ايبوز سىيلىعى – قازاقستاندا ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى شىعارماشىلىقتى قولداۋعا جانە ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان ۇلتتىق بايقاۋ. بۇل سىيلىق قازاقستاندىق اۆتورلار مەن تالانتتاردى ىنتالاندىرۋدى ماقسات ەتەدءى. 2 جەلتوقسان  كۇنى الماتى قالاسىندا دوستىق ۇيىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ا.بالاەۆا ايبوز سىيلىعى نوميناتسيالارى بويىنشا جەڭىمپازداردى ماراپاتتاۋ ءىس‑شاراسىن وتكىزدى. وندا  تاۋەلسىز قازىلار القاسىنىڭ شەشىمىمەن «ماحامبەتتىڭ ءولىم جازاسى» رومانىنىڭ اۆتورى بەكەت قاراشين «ۇزدىك پروزا» نوميناتسياسىنىڭ جەڭىمپازى اتاندى.

بۇگىن «ايبوز» جەڭىمپازى، بەلگىلى فيلوسوف‑جازۋشى، اقىن بەكەت مۇقانالىۇلى قاراشينمەن ءتىلشىمىز ءا. باكىرۇلىنىڭ جۇرگىزگەن ەكسپرەسس‑سۇقباتتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز:

ءا.ب.: ‑ بەكەت مۇقانالى ۇلى، بۇكىل قازاق جۇرتى ءسىزدى «مەن قازاقپىن ‑ كوك تۇرىكپىن» اتتى پوەماڭىز ارقىلى تانىدى. ول شىعارماڭىز تۋرالى ءبىرشاما داۋ‑دامايلار بولعانى جاسىرىن ەمەس. بىرەۋلەردىڭ، تىپتەن، «ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ نكۆد تۇرمەسىنەن جازعان بۇرىن بەلگىسىز جاڭا ولەڭى تابىلدى» دەپ ءسۇيىنشى سۇراعانىن دا بىلەمىز. ارينە، كەيىن ءسىزدىڭ اۆتورلىعىڭىز دالەلدەندى. بۇل جۇرتتىڭ ءسىزدى تانىماي جاتۋىنان ەمەس پە؟ سوندىقتان ءوزىڭىزدى ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىزعا تانىستىرا كەتسەڭىز دۇرىس بولار ەدى.

ب.ق.: ‑  قىسقاشا ايتسام، مەن 1953 جىلى اتىراۋ وبلىسى، يندەر اۋدانىندا اققالا اۋىلىندا تۋىلدىم. اكەم مۇقانالى سوعىس ارداگەرى. العاش رەت مەكتەپكە ورال قالاسىندا باردىم. ال، مەكتەپتى ورىس تىلىندە سول وبلىستىڭ تايپاق اۋدانىندا ءبىتىرىپ، ەكى جىل اسكەر قاتارىندا بولدىم. اسكەردەن سوڭ الماتىعا كەلىپ، ادك قۇرىلىس كومبيناتىندا ءبىر جارىم جىل جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، الماتى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلىس فاكۋلتەتىندە كەشكى بولىمندە وقىدىم. جۇمىستا جۇرگەندە الماتىدا تۇراتىن اكەمنىڭ ءىنىسى وتەش قاراشيننىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ تۇردىم. كەيدە، اعامنىڭ ۇيىنە ونىڭ دوستارى كەلەتىن.  ولار اعامنىڭ دوستارى ‑ سول كەزدەرى عىلىمي ورتادا تانىمال بولا باستاعان قازاق فيلوسوفتارى عاليحان اقپانبەتوۆ، اعىن قاسىمجانوۆ، مارات سۋجيكوۆ سىندى تۇلعالار ەدى. سول پىكىرتالاستار كەزدەرى ولاردان شىعاتىن تۇيدەك‑تۇيدەك وي تولقىندارى مەنى تاڭ قالدىراتىن...

مىنە، سول تۇلعالاردىڭ ىقالىمەن مەن دە بىرتىندەپ فيلوسوفيانىڭ شەكسىز الەمىنە قىزىعىپ، ونىڭ يىرىمدەرىنە ەنە باستادىم. كەيىن مەن اعاما پوليتەحتاعى وقۋىمدى تاستاپ، اتاقتى قازگۋ‑دىڭ فيلوسوفيا فاكۋلەتىنە بارعىم كەلەتىنىن ايتقانىمدا، اعام ول  شەشىمىمدى قۇپتادى، قۋانا قابىلدادى. مىنە، وسىلايشا مەن 1974 جىلى كازگۋدىڭ ستۋدەنتى اتاندىم. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ا.قاسىمجانوۆ، ع.اقپانبەتوۆ، م.سۋجيكوۆ، ج.ابديلدين جانە باسقا دا ۇستازدادىڭ دارىستەرىن تىڭدادىق. ول بىزگە ۇلكەن ومىرلىك ساباق بولدى. ەڭ باستىسى، ءبىز الەمدىك فيلوسوفيا تاريحىن يگەرۋ بارىسىندا دۇنيەتانىمدىق مەتودولوگيانى مەڭگەردىك، سىني ويلاۋ تەتىكتەرىنە قول جەتكىزدىك.

ءا.ب. – ودان كەيىنگى ءومىرىڭىز قالاي جالعاستى؟

ب.ق. – ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ مەن قاراعاندى جوعارعى ميليتسيا مەكتەبىندە فيلوسوفيا پانىنەن ساباق بەردىم. اراسىندا ارنايى جولدامامەن قازاقستان عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا اسپيرانتۋرانى ءبىتىردىم. جوعارعى مەكتەپتە قىزمەتىمدى دوعارعان سوڭ، تۋعان جەرىمە، اتىراۋعا كوشىپ كەلدىم. مەنىڭ ادەبي شىعارماشىلىعىم وسى كەزەڭنەن باستالادى...

ول كەزدەرى قاتتى داعدارىس بولعانىن بىلەسىزدەر. كوپ ادامدار جۇمىسسىز قالدى، ساۋداعا كەتتى. سول كەزدەرى مەندە «بوس ۋاقىت» پايدا بولدى دا، مەن ادەبي سيۋجەتتەرىمدى قاعاز بەتىنە تۇسىرە باستادىم. بەيبارىس سۇلتان تۋرالى كىتابىمدى جازدىم. ولجاس اعامىزدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى جازدىم... ونىمەن قوسا، «فيلوسوفيالىق افوريزمدەرىمدى» پوەتيكالىق فورمادا جازا باستادىم. مىنە، وسىلاي مەن بىرتىندەپ پوەزياعا بەت بۇردىم دەسەم بولادى...

ءا.ب. – ءيا، 2003 جىلى اتىراۋدا يۋنەسكو اياسىندا ماحامبەتتىڭ 200‑ جىلدىعىنا ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ شەت تىلدەرگە اۋدارمىسى بويىنشا ءسىز باس بايگەنى ەنشىلەدىڭىز. ول جىرىڭىزدى قازاق قاۋىمى جوعارى باعالادى. ماسەلەن، ول تۋرالى مۇرات اۋەزوۆ اعامىز: «ماحامبەتتىڭ جىرىن وزگە تىلگە اۋدارعاندا، اۋدارماشىدا ماحامبەتكە ءتان مىنەز، وعان تەڭ ايبىن بولۋى كەرەك جانە اۋدارما تىلىنە جەتىك بولۋى كەرەك. مەن بىلەتىن بەكەتتە وسىنىڭ ءبارى بار» دەپ ەدى. سونىمەن بىرگە، گ.بەلگەر اعامىز دا ءسىز تۋرالى وڭدى پىكىرلەرىن بىلدىرگەن ەدى.

ب.ق. ‑ ءيا، ماحامبەتتىڭ جىرلارىن وزگە تىلدەرگە اۋدارۋ وتە قيىن. مۇرات اعانىڭ ايتقانى دۇرىس، وزگە تىلدە «جىرلاعاندا» ماحامبەتتىڭ وبرازى، ونىڭ ءسوز ساپتاۋى، ەكپىنى، شالت قيمىلى، ويلاۋ ماسشتابى، الەۋمەتتىك قۇندىلىعى ەش جويىلماۋى كەرەك. جانە دە ول تەك ماحامبەتكە ءتان ەرەكشە پوەزيالىق فورماسىن ساقتاپ قالۋى كەرەك. مىنە، مەن وسى تۋرالى كوپ ويلاندىم. ءوزىمدى وسىعان ىشتەي دايىندادىم. ناتيجەسى بەلگىلى. ماحامبەت جىرلارى مەنى كەلەسى – «قازاق جىراۋلارىنىڭ ەر‑سەرىلىك (رىتسارلىق) پوەزياسى» اتتى سەريالىق اۋدارمالار جاساۋعا الىپ كەلدى. وندا اسانقايعى، دوسپامبەت، قازتۋعان، جيەنبەت، اقتامبەردى، ەسەت بي جانە ت.ت. جىرلارى ورىس تىلىنە اۋدارىلدى.

ءا.ب. ‑ بىزگە ول اۋدارمالار قانشالىقتى قاجەت؟

ب.ق. – ءوزىڭىز بىلەسىز، كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتا بىرقاتار «ورىس ءتىلدى قاۋىم»  قالىپتاستى. ولار، قانشاما وقىسا دا، ماحانبەتتى جانە ونىڭ پوەزياسىن، ونىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن مىنەزىن وزىنە تولىققاندى سىڭىرە الماۋشى ەدى. ول ءۇشىن ولاردى كىنالاي المايمىز. ەندەشە، ءبىزدىڭ مىندەت ماحانبەتتتىڭ «ءوزىن» سول ورتاعا قاز‑قالپىندا، ەش بۇكپەسىز جەتكىزۋ بولماق. ول، جالپى العاندا، ۇلتتىق رۋحتى ساقتاۋدىڭ ءبىر جولى. ەگەر، حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن جوعالتا باستاسا، ودان جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى... سول  سەبەپتى دە بۇل اۋدارمالار قاجەت. ءوز ءتىلىن بىلمەگەن قازاق وسى جىرلار اقىلى ءوز حالقىنىڭ رۋحىن بويىنا سىڭىرۋگە مۇمكىندىك الادى... مەن وسى مىنەتىمدى ابىرويمەن اتقارىپ شىقتىم دەپ ويلايمىن...

ءا.ب. – دۇرىس ايتاسىز، بۇرىن ونداي اۋدارما «قازاق جىراۋلارىن سىرتقا تانىتۋ» دەگەن ماقساتتى العا قويىپ كەلدى. ەندى ءسىز ونى جاڭا ماعىنامەن تولىقتىردىڭىز، ول – ۇلتتىق رۋح ماسەلەسى. ول دۇرىس تا، سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن «ۇلت رۋحى» ماسەلەسى ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن «تاعدىرماندى» سۇراققا اينالۋى زاڭدى. ەندەشە، ءسىز ماحانبەت جىرلارىنان باستاپ، قازاق جىراۋلارىنا دەن قويدىڭىز. ودان وزگە بىرنەشە كىتاپتار جازدىڭىز. سونىڭ ىشىندە، وتكەن جىراۋلاردىڭ ءىزىن قۋىپ، سولاردىڭ سارىنىمەن، سول ستيلدە «مەن قازاقپىن، كوك تۇرىكپىن» دەگەن جىردى دا ومىرگە اكەلدىڭىز. ول، ءسىزدىڭ ۇلت الدىنداعى پەرزەنتىك بورىشىڭىز عانا ەمەس، ۇلتىڭىزعا، حالقىڭىزعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمنەن تۋىنداعان دەر ەدىم. مىنە، سونىڭ ءبىر شوقتىعى رەتىندە بۇگىن ءسىزدىڭ «ماحامبەتتىڭ ءولىم جازاسى» اتتى رومانىڭىز حالىقتىڭ تاڭداۋىنا يە بولىپ، قوشامەتكە بولەنۋدە. ءبىز سىزگە بولاشاقتا دا حالقىڭىزعا بەرەرىڭىز مول بولا بەرسىن دەپ تىلەك ايتامىز.

ب.ق. – سىزدەرگە دە تابىس تىلەيمىن. اباي كز. سايتى قازاق رۋحانياتىنىڭ ساقشىسى رەتىندە ەلىمىزدىڭ مادەني دۇنيەسىندەگى قىزمەتى جەمىستى بولا بەرسىن.

سۇقباتتى جۇگىزگەن ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz