بەيسەن احمەتۇلى. قىرىم رەفەرەندۋمى – ساياسي ويىن
رەفەرەندۋم نەنى تۇسىندىرەدى؟
2014 جىلى 16 ناۋرىزدا قىرىم رەفەرەندۋمى ءوتتى. بۇل وقيعانى «قالاي بولماسىن قىرىم حالقى ء وز تاڭداۋىن جاسادى» دەپ قابىلدايىق. رەسەي قانداستارى مەن ۋكراين حالقىنىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، قارا تەڭىزدەگى ەڭ ماڭىزدى ەكى تەرريتوريانى قولىنا الدى. اتاپ ايتقاندا، قىرىم رەسپۋبليكاسى مەن سەۆاستوپول سىندى ەكى ماڭىزدى ايماق وسىلايشا رف قۇرامىنا ەندى.
بۇل پروتسەستى توقتاتۋعا جالپى قىرىم حالقىنىڭ 13 پايىزىن قۇرايتىن تاتارلاردىڭ دا، 25 پايىز ۋكرايندەردىڭ دە شاماسى كەلمەدى. تىپتەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دە ەشتەڭە ىستەي المادى. 15 ناۋرىزدا، رەسەي ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ۆەتا قويۋعا قۇزىرەتتىلىگىن پايدالانا وتىرىپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دايىنداعان قاۋلىعا تويتارىس بەرگەن بولاتىن. قاۋلىنى 11 ەل قولداپ، 1 ەل قالىس قالدى. ارينە قىرىم ماسەلەسىندە ارتىن ويلاعان قىتاي ءوزىن سالماقتى كورسەتەمىن دەپ، ىشىندەگى قورقىنىشىن جاسىرا المادى. ونسىزدا تيبەتتەر مەن ۇيعىرلاردىڭ اندا-ساندا بۇرىق ەتكىزەتىن سەپاراتيستىك قيمىلدارى «كولەڭكەسىنەن ۇرەيلەنەتىن» حانسۋ بيلىگىنىڭ جۇرەگىن اۋىرتىپ ءجۇر. نەگە اۋىرتپاسىن، ويتكەنى تيبەت پەن ۇيعىر دا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە وسىلاي «رەفەرەندۋم ارقىلى ءوز تاڭداۋلارىن جاساۋعا» قۇقىلى عوي. سوندىقتان ءۇنسىز قالدى.
رەفەرەندۋم نەنى تۇسىندىرەدى؟
2014 جىلى 16 ناۋرىزدا قىرىم رەفەرەندۋمى ءوتتى. بۇل وقيعانى «قالاي بولماسىن قىرىم حالقى ء وز تاڭداۋىن جاسادى» دەپ قابىلدايىق. رەسەي قانداستارى مەن ۋكراين حالقىنىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، قارا تەڭىزدەگى ەڭ ماڭىزدى ەكى تەرريتوريانى قولىنا الدى. اتاپ ايتقاندا، قىرىم رەسپۋبليكاسى مەن سەۆاستوپول سىندى ەكى ماڭىزدى ايماق وسىلايشا رف قۇرامىنا ەندى.
بۇل پروتسەستى توقتاتۋعا جالپى قىرىم حالقىنىڭ 13 پايىزىن قۇرايتىن تاتارلاردىڭ دا، 25 پايىز ۋكرايندەردىڭ دە شاماسى كەلمەدى. تىپتەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دە ەشتەڭە ىستەي المادى. 15 ناۋرىزدا، رەسەي ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ۆەتا قويۋعا قۇزىرەتتىلىگىن پايدالانا وتىرىپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دايىنداعان قاۋلىعا تويتارىس بەرگەن بولاتىن. قاۋلىنى 11 ەل قولداپ، 1 ەل قالىس قالدى. ارينە قىرىم ماسەلەسىندە ارتىن ويلاعان قىتاي ءوزىن سالماقتى كورسەتەمىن دەپ، ىشىندەگى قورقىنىشىن جاسىرا المادى. ونسىزدا تيبەتتەر مەن ۇيعىرلاردىڭ اندا-ساندا بۇرىق ەتكىزەتىن سەپاراتيستىك قيمىلدارى «كولەڭكەسىنەن ۇرەيلەنەتىن» حانسۋ بيلىگىنىڭ جۇرەگىن اۋىرتىپ ءجۇر. نەگە اۋىرتپاسىن، ويتكەنى تيبەت پەن ۇيعىر دا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە وسىلاي «رەفەرەندۋم ارقىلى ءوز تاڭداۋلارىن جاساۋعا» قۇقىلى عوي. سوندىقتان ءۇنسىز قالدى.
ال اقش باستاعان دەموكراتياشىل ەلدەردىڭ وسىنداي شۋلى وقيعالاردى ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن مىقتاپ پايدالاناتىنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ليبيا مەن يراققا، مىسىر مەن اۋعانستانعا دەموكراتيا «دىڭگەگىن» مىقتاپ قاعىپ، ساعات سايىن جارىلىس بولاتىن «بەيبىتشىلىك» ورناتىپ، جۇرتتىڭ راحمەتىن الىپ جاتقانى بەلگىلى.
ۋكراينا بولسا قىرىمدى قويىپ، شىعىستاعى بىرنەشە وبلىستارىنان دا ايىرىلىپ قالۋعا تايااپ قالدى. نيەتتەرى دۇرىس بولسا دا، ازعانتاي ۇلتشىل ساياسي توپ پەن بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتكەن جالعان ۇلتشىلدارى اقىرى ۋكراين ەلىن تراگەدياعا اينالدىردى. قىرىم مەن سەۆاستوپولدىڭ جالپى حالىقتىق رەفەراندۋمى ەندى حاركوۆ، دونەتسك قاتارلى ورىس ءتىلدى ايماقتاردا دا جالعاساتىنى بەلگىلى بولدى. ال الگى مەملەكەتتى، ۇلتتى قۇتقارۋشى ەۆرومايدانشىلار مەن جاڭا بيلىكتىڭ شاماسى كيەۆ قالاسىنا دا جەتپەي وتىر. سونىمەن جاڭا بيلىكتەن تۇڭىلگەن ورىستارمەن قاتار ۋكرايندەردىڭ دە بۇيرەگى بۇرىڭعى كوكەلەرىنە قاراي بۇرىلىپ بارادى. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن بۇرىنعى بيلىكپەن ىمىرالاسۋعا دا سانالارى جەتپەدى. بار بولعان جاقسى جاعى – 450 جىلدان ارتىق ورىستىڭ قاسىنان تابىلىپ، ءبىر-بىرىنە ءسىڭىسىپ كەتكەن ۋكرايندەردىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتىپ، وزدەرىنىڭ ورىستان باسقا ۇلت ەكەندەرىن ءتۇسىندىردى. ورىستىڭ ەشقاشان ايامايتىن جاۋ ەل ەكەنىن دە بەك ۇعىندى.
قازاقستان ءۇشىن بۇل ۇلكەن ساباق بولدى. ۋكراينا اتوم قارۋىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقان ەل. ەندى سول كەزدەگى حالىقارالىق كەلىسىم بويىنشا، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مىندەتتەرىن مويىندارىنا العان مەملەكەتتەر قاراپ وتىرماۋى كەرەك. اقش كەلمەسە، ۋكراينانى رەسەي جاۋلاپ الادى. اقش 1994 جىلى ۋكراينانى قورعاۋ جونىندە وزىنە مىندەتتەمە الىپ قويعان. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى قاۋىپسىزدىكتى كوزدەيتىن بۋداپەشت مەموراندۋمى ۋكراينا، رەسەي، امەريكا جانە ۇلىبريتانيانىڭ ماقۇلداۋىمەن 1994 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قابىلداندى. مەموراندۋم مەن باسقادا ديپلوماتيالىق قۇجاتتارعا سايكەس، بۇل ەلدەر اۋماقتىق تۇتاستىق پەن ساياسي تاۋەلسىزدىككە قول سۇقپاۋعا جانە كۇش قولدانباۋعا، ماجبۇرلەمەۋگە ۋادە بەرگەن. بۇل قازاقستاننىڭ دا باسىنداعى ۇلى جەڭىس سانالعان «كەپىلدىك» بولاتىن. ەندى قايداعى ءبىر حالىقارالىق كونۆەنتسيالار مەن ۇيىمدارعا قۇمار، اتى تاۋداي «كەپىلدىكتەرگە» باي قازاقستان بيلىگى وسىنداي ورىندامايتىن مىندەتتەمەلەرگە يە بولۋ ءۇشىن حالقىن قۇربان ەتۋگە دەيىن باراتىن «اقكوڭىل ءام قوناقجايلىعىن» دوعارۋى كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ جاتقان شىعار.
مۇنان دا ماڭىزدىسى – قازاقستانداعى ءتىل مەن ۇلتتىق ىنتىماق تۋرالى جانە قانداستاردىڭ وتانعا ورالۋى تۋرالى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ دۇرىستىعىنا جۇرتتىڭ كوزى جەتتى. دەسەدە قانداستار ماسەلەسى بەلگىسىز قارا مىسىقتىڭ كەسىرىنەن كەدەرگىگە ۇشىراپ تۇر: اتقارۋشى بيلىكتەگى قۇزىرەتتى ورىندار جىلى تاقتارى مەن مايلى جىلىكتەرىنىڭ قامى ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەنى «ساۋدا-ساتتىققا» اينالدىرعانى ەسى بار ەلدى قاتتى قىنجىلتۋدا. تىپتەن «ورالمان ماسەلەسى» دەسە دەپۋتاتتار دا ات-توندارىن الا قاشىپ قورقادى. سوندا بۇل پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتتى، پارلامەنتتى قورقىتىپ وتىرعان مىقتى كىم بولعانى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. نۇرسۇلتان اعامىزدىڭ سارا ساياساتىنىڭ جولىن كەسكەن ءازازىلدىڭ كىم ەكندىگىن كورە جاتارمىز. مىنە، سول قاسكوي – رەسەي، اقش سىندى جالعان كەپىلدىك بەرگىش الپاۋىت سۋايتتاردىڭ ءبىرى بولماسىنا كىم كەپىل؟
قىرىم ماسەلەسىندە رەسەي قالاي بولماسىن ماقساتىنا جەتتى. ء پۋتيننىڭ بۇل ەرلگى ورىستاردىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ، رەسەي حالقىنىڭ رۋحىن اسپانداتتى. باسقا ەلدەردە باسى قوسىلماي جۇرگەن ورىستاردىڭ بىرىگۋىنە سەبەپ بولدى. ورىستىق شوۆينيستىك ساياسات پەن تانىم «ورىس ءتىلدى ەتنيكالىق ايماقتىڭ» شەكاراسىنا كىرەتىن قازاقستان سىندى ەلدەردى ساستىردى. ونان دا ماڭىزدىسى، ۋكراين سياقتى سلاۆيان حالىقتارىن وزدەرىنە ءسىڭىرۋدىڭ جاڭا ساياساتىنىڭ جەمىستى اتقارىلۋىنا تۇرتكى بولدى. ەندى وسىنداي «ۇلى، قۋاتتى، الىپ ورىس» ەلىنىڭ ازاماتى اتانۋ، ورىسقا ءسىڭۋ – ساناسى قۇلدانعان توبىرلاردىڭ ارماندارىنا اينالادى ءارى ولاردىڭ رەسەيگە ورالىپ ازاماتتىق الۋى مەن سىڭۋىنە مەملەكەتتىك دارەجەدە مۇمكىندىك جاسالادى. رەسەي وسىلايشا جان سانىنىڭ ازدىق ماسەلەسىن ءبىر جولاتا شەشۋدىڭ جولىن قاراستىرۋدا. جەرگە يە بولدى، ادام رەسۋرستارىنا يە بولدى، ءوز حالقى اراسىندا ساياسي ۇپايعا، بەدەلگە، سەنىمگە يە بولدى.
ورىستىڭ ۇپايى تۇگەل، ء«بىر وقپەن ءبىر قوياندى ەمەس، ءبىر توپ قويان اتىپ العان» بىردەن ءبىر ەلگە اينالدى.
قىرىم تاتارلارى ءۇشىن ەندى جاڭا ءبىر تاعدىر باستالدى. ورىستار ولاردى بۇرىنعىداي ساياسي-قۇقىقتىق جاقتان قىسىمعا قاتتىراق الماسى انىق. ەندى قىرىم جۇرتى وسى جولعى ورىستاردىڭ ۋادە ەتكەن «ساياسي-قۇقىتىق كەپىلدەمەسىن» ورىنداتىپ، ءار ەلدە توزىپ جۇرگەن قانداستارىنىڭ باسىن وتاندارىنا بۇرۋدىڭ قامىن قارايلاستىرۋلارى كەرەك. وسىلايشا، ساندىق، ساپالىق، قۇقىقتىق ماسەلەلەر بويىنشا ۇپايلارىن تۇگەندەۋلەرى كەرەك. ورىسقا ۋكرايندەر مەن باتىس ەلدەرىنىڭ جاقىن بولاشاقتا شاماسى كەلمەيتىنى انىق. سەبەبى، ەۋرووداق 650 ميلليارد دوللارلىق ساۋدا سەرىگى مەن مۇناي-گاز قامباسىنان ايرىلىپ، باستارىنا بالە تىلەمەيدى. قازاقستان مەن ازەربايجاننىڭ ولارعا كومەكتەسكەندى قويىپ، ءوز كۇندەرىن كۇيتتەپ العاندارى دۇرىس. تۇركيانىڭ دا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى.
سوندىقتان قىرىمداعى ەلدىڭ ازاماتتارى الىپ يمپەريامەن الىسامىن دەپ از حالقىن توزدىرىپ الماۋدىڭ قامىن ويلاۋى ء تيىس. شىعىس تۇركىستان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى وسپان ءسىلامۇلىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «ۇلتى ءۇشىن سايتانمەن دە وداق بولۋعا بارۋلارى» كەرەك.
بارلىق تۋىسقاندارىما ايتارىم، ساياساتقا ەموتسيا ەمەس، شىندىقتىڭ كوزىمەن قاراۋلارىڭىزدى سۇرايمىن!
قىرىم نەگە تاۋەلسىزدىك جاريالامادى؟
- قىرىمداعى ورىستار تەگىنە تارتسا، ساناسى قۇلدانعان تاتارلار مەن ۋكرايندەر بۇرىنعى كوكەلەرىن كوكسەدى. بۇل ورىستىڭ ويىنىن جەڭىسكە جەتەلەدى.
- باسىنا ءىس تۇسكەن حالىققا قورمال بوپ كورىنگەن رەسەي 6 ميلليارد دوللارعا قىرىم حالقى مەن بيلىگىن ساتىپ الدى.
- اسكەري قىسىم مەن ساياسي-ەكونوميكالىق قىسىم ارقىلى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان ەلدىڭ ساياسي شەشىمىن تىكەلەي ءوز قولدارىمەن جاسادى. تىپتەن، قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەت پەن جوعارعى كەڭەسىن باسىپ الىپ، ءوز ادامدارىن قويدى جانە ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن جوعارى دەڭگەيدە قورعادى.
- 2008 جىلعى گۇرجىستان ءتاسىلىن جەتىلدىرە قولدانىپ، تاۋەلسىزدىككە جىبەرمەي بىردەن وزىنە قوستى.
- قىرىم رەفەرەندۋمى قىرىم تاتارلارىن ورىستاردىڭ قۇشاعىنا كىرۋگە يتەرمەيلەدى. ويتكەنى، حالىقارالىق قاۋىمداستىق ءۇشىن قىرىم جەكە تاۋەلسىزدىككە جەتە قالسا، تۇركى ەلدەرىنىڭ ىقپالى كۇشەيىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سەبەبى، تاريحي يەلەرىنىڭ نوعاي-تاتارلار ەكەنى ورىستار ءۇشىن ۇلكەن قورقىنىش بولاتىن.
- ورىس پەن ۋكراينانىڭ قوسىلعاندىعىنىڭ 400 جىلدىعىنىڭ قۇرمەتىنە ۋكرايناعا 1946 جىلى سىيعا تارتىلعانىن ەسكەرسەك، قايتارىپ الۋعا رەسەيدىڭ ازدى-كوپتى سىلتاۋى بار.
- قىرىم – وتە ماڭىزدى ستراتەگيالىق ايماق. اسىرەسە ورىستىڭ اتى شۋلى «قارا تەڭىز فلوتىنىڭ» ورنالاسقان جەرى. اسكەري ماڭىزدى ايماق.
Abai.kz
