاڭعىرتار.
قايراتتى الىپ بويداعى،
باسىمدى قايعى قاڭعىرتار، - دەپ باستاعان. اقىننىڭ كوزىنە جاس الا وتىرىپ، جارىنا قولىن سوزعانداي سەزىممەن ايتقان ءوتىنىشى الاقانعا سالعانداي كورىنىپ تۇر. ايگەرىم تاماشا دومبىراشى ءارى ءانشى ادام بولعان. اباي اندەرىن العاش ورىنداۋشى ءھام تۇڭعىش تاراتۋشى وسى كىسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. 1887-1890 جىلدارى اباي-ايگەرىم اۋىلى ونەردىڭ ورداسى بولعان. توي-دۋمان، التىباقان اينالاسى اباي اندەرىمەن باستالىپ، اباي اندەرىمەن اياقتالىپ وتىرعان. ولەڭنىڭ ەكىنشى جارىمىندا ايگەرىم كەشتىڭ جۇلدىزى، كوڭىلىنىڭ مۋزاسى بولعان سول كەزدەردى ساعىنا ەسكە العان اقىن:

ونان دا جىلى جۇزىڭمەن،
كەل، جارىم، قارا بەتىمە.
جاۋاپ ايت جىلى سوزىڭمەن،
ىشتەگى قايعى دەرتىمە.
ىشتەگى ەسكى جالىندى،
ءسوندىر جاڭا قىلىقپەن.
سويلەسشى جاقسى، جاعىمدى،
مەندەي كوڭىلى سىنىقپەن، - دەپ وتىنەدى. بىراق، ايگەرىم جاقسى، جاعىمدى سويلەسە الدى ما، ابايدىڭ سىنىق كوڭىلىن «سەمىرتە» الدى ما؟ جوق، ولاي بولماعان. قوس جۇرەك اراسىن جالعاعان نازىك ءجىپ ءۇزىلىپ قالعان ءحالدى مۇحاڭ قالت جىبەرمەي بىلايشا سىر شەرتەدى: «سوڭعى بىرنەشە جىل بويىندا اباي مەن ايگەرىم اراسى تەك ءبىر سىيلاستىق قانا ساقتاسقانداي. كوڭىلدىڭ توڭى ءجىبىپ، بۇرىنعىسىنداي ەمىرەنىسكەن كۇيدى قايتا تابا الماعان. ...ارالارىندا العاشقى باقىت جىلدارىنداي ۇزاق سىر شەشىپ، شەر ايتاتىن ساعاتتار ۇزىلگەن» («اباي جولى» كىتابىنىڭ «بيىكتە» تاراۋى). شىنى وسى.

كوڭىلدىڭ توڭى جىبىمەگەنى نەسى؟ ەمىرەنىسكەن كۇيدى تابا الماعانى قالاي؟  وعان سەبەپ: ونەرلى ايگەرىمنىڭ مال جيناۋ، داۋلەت قۇراۋ قازىعىنا بايلانۋى ەدى. ماسەلەن، داۋلەتياردىڭ ەستەلىگىندە اباي: «ءاي، ايگەرىم، ...سەن ادامنان مالدى جاقسى كورەسىڭ»، – دەپ ەلدىڭ كوزىنشە جازعىرادى (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. – الماتى، 2018. 238-بەت). قىسقاسى، ايگەرىم تاڭداۋى – بايلىق، ابايدىكى رۋحاني جول بولدى. ۇعىنىسۋ مۇمكىن ەمەس. ءسۇيىپ قوسىلعان ەكەۋدىڭ ءبىرى-بىرىنە جات بولۋىنىڭ، جولدارى ەكىگە ايىرىلۋىنىڭ وزگەدەي سەبەبى جوق.

جاسالعان تەكسەرىستەن شىعار قورىتىندى: «دومبىراعا قول سوقپا، شىمىرلاتىپ ءبىر-بىرلەپ» –  ابايدىڭ «تاڭىربەردىگە» ولەڭىمەن مەرزىمدەس، اقشوقىدا، 1892 جىلدىڭ سوڭىندا جازعان سىرلى ولەڭى.

«جۇرەگىمدى قان قىلدى»

تۇڭعىش جيناقتا (1909) جارىق كورگەن «اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرى» اتتى ەڭبەگىندە كاكىتاي ىسقاقۇلى: «مارقۇم ابايدىڭ 1893-ءشى جىلى جازعان ءبىر ولەڭى» دەپ مىنا ءۇش شۋماقتى كەلتىرەدى:

جۇرەگىمدى قان قىلدى،
وتكەن ءومىر، ولگەن جان.
اقىل ىزدەپ ىزەرلەپ،
ءبارىن سىناپ ساندالعان.
ءبىرىن تاپپاي سولاردىڭ،
ەندى ىشىمە وي سالعان.
تۇلا بويدى ۋلاتتى،
ءبارى الداعىش سۇم جالعان.
باسىڭا ءتيدى، بايقادىڭ،
بارىنەن باستى شايقادىڭ.
تاعى بار ما ايتارىڭ؟
نانعىش بولساڭ، ەندى نان!

بۇل ارادا «ولگەن جان» – ارينە، ءىنىسى وسپان، ال «ءبارىن سىناپ ساندالعان» – ءوزىن مەڭزەگەنى دەپ ۇقساق دۇرىستىق.  سونداي-اق، جىردىڭ ەلدەن كومەك تاپپادىم، ياعني بارىنەن باستى شايقادىم دەگەن سارىنى، وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار، اقىننىڭ «مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى» ولەڭىن ەسكە سالادى.

ولەڭ تاريحىنا قاتىستى ءبىر ءسوزىمىز ايتىلماي قالىپ بارادى. 1892-93 جىلدارى ابايدى جالعىزدىق قۇرساۋىنان قۇتقارعان  ادام – كەسەك تالانت يەسى لەرمونتوۆ ەدى. كوپتەن اڭساعان رۋحاني دوستى سونىڭ پوەزياسىنان تاپتى جانە ونى ولە-ولگەنشە جان سەرىگى ەتتى. بۇل ەكى دارىننىڭ تانىمى بىرلىگىنىڭ، ياعني كوكىرەك كوزى دەڭگەيلەستىگىنىڭ بەلگىسى. ءسوز بولىپ وتىرعان تۇستا لەرمونتوۆتىڭ جيناعى ابايدىڭ قولىنان تۇسپەي، بەس-التى ولەڭىن «قىزىعىپ ءسۇيىپ، ءسۇيسىنىپ وتىرىپ اۋدارادى» (اۋەزوۆ). سونىڭ ءبىرى – اباي «ال، سەنەيىن، سەنەيىن» دەپ اۋدارعان «يسپوۆەد» ولەڭى. ەندى «جۇرەگىمدى قان قىلدى» مەن وسى اۋدارما اراسىنداعى بايلانىس پەن بولەكتىكتى قوزعاماي بولمايدى.

ماسەلە سوندا، «جۇرەگىمدى قان قىلدى» 1954 جىلعى جيناققا دەيىن  ابايدىڭ ءتول ولەڭى دەلىنگەن ەدى. بىراق كەيىندە ءۇش شۋماقتىڭ الدىڭعى ەكەۋى لەرمونتوۆتىڭ «يسپوۆەد» ولەڭىنەن اۋدارما دەپ شەشىلگەن. وسى كۇماندى شەشىم. «جۇرەگىمدى قان قىلدىنىڭ» ەكى شۋماعى مەن «يسپوۆەدتىڭ» سوعان سايكەس ەكى شۋماعىن زەيىن قويىپ سالىستىرعاندا، الدىڭعىنى اۋدارما دەۋگە اۋىز بارمايدى. بار ايىبى، ولەڭ لەرمونتوۆ قالىبىندا، ايتپەسە تۇگەل تازا  ابايدىكى، ءتول ءسوزى، ىشكى سەزىمى دەگەندەي. بايروننىڭ «ۆ البوم» اتتى ولەڭىنىڭ ءستيلى مەن قالىبىن الىپ، لەرمونتوۆ وسى اتتاس ولەڭ جازعان. بىراق، ونى ەشكىم دە بايروننان اۋدارما دەمەي، تەك سوعان تەكتەس تۋىندى ساناعان. سول سياقتى ابايدىڭ ءتول ولەڭىنىڭ لەرمونتوۆقا تەلىنۋى وبال-اق.

تۇجىرا كەلگەندە، كاكىتايدىڭ «ابايدىڭ جازعانى» دەگەنى دۇرىستىق، «جۇرەگىمدى قان قىلدىنى» ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى دەپ قايتادان مويىنداۋ، ونى «ال سەنەيىن، سەنەيىن» ولەڭنەن بولەكتەپ الۋ، جەكە باسۋ قاجەتتىلىك. بۇل – بۇگىنگى كۇننىڭ سۇرانىسى. كەشەگى ماسكەۋگە قارايلاعان زامان كەلمەسكە كەتكەنىن ۇمىتپايىق، اعايىن.

«ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» 

ءفاني دۇنيەدە نە بار، ءبارى دە وتكىنشى، «جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟» (اباي). اقىرى اباي باسىنا تونگەن قارا بۇلت تا سەيىلە باستاعان. وعان سىرتقى ءومىر وقيعالارى: 1893 جىلدىڭ جازىندا دەمالىسقا كەلگەن ءابىشتىڭ ۇيلەنگەنى، ءوزىنىڭ حالىق قالاۋىمەن شىڭعىس بولىسىنا سوڭعى رەت بولىس سايلانعانى جانە وسى جىلدىڭ كۇزىندە ەل ورتاسى، جەر كىندىگى سانالعان جيدەبايعا ورنىققانى دالەل.

ىشكى دالەلدىڭ ءبىرى – «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» ولەڭى. ول وڭ وزگەرىستىڭ كۋاسى. نەگە دەسەڭىز، ءوز ءمىنىن قولعا الۋ، مىنەزىن تەكسەرۋ – وپتيميستىك نىشان، كەمەلدىككە ساتىلاۋدىڭ بەلگىسى. اسقار تاۋدىڭ شىڭى كورىنە باستاعاندا ەندى اداسپاسىن بىلگەن جولاۋشىنىڭ كوڭىلى جاي تابادى ەمەس پە. سول سياقتى ابايعا دا 1893 جىل ساۋلەلى، رۋحتى ۋاقىتتىڭ باسى بولدى. ىزدەگەن جولىن تاپتى، الداعى بيىك ماقساتى بەلگىلەندى.

بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان از ەمەس.
جۇرەگىمدى بايقاسام،
ينەدەيىن تازا ەمەس، – دەسە دە، جاڭا ايتقانداي، بۇل ءتۇڭىلۋ ەمەس، قايتا كوڭىلى ۇمىتكە تولى اقىننىڭ تولعانىسى. الداعى اسۋلاردى سەزىنىپ، رۋحاني تولىسۋدىڭ شىڭىنا كوز تىككەن ءحالى. ويىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىنا ءبىر ءتامسىلدى كەلتىرە كەتەلىك. ساحابالار: «قۇدايعا ەڭ جاقىن ادام كىم؟ ول نامازىن قازا قىلماعان تاقۋا ما؟»، – دەپ سۇراعاندا پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.): «جوق، ولاي ەمەس، قۇدايعا ەڭ جاقىن ءوز ءمىنىن سەزىنىپ، ايىبىن مويىنداپ، سونى تۇزەۋگە بەت العان ادام»، – دەپتى.  ولەڭنىڭ ورتاڭعى شۋماعىندا اباي:

وسىنشا اقىماق بولعانىم،
كورىنگەنگە قىزىقتىم.
... اقىل مەنەن بىلىمنەن،
ابدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن، – دەيدى. ونىڭ سەبەبى، الدىڭعى كەزەڭمەن (1878-1884 ج.ج.) سالىستىرعاندا، اباي كىتاپ وقۋدان قول ءۇزدى، الەمدىك ادەبيەت پەن عىلىم-ءبىلىم بۇلاعىنان شەتتەپ قالدى. التىن ۋاقىتىن ءتول شىعارماشىلىعىنا، تالاپتى جاستارعا  جۇمسادى، ەل جۇمىسى دا قالىس قالمادى. ىشكى سىرىن اقتارعان جىردى اقىننىڭ:

«ءسىز بىلەسىز» دەگەندە،
كۇنگە كۇيىپ، ءپىسىپپىن.
ماقتانباسقا ماقتانىپ،
دەپ ءجۇرىپپىن «پىسىقپىن»، – دەپ اياقتاعانى – ءفاني ءومىردىڭ جارقىلىنا مەن دە الداندىم دەگەن وكىنىشى.

قورىتا كەلگەندە، اباي ويعا ءتۇسىپ، تولعانعان ولەڭ انىق – 1893 جىلعى. بۇدان بىلاي ونىڭ  جازىلعان جىلىن «ءمالىمسىز» دەۋ قيعاشتىق بولادى. شىعارما كەمەڭگەردىڭ ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسى ساتى-ساتىلاپ دامىعانىنىڭ كۋاسى بولۋىمەن دە قۇندى. اقشوقىدا ولەڭ-توبە باسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءتورت ولەڭگە جاسالعان تەكسەرىس وسىمەن ءتامام، الداعى ۋاقىتتا جيدەبايدا تۋىلعان شاعىن تۋىندىلاردى تىلگە تيەك ەتپەكپىن.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz