قاي ءدىن؟ جاراتۋشى ادامزاتتىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن كىتاپ تۇرىندە تۇسىرگەن ينسترۋكتسياسى بولسا قۇبا-قۇپ. كىتاپپەن قوسا پايعامبار دەپ اتالاتىن نۇسقاۋشى (ينسترۋكتور) دا جىبەرىپ، سەنىڭ جاراتىلىسىڭ مىناداي، بىلاي ءومىر سۇرسەڭ ەكى دۇنيەدە دە باقىتقا قول جەتكىزەسىڭ دەگەن ءدىنىنىڭ اتى – يسلام. ادام اتادان (ا.س) مۇحاممەتكە (س.ا.ۋ) دەيىنگى بارلىق پايعامبارلار سونى ءتۇسىندىردى. باسقا حاق ءدىن جوق. بۇكىل الەمدە قانشا مولەكۋلا، اتوم بولسا سونشا دالەلى بار مۇنىڭ. ويتكەنى الەمدە ءبىر جۇيە بار، زاڭدىلىقتار بار. ولار وزدىگىنەن بولمايدى. ول زاڭداردى جاراتىپ، قاداعالاپ تۇرعان بىرەۋ بار. سول ءبىر عانا جاراتۋشىنىڭ (كوپ بولۋى مۇمكىن ەمەس) ادامزاتقا جىبەرگەن نۇسقاۋلىعىن حاق ءدىن دەيمىز. باسقاشا نانىم-سەنىمدەر (دىندەر) ادامنىڭ ءوز ويىنان شىققان نارسەلەر.

قازاق پەن يسلام ەگىز ۇعىم. جالپى تۇرىك حالىقتارى ءۇشىن دە سولاي. باسقا حالىقتاردا ءار ءتۇرلى ءدىن ۇستانۋ ءۇردىسى بار. ال تۇرىك حالىقتارىندا ول جوق ەسەبى. ويتكەنى تۇرىك – مۇسىلمان دەگەن ۇعىم بۇل حالىقتاردىڭ ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە سىڭگەن. يسلامدى قابىلداماعان نەمەسە كەيىنىرەك يسلام دىنىنەن شىعىپ كەتكەن قاۋىمدار تۇركىلىك بولمىستارىن دا جوعالتىپ الىپ وتىر. مىسالى، بولگارلار مەن ۆەنگرياداعى قىپشاقتار. سىبىردەگى تۇركى تەكتى حالىقتار. اتى-جوندەرىنىڭ ءبارى ورىسشا، دۇنيەتانىمى، ءومىر ءسۇرۋ ستيلدەرى تۇركىلىك سيپاتتان ايىرىلىپ قالعان. مونعولياداعى حوتىندار مەن دوحالار دا سونداي. باياعىدا اتا-بابامىز مۇسىلمان بولعان ەكەن دەگەننەن ارىگە بارا المايدى. ءتىل جويىلعان. سارى ۇيعىرلاردىڭ دا جاعدايى سونداي. ءتىل تۇرىك، مونعول، قىتاي تىلدەرىنىڭ قويىرتپاعى كۇيىنە ەنگەن. ال ولار 17 عاسىردا مۇسىلمان ەدى. يسلامدى تاركى ەتتى. تۇركىلىك بولمىسىن دا جوعالتتى. بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق نىشانداردى ساقتاپ قالۋعا تىرىسقانىمەن تولىققاندى ۇلتتىق بولمىستارىن ساقتاي الماي قالعان. سانى جاعىنان ولاردان الدەقايدا از نوعاي، قاراشاي، مالقار باۋىرلارىمىز ۇلتتىق بولمىستارىن ساقتاپ وتىر. بۇل يسلامنىڭ ارقاسى.

ال تۇرىك (قازاق) حالقى 750-جىلداردان باستاپ يسلام ءدىنىن قابىلداي باستادى. ءبىر ءناسىل، ياعني ءبىر اتا ورتا ەسەپپەن وتىز جىل بولسا، 1200 جىلدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ 40 اتاسى الماسىپتى. 40 اتامىز ۇستانعان حاق ءدىندى بوتەنسيتىندەي، ءتىپتى جەريتىندەي نە كۇن تۋدى. وسى مىڭ جىل ىشىندە قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندىگى سونشا ەت پەن تەرىدەي بىرىگىپ كەتكەن. يسلام – قازاقتىڭ كيىمى ەمەس تەرىسى. قازاقتى يسلامنان ايىرۋ ارەكەتتەرىنىڭ (ىشكى-سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن) قازاققا اۋىر ءتيىپ جاتقانى سول. ادامنىڭ تەرىسىن سىرىپعانداي اسەر ەتۋدە. تەرىسىز ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق حالقىن ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى يسلامي دۇنيەتانىمىمىز بەن يمانىمىزدى ساقتاپ قالۋ. يسلام جەكە ءبىر مادەنيەت ەمەس، مادەنيەتتەردىڭ سۇزگىسى. يسلامنىڭ سۇزگىسىنەن وتپەي قالعان ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ جوق قازاقتا.

ادام تەك ماتەريادان عانا تۇرمايدى، رۋحى بار. رۋح – ماتەريا ەمەس. دەنەنىڭ ازىعى تاماق بولسا، رۋحتىڭ ازىعى جاراتۋشىسىن تانۋ، شۇكىر ەتۋ. ءدىنسىز ادام قانشا جەردەن ءدىندى جوققا شىعارعانىمەن رۋحاني سۇيەنىش ىزدەيدى. ول ساياسات، ءان-كۇي، ادەبيەت، سۋرەت تاعى دا باسقا نارسەلەر بولۋى مۇمكىن. ولار ادامنىڭ رۋحاني سەزىمدەرىن تولىق قاناعاتتاندىرا المايدى. ادامعا تارتۋ ەتىلگەن رۋحاني سەزىمدەردى تولىق قاناعاتتاندىرا الاتىن نارسە – جاراتۋشىسىن تاني ءتۇسۋ ارقىلى ءلاززات الۋ. ول – عىلىممەن شۇعىلدانۋ جانە قۇلشىلىق ەتۋ. قۇلشىلىق ەكى ءتۇرلى. ءبىرىنشىسى، عىلىممەن شۇعىلدانۋ، ول – جاراتۋشىنى تاني ءبىلۋدىڭ ەڭ نەگىزگى شارتى. ەكىنشىسى، جاراتۋشىسىنا ريزاشىلىعىن ءبىلدىۋ. ول دا كادەمگى قۇلشىلىق ارقىلى بولماق.

ادام بالاسىنىڭ بويىنا كوپتەگەن سەزىمدەر ورناتىلعان. بۇلاردىڭ كوبى رۋحاني. ولار ماتەرياعا قاناعاتتانبايدى. سولاردىڭ ءبىرى – وجدان. وجدان ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى ءۋاجادا – تابۋ ەتىستىگىنەن تۋىندايدى. تابۋشى، تاپقان دەگەن ماعىنادا. نەنى تاپتى سوندا وجدان؟ اقيقاتتى. وجداننىڭ بولمىسىنا جاراتۋشىنىڭ بار ەكەندىگى جايلى مالىمەتتەر مەن نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگى ەنگىزىلگەن. الايدا ۋاقىت وتە كەلە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن، اسىرەسە قورشاعان ورتانىڭ ىقپالىمەن ول اقيقاتتاردىڭ بەتى بۇركەلىپ قالادى. كاپىر ءسوزى دە كافارا – بۇركەۋ ەتىستىگىنەن تۋىندايدى. اقيقاتتى بۇركەۋ – كۇپىرلىك. وجدانى ابدەن كومىلىپ قالعان ادام، ادامدىق قاسيەتتى دە جوعالتادى. ەندى ونىڭ قايتا ادام قاتارىنا قوسىلۋى وتە قيىن. ادام وجدان ارقىلى اقيقاتتى و باستا كورگەن. سوندىقتان اقيقاتتان تىس مالىمەتتەرگە كومىلىپ جاتقانىمەن قاتە بولسا دا ءوزى تابىنار نارسە ىزدەيدى. اللا تۋرالى مالىمەت الا الماسا باسقا ءبىر نارسە تاۋىپ الادى.

ال، قازاق يسلامنان سىرت اينالدى دەلىك. ەندى ونىڭ ورنىن نەمەن تولتىرامىز؟ ويدان شىعارىلعان دىندەرمەن بە؟ وندا ماسانىڭ شاققانىنان قاشىپ، ايداھاردىڭ اۋزىنا تۇسكەننىڭ ناعىز ءوزى بولادى. سوندىقتان اقيقاتتى بوجەك ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەندەرگە ەرمەي، شىنايى يسلامعا بەت بۇرۋىمىز قاجەت. شىنايى يسلام – عىلىممەن اينالىسۋ، الەمدەگى جاراتۋشى قويعان زاڭدىلىقتاردى تابۋ، زەرتتەۋ، پايداعا جاراتۋ. قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋدىڭ جولى وسى.

يسلام ماڭىزدى ما، ۇلت ماڭىزدى ما؟ دەۋ، سەن ءۇشىن ەتىڭ ماڭىزدى ما تەرىڭ ماڭىزدى ما دەۋمەن بىردەي. تەرىسى جوق دەنە ۇزاققا بارمايدى. مۇسىلمانداردىڭ ارتتا قالۋى ءدىننىڭ كىناسى ەمەس. كەرىسىنشە – دىننەن (اقيقاتتان) الىستاپ كەتۋىنەن. باسقا دىندەگىلەر ءوز دىندەرىنەن الىستاعان سايىن اقيقاتقا ءبىرشاما جاقىنداي تۇسەدى، دەمەك دامي تۇسەدى. ال مۇسىلمان ادام حاق دىننەن الىستاعان سايىن ادامگەرشىلىك بەينەدەن دە الىستاي بەرمەك.

ۇلتقا قىزمەت – يسلامعا قورعان بولۋ، قالقان بولۋ ارقىلى ىسكە اسۋى كەرەك. ونىڭ ورنىن باسۋعا تالپىنباۋى كەرەك. بىلاي ايتقاندا قازاقتىڭ قورعانى يسلام ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءوزى دە يسلامنىڭ قورعانى بولۋى كەرەك. ايتپەسە، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتەمىز.

جاندوس قيانبەكوۆ، تۇركىتانۋشى

Abai.kz