ساكەن سىبانباي. «قازاقستاندىق ۇلت» بولعىم كەلەدى
تاقىرىپتى وقىعان ادامنىڭ اشۋلانباسقا تاعات تاپپاسى انىق. «قازاقتىعىنان بەزگەن بەزبۇيرەك پە، نەمەنە؟» دەپ كۇڭكىلدەۋشىلەردەن باستاپ «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ نيگيليستەر قاتارىنا قوسىپ قويۋشىلاردىڭ دا قاراسى از بولماسىن ءبىلىپ وتىرمىن. ايىپتاۋلاردىڭ ەڭ سىپايىسى - «جوعارى جاقتىڭ ۇلت رەتىندە جويىلۋعا باستايتىن ۇسىنىسىن جاپا-تارماعاي قولداپ، جارىسا قۋاتتاي جونەلەتىن جاعىمپازداردىڭ ءبىرى دە» بولار، ءسىرا... بىراق بىردەن جەر-جەبىرىمە جەتپەي، ءسال سابىر ساقتاڭىز. اۋەلى ايتارىمدى ايتىپ الايىن. سوسىن سويىپ جەسەڭىز دە ماقۇل.
مەنى تولعاندىراتىنى - «سول «قازاقستاندىق ۇلت» قاي تىلدە سويلەيدى؟» دەگەن ماسەلە.
بىردە تاكسيدە كەلە جاتتىم. راديودان كەزەكتى ەۆرەي-اراب قاقتىعىسى تۋرالى، سوسىن ىلە-شالا ورىس ءتىلىنىڭ لاتۆيادا باياعى الۋەتىنەن ايرىلىپ، تەك شەت ءتىلى بوپ قانا قالعانى جايىندا اقپارات بەرىلدى. سوندا ۇلتى ورىس تاكسيست ماعان بىلاي دەدى:
- تۇسىنبەيمىن، وسى جۇرت تىلگە بولا نەگە جانجال شىعارادى؟ كىمنىڭ قاي تىلدە سويلەگەنىندە تۇرعان نە بار؟ ەڭ باستىسى - ءبارىمىز دە ادامبىز، ءبىر-ءبىرىمىزدى سىيلاساق، قۇرمەتتەسەك، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرسەك، ءوزارا تۇسىنىسسەك، سول جەتپەي مە؟ شىركىن، جەر بەتىندە ءبىر-اق ءتىل قالىپ، بۇكىل الەم حالقى سول تىلدە تۇسىنىسسە عوي! قالاي ويلايسىز؟
- مەيلى، سولاي-اق بولسىن، - دەدىم مەن. - بىراق ءسىز سول جالعىز ءتىلدىڭ قاي ءتىل بولعانىن قالار ەدىڭىز؟
ول:
- ماعان ءبارىبىر، - دەدى.
- ءوزىڭىز قانشا ءتىل بىلەسىز؟
تاقىرىپتى وقىعان ادامنىڭ اشۋلانباسقا تاعات تاپپاسى انىق. «قازاقتىعىنان بەزگەن بەزبۇيرەك پە، نەمەنە؟» دەپ كۇڭكىلدەۋشىلەردەن باستاپ «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ نيگيليستەر قاتارىنا قوسىپ قويۋشىلاردىڭ دا قاراسى از بولماسىن ءبىلىپ وتىرمىن. ايىپتاۋلاردىڭ ەڭ سىپايىسى - «جوعارى جاقتىڭ ۇلت رەتىندە جويىلۋعا باستايتىن ۇسىنىسىن جاپا-تارماعاي قولداپ، جارىسا قۋاتتاي جونەلەتىن جاعىمپازداردىڭ ءبىرى دە» بولار، ءسىرا... بىراق بىردەن جەر-جەبىرىمە جەتپەي، ءسال سابىر ساقتاڭىز. اۋەلى ايتارىمدى ايتىپ الايىن. سوسىن سويىپ جەسەڭىز دە ماقۇل.
مەنى تولعاندىراتىنى - «سول «قازاقستاندىق ۇلت» قاي تىلدە سويلەيدى؟» دەگەن ماسەلە.
بىردە تاكسيدە كەلە جاتتىم. راديودان كەزەكتى ەۆرەي-اراب قاقتىعىسى تۋرالى، سوسىن ىلە-شالا ورىس ءتىلىنىڭ لاتۆيادا باياعى الۋەتىنەن ايرىلىپ، تەك شەت ءتىلى بوپ قانا قالعانى جايىندا اقپارات بەرىلدى. سوندا ۇلتى ورىس تاكسيست ماعان بىلاي دەدى:
- تۇسىنبەيمىن، وسى جۇرت تىلگە بولا نەگە جانجال شىعارادى؟ كىمنىڭ قاي تىلدە سويلەگەنىندە تۇرعان نە بار؟ ەڭ باستىسى - ءبارىمىز دە ادامبىز، ءبىر-ءبىرىمىزدى سىيلاساق، قۇرمەتتەسەك، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرسەك، ءوزارا تۇسىنىسسەك، سول جەتپەي مە؟ شىركىن، جەر بەتىندە ءبىر-اق ءتىل قالىپ، بۇكىل الەم حالقى سول تىلدە تۇسىنىسسە عوي! قالاي ويلايسىز؟
- مەيلى، سولاي-اق بولسىن، - دەدىم مەن. - بىراق ءسىز سول جالعىز ءتىلدىڭ قاي ءتىل بولعانىن قالار ەدىڭىز؟
ول:
- ماعان ءبارىبىر، - دەدى.
- ءوزىڭىز قانشا ءتىل بىلەسىز؟
- ورىس تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەيمىن.
- دەمەك، ءسىز بۇكىل الەم ورىس تىلىندە عانا سويلەسسە دەپ ارماندايسىز عوي سوندا؟
ول ءۇنسىز قالدى. مەن ءبارىبىر ونىڭ كوكەيىندە وسى ويدىڭ عانا تۇرعانىن سەزدىم.
- جوق، مەن ازداپ قازاقشا ۇيرەنىپ ءجۇرمىن، - دەدى سوسىن ساپارلاسىم ءسال ىڭعايسىزدانعانداي بولىپ. - كوپتەگەن قازاق دوستارىم دا بار. جالپى مەن «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن يدەيانى قولدايمىن. سەبەبى، ءبارىمىز دە - مەيلى، ول قازاق بولسىن، ورىس، ءتىپتى نەمىس بولسىن - قازاقستاندىقپىز عوي! قازاقستان - ورتاق وتانىمىز.
- سوندا سول ۇلت، «قازاقستاندىق ۇلت»، سىزدىڭشە، قاي تىلدە سويلەيتىن بولادى؟
- اركىم ءوزى قالاعان تىلىندە سويلەي بەرسىن!
مەن تاعى دا سۇحباتتاسىمنىڭ تەك ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن مەڭزەپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم. ياعني، «قازاقتار ءوزارا قازاقشا سويلەسە بەرسىن، بىراق وزگە ۇلت وكىلىمەن تۇسىنىسكەندە، مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇرعاندا، پارلامەنتكە دەپۋتات بوپ سايلانعاندا... ءبارىبىر ورىس ءتىلىنىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى» دەگەن كوزقاراس! الماتىلىق بەيتانىس تاكسيستىڭ ويى وسىنداي بولعاندا، ساياساتكەرلەردىڭ پىكىرى قانداي بولماق؟ سوندا بۇلار وزدەرىنىڭ «ورىس ۇلتى» بوپ اتالۋىنان دا بەزۋگە دايىن: تەك سويلەيتىن ءتىلى ورىس ءتىلى بولسىن!
...بۇگىن، ياعني، 22 قىركۇيەكتە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ قابىلدانعانىنا، ءوزىڭىز بىلەسىز، تۋرا 20 جىل تولىپ وتىر. بۇل مەرەكە ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا اتاپ ءوتىلىپ، ەل ابىر-سابىر بوپ جاتىر-اق. بالاباقشالاردا، مەكتەپتەردە، مەكەمەلەردە، ۇيىرمەلەردە، كاسىپورىنداردا وزگە ۇلت وكىلدەرى اراسىندا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دارەجەسى بويىنشا بايقاۋلار مەن جارىستار ۇيىمداستىرىلىپ، ءوزىن قازاقشا تانىستىرىپ، تاقىلداپ تاقپاق ايتىپ بەرگەن ورىس، ۋكراين، تۇرىك، وزبەك، كورەي، ۇيعىر جانە تاعى باسقا حالىقتاردىڭ ۇل-قىزدارىنا قۇرمەت كورسەتىلىپ، سىي-سياپات ۇلەستىرىلىپ دەگەندەي... ايتەۋىر مارە-سارە جۇرت.
بىراق، بىردەن ايتايىق، جالپى العاندا، مەرەكەلىك كوڭىل-كۇيدىڭ سەزىلمەيتىنى راس. جو-جوق، مەن ءتىل مەرەكەسىنىڭ وتكىزىلۋىنە، قازاقستانداعى بارلىق حالىقتاردىڭ تىلدەرىنىڭ دامۋىنا، قازاقشا بىلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوزارا ءبىلىم-بىلىك جارىستىرۋىنا ءتىپتى دە قارسى ەمەسپىن. قۇداي اقىنا، وتە بەرسىن! مەنى قىنجىلتاتىنى - ەرتەڭ-اق مۇنىڭ ءبارى بىتەدى دە، ەلىمىزدەگى تىلدىك احۋال ءباز-باياعى تاز قالپىنا قايتا تۇسەدى. نەگە؟
بايقاساڭىز، مەرەكەنىڭ كورىگىن مەيلىنشە قىزدىرىپ، جۇلدەدەن جۇلدە قويماي، اقكوڭىل قازاقتى ايران-اسىر ەتىپ جۇرگەندەر - تۋعالى قازاق اۋىلىندا تۇرىپ كەلە جاتقان نەمەسە تۇرعىلىقتى ۇلت وكىلدەرى كوپ قونىستانعان وڭىرلەردەن شىققاندار. ياعني، قالاسىن-قالاماسىن، قارشادايىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ءماجبۇر بولعاندار، وعان دەگەن قاجەتتىلىكتى كۇندەلىكتى ومىرىندە ناقتى سەزىنىپ وسكەندەر. سوندىقتان ولارعا قاراپ، «قازاقستانداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارلىعى ءبىر كىسىدەي قازاق ءتىلىن قارقىندى تۇردە ۇيرەنىپ جاتىر ەكەن» دەپ ءتۇسىنۋ - اڭعالدىق.
شىن مانىندە، ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە دەگەن تالاپ، تالپىنىس ءالى دە ءالسىز. سەبەبى، ونى ۇيرەنۋگە دەگەن قاجەتتىلىك جوق. قازاقستاندا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ ەكى-اق جەردە زارۋلىگى بار: ءبىرى - جىلىنا ءبىر رەت وتەتىن ءتىل مەرەكەسىندە كوزگە ءتۇسۋ ءۇشىن; ەكىنشىسى - ...مەملەكەت باسشىسى بولۋ ءۇشىن. راس، بىزدە قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەگەن ادام تەك پرەزيدەنت قانا بولا المايدى، قالعان قىزمەتتىڭ بارىنە جول اشىق. كەرىسىنشە، مەملەكەتتىك ءتىلدى عانا بىلەتىن، ورىسشاعا شورقاق ادام بيلىككە بارماق تۇگىلى، كەز كەلگەن مەكەمەنىڭ ەسىگىنەن دە سىعالاي المايدى. وسىنداي وزىنە كۇندەلىكتى ەش پايداسى بولماي تۇرعان ءتىلدى كىمنىڭ ۇيرەنگىسى كەلەدى؟
دەمەك، بىزگە قازىر ەڭ باستى نارسە - قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلۋگە دەگەن قاجەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ كەرەك (وسى ويدى ايتىپ-جازىپ جۇرگەنىمىزدىڭ دە 20 بولماعانمەن، 15 جىلدىق «مەرەيتويى» كەلىپ قالدى-اۋ، اتتەڭ، قۇلاق اسار ەشكىم جوق). ول ءۇشىن كونستيتۋتسيادا «تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى» دەلىنگەنىمەن، شىن مانىندە قانشاما جىلدان بەرى ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ فۋنتسياسىن اتقارىپ كەلە جاتقان ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن مەيلىنشە تارىلتۋ قاجەت. «ورىس ءتىلىن ورنىنان قوزعاماي-اق، قازاق ءتىلىن دە قاتار قارىشتاتا دامىتىپ جىبەرەيىك!» دەگەن ۇرانسىماق - ەش قيسىنعا كەلمەيتىن، جاياۋدى اتتى اداممەن جارىستىرىپ، ول سورلىنىڭ الگىدەن وزىپ كەلۋىن تالاپ ەتكەندەي ابسۋرد تۇسىنىك. ويتكەنى، كەز كەلگەن قوعام - «رەزينوۆىي» ەمەس، سوندىقتان تىلدەردىڭ ءبىرىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن بارىنشا كەڭەيتۋ ءۇشىن ەكىنشىسىنىكىن مەيلىنشە تارىلتۋ قاجەت. قازىرگى «قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن جاسالىنىپ جاتىر» دەيتىن ارەكەتتەردىڭ ءبارى (وقۋلىقتار، سوزدىكتەر، ءتىلاشارلار شىعارۋ، كەي جەرلەردە ءىس قاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزە باستاۋ، قازاقشا باستالاتىن جيىنداردىڭ كوبەيۋى، سالاقۇلاش باعدارلامالار مەن تۇجىرىمدامالاردىڭ قابىلدانۋى، ت.ب.) - تۇپكى ماقساتى دۇرىس بولعانىمەن، ەشقانداي ناتيجە بەرمەيتىن، بەرسە دە اسەرى ءالسىز شارالار. بەينەلەپ ايتقاندا، سۋعا كەتكەن ادامدى سىرتقا شىعارماستان سول سۋدىڭ استىندا-اق اياق-قولىن ۋقالاپ، بەتىن بەرى قاراتۋعا تىرىسقانداي دالباسا تىرلىك. ورىس ءتىلىن قازاقستانداعى وزگە دياسپورالار (ۋكراين، وزبەك، ۇيعىر، كورەي، ت.ب.) تىلدەرىمەن ءبىر دارەجەگە ءتۇسىرىپ، قازاق ءتىلىن بيلىك پەن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا باستى قاتىناس قۇرالى ەتە بىلگەندە عانا الگى ىزگى نيەتتى ىستەر ناقتى ناتيجەگە ۇلاسار ەدى.
...ەندى، باعاناعى ەنتىگىڭىز باسىلسا، ماقالامىزدىڭ تاقىرىبىنا قايتا ورالايىق. ەگەر قازاق ءتىلى الگىندە مەن سيپاتتاپ وتكەن دارەجەگە جەتسە، ياعني، تەك قاعاز جۇزىندە عانا ەمەس، شىن مانىندەگى ناعىز مەملەكەتتىك تىلگە اينالسا، ەلدەگى بۇكىل حالىق قازاقشا سويلەيتىن بولسا، مەن «قازاقستاندىق ۇلت» بولۋعا قارسى بولماس ەدىم. ناقتىراق ايتقاندا، جاپپاي قازاق تىلىندە سويلەيتىن «قازاقستاندىق» اتانۋعا ءازىرمىن!.. الايدا، قازاقتان «قازاقستاندىق ۇلت» جاسۋعا بەيىم ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ كوزقاراسى مەنىڭ بۇل پىكىرىممەن ەمەس، باعاناعى الماتىلىق تاكسيستىڭ ويىمەن كوبىرەك ۇندەس-اۋ دەپ قورقامىن...
