مەن قازاق قىزدارىنا قايران قالام،
ارۋلار از بولدى ما اتقا قونعان ...

كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ايەلدەردىڭ قوعامداعى ورنىن نىعايتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىلىپ، ولاردى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتكە تارتۋ ارقىلى جاڭا زامانعا بەيىمدەۋ كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى.  جەر-جەرلەردە ايەلدەردى كەڭەستىك قۇرىلىس ىسىنە تارتۋ دەگەن ايدارمەن ۇيىمداستىرىلعان ناۋقاندار ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، كوپتەگەن ايەل ازاماتتار حالىققا ءبىلىم بەرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپ، جەرگىلىكتى باسقارۋ سەكىلدى ت.ب. كوپتەگەن سالالارعا تارتىلا باستايدى. ماسەلەن، اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانىنداعى ايەلدەر ءىسى جونىندەگى ءبولىمنىڭ 1928 جىلعى ەسەبىنە قاراعاندا ۋەزد بويىنشا   اۋىلدىق جانە بولىستىق كەڭەستەردە 110 قازاق ايەلى مۇشە بولسا، ونىڭ بىرەۋى اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان ەكەن. وسى رەتتە شالقار اۋدانىندا 1930-جىلدارى قالىپتاسقان تۇمالىكول سەرىكتەستىگى مەن اۋىلدىق كەڭەسى قۇرامىندا ءار ءتۇرلى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستار اتقارعان سول زاماننىڭ قۇجاتتىق تىلىمەن ايتقاندا باشار كەلىنى ماقپال، شادىمان ايەلى ايجارقىن، مالاي كەلىنى ءبيبىتباتپا، ايجان ايەلى اقىلگەك، قوپاي ايەلى ساعيرا، بيقان كەلىنى دامەش سەكىلدى انالارىمىزدىڭ قاتارىندا شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋدا بەلسەندىلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەرلەرمەن قاتار جۇمىس جاساپ، سەرىكتەستىك مۇشەسىنەن اۋىلدىق كەڭەس توراعاسىنا دەيىن قىزمەتتەردى اتقارعان ايەل ازاماتتاردىڭ ءبىرى - 1903 جىىلى اقتوبە وڭىرىندە ومىرگە كەلگەن امانباەۆا نۇرىش بولاتىن.

الدىمەن اقتوبە وبلىسىنا قاراستى شالقار اۋدانىنىڭ تۇمالىكول سەرىكتەستىگىنە، كەيىننەن اۋىلدىق كەڭەسكە مۇشە بولعان امانباەۆا نۇرىش، باستاپقىدا كەڭەس قۇرامىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ سەكتسياسىنىڭ باسشىسى، كەيىننەن اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارا وتىرىپ سول ۋاقىتتىڭ اۋىرتپالىقتارىنا قاراماستان بىرقاتار جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزەدى. ماسەلەن، اۋدان بويىنشا مال وسىرۋشىلەردىڭ سايىسىنا قاتىسۋشى اۋىلدىق كەڭەستەردىڭ 1935 جىلدىڭ 4 قىركۇيەگىندەگى وندىرىستىك جوسپاردى ورىنداۋ بويىنشا امانباەۆا نۇرىش توراعالىق ەتەتىن № 19 شى تۇمالىكول اۋىلدىق كەڭەسى باسقالاردان العا وزادى. مىسالى مالدى ۇرىقتاندىرۋ، ءشوپ شابۋ، ەگىن جيناۋ مەن زاەم  جوسپارلارىن 100 پايىزعا، ءتول الۋدى 118 پايىزعا ورىنداسا، مال باسىن 1935 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان 1935 جىلدىڭ 1 تامىزىندا 474 باستان 687 باسقا جەتكىزەدى.

تۇمالىكول سەرىكتەستىگى مەن اۋىلدىق كەڭەسى 1935 جىلعى ەگىن ەگۋ جوسپارىن ۋاقىتىندا ورىنداعانى ءۇشىن ەكپىندىلەردىڭ ولكەلىك سەزىندەگى ماراپاتتاۋعا ۇسىنىلادى. اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى امانباەۆا نۇرىش، سەرىكتەستىك توراعاسى جايحانۇلى ماعزۇم، بريگاديرلەر ىزباسقانۇلى بەكىش پەن مالايۇلى ءابيدىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1935 جىلعى ەگىس جوسپارى ويداعىداي ورىندالادى. وندا بەلگىلەنگەن 10 كۇننىڭ ورنىنا 8 كۇن ىشىندە جوسپارداعى 220 گەكتاردىڭ 250 گەكتارىنا تۇقىم سەبىلىپ، وعان 85 ادام جۇمىلدىرىلىپ، 84 جۇمىس مالى مەن قۇرال-سايماننان 14 سوقا، 12 تىرما پايدالانىلادى.

اۋىلدىق كەڭەستىڭ شارۋاشىلىق جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋداعى جەتىستىكتەرى ەسكەرۋسىز قالماي اۋدان، وبلىس تاراپىنان مەرەيتويلىق ماراپاتقا يە بولادى. قازاقستاننىڭ 15 جىلدىق توسبەلگىسىنە ۇسىنىلعان مىنەزدەمەدە 1934 جىلدان اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى،  ايەلدەر اراسىنان شىققان ەكپىندى ەكەندىگى، ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا اۋىلداعى بارلىق ساياسي جانە شارۋاشىلىق جۇمىستاردىڭ ورىندالعانى باياندالادى. ءتول باسىن  205 باستان 243 باسقا ساقتاپ، ءشوپ شابۋ جوسپارىن 1330 گەكتاردان 1334 گەكتارعا ورىنداپ، 250 گەكتارعا جوسپارلانعان ەگىن ەگۋ مەن جيناۋ جۇمىسى 100 پايىزعا، 2050 سوم ۇتىس قارىزى 100 پايىزعا، ەت تاپسىرۋ جوسپارى 1888 كيلوگرامنان 1844 كيلوگراممعا ورىندالىپ، 1935 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى 474 باس 1935 جىلدىڭ 1 تامىزىندا 687 باسقا جەتكىزگەندىگى كورسەتىلىپ، ايەلدەر اراسىنان شىعىپ، ۇجىمدى بولشەۆيكتىك ۇجىمعا، ۇجىم مۇشەلەرىن اۋقاتتى جاعدايعا جەتكىزگەنى ءۇشىن مەرەكەلىك توسبەلگىگە ۇسىنىلادى دەپ كورسەتىلەدى.

وسى جىلى سەرىكتەستىكتەگى قوعامدىق مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، مال سانى مەن ەگىستىك كولەمىن ۇلعايتۋ، ەت تاپسىرۋ جانە باسقالاردا ۇزدىك كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزگەنى ءۇشىن سەرىكتەستىك توراعاسى جايحانۇلى ماعزۇم،  سەرىكتەستىك مۇشەلەرى ايتقوجاۇلى بەكجان، بيحانۇلى الكەن، ساعىمبايۇلى تولەباي مەن ت. ەرقاسىمۇلدارى قازاقستاننىڭ 15 جىلدىق مەرەيتويلىق توسبەلگىسىمەن ماراپاتتاۋعا ۇسىنىلادى. سونىمەن بىرگە وسى ماراپاتقا اۋدان بويىنشا ۇسىنىلعان قورعانتۇز، ەكىنشى بەسجىلدىق جانە باسقا بارلىعى 5 سەرىكتەستىكتىڭ اراسىندا جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن تۇمالىكول سەرىكتەستىگى دە بار بولاتىن. 1933-1935 جىلدارى جىلقى 74 باستان 85 باسقا، تۇيە 69 باستان 110 باسقا، ءىرى قارا 19 باستان 109 باسقا، قوي-ەشكى 148 باستان 308 باسقا، ەگىستىك 125 گەكتاردان 250 گەكتارعا ۇلعايعان بولاتىن. مال شارۋاشىلىعى مەن قوسىمشا ەگىن ەگۋدى كاسىپ ەتكەن سەرىكتەستىك جۇمىسى العا جىلجىپ، مال باسى مەن ەگىس كولەمى جىلدان جىلعا ارتىپ وتىردى. بۇل سەرىكتەستىكتىڭ العاشقى توراعالارى بالعاراۇلى جۇماعالي، جايحانۇلى ماعزۇم، ۇجىمشاردىڭ الدىڭعى قاتارلى مۇشەلەرى مامانۇلى سماعۇل، تاجىماعانبەتۇلى جۇگىنىس، كەتىكۇلى ايجان، ءاجىبايۇلى اياپ، بۇقاربايۇلى احمەت، كۇزەنبايۇلى ەلەۋسىز، مالايۇلى ءابي، ماحامبەت جانىمقۇلۇلدارىمەن بىرگە اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى امانباەۆا نۇرىشتىڭ ەڭبەگى بولاتىن.

جوعارداعى مال وسىرۋشىلەردىڭ سايىسىمەن قاتار ۇزدىك اۋىلدىق كەڭەس سايىستارى دا وتكىزىلىپ، وعان قاتىسۋشىلارعا قول جەتكىزگەن تابىستارى كورسەتىلگەن مىنەزدەمەلەر بەرىلدى. 1936 جىلى 4 ناۋرىزدا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ بولىمىنە اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنان ەلتاي كەڭەسىنىڭ توراعاسى كوبەنوۆ پەن تۇمالىكول اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.امانباەۆانىڭ وندىرىستىك مىنەزدەمەسى جىبەرىلەدى. مىنەزدەمەدە 1934 جىلى 1-قاڭتاردا جىلقى 75 باس، تۇيە 98, سيىر 32, قوي ەشكى 84 باس، 1935 جىلى 1-قاڭتاردا جىلقى 90, تۇيە 123, سيىر 138, قوي-ەشكى 173 باس بولسا، 1935 جىلدىڭ 1-ماۋسىمىندا جىلقى 111, تۇيە 153, سيىر 202, قوي-ەشكى 308 باسقا جەتكەنى. 1936 جىلدىڭ 1-قاڭتارىندا جىلقى 116, تۇيە 155, سيىر 198, قوي-ەشكى 318 باسقا بولعانى، مال باسىنىڭ وسىنداي ءوسۋىنىڭ ناتيجەسىندە ن.امانباەۆانىڭ قازاقستاننىڭ 15 جىلدىق مەرەكەلىك توسبەلگىسىن العانى، اۋىلداعى ءۇي سانى 142, ونىڭ ىشىندە سەرىكتەستىك مۇشەسى 133 ءۇي، جەكە شارۋا 9 ءۇي ەكەن ايتىلادى.

سونىمەن قاتار، ۇزدىك ەڭبەككەرلەر سول كەزدەرى ۇيىمداستىرىلىپ تۇرعان بۇكىلوداقتىق اۋىل شارۋاشىلىق كورمەسىنە قاتىسۋعا ۇمىتكەر رەتىندە ۇسىنىلىپ، كورمەگە قاتىسۋ مارتەبەسىنە يە بولدى. ارحيۆ دەرەكتەرى بويىنشا تۇمالىكول سەرىكتەستەگىنەن بۇكىلوداقتىق كورمەگە ءار جىلدارى قاتىسۋعا ۇسىنىلعان جانە وندا ماراپات العاندار اراسىناندا كۇزەمبايۇلى ەلەۋسىز، كەتىكۇلى ايجان، كەتىك كەلىنى اعىلگەك، باشار كەلىنى ماقپال، قۇرىمبايۇلى كۇسەباي، جايحانۇلى ساقان، تاجىماعانبەتۇلى جۇگىنىستەرمەن  بىرگە امانباەۆا نۇرىش تا بولدى. 1939 جىلى تۇمالىكول سەرىكتەستىگىنەن ەكى كىسى بۇكىلوداقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىق كورمەسىنە بارىپ، ماراپاتتالادى. سونىڭ ءبىرى سەرىكتەستىكتىڭ ءسۇت فەرماسىنىڭ بريگاديرى، 1938 جىلى جەرگىلىكتى 52 سيىردان 57 بۇزاۋ وسىرگەن كۇزەمبايۇلى ەلەۋسىز بولسا، ەكىنشىسى اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى امانباەۆا نۇرىش بولاتىن.

سوعىس جىلدارىندا ەر-ازاماتتاردىڭ كوبىسى مايدانعا اتتانىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى بارلىق اۋىرتپالىق ايەلدەر مەن قارتتاردىڭ موينىنا تۇسكەن تۇستا، اۋىل ەڭبەككەرلەرىمەن بىرلەسىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن تومەندەتپەۋگە بار كۇش-جىگەرىن سالعانداردىڭ قاتارىندا امانباەۆا نۇرىش تا بولدى. سوعىس جىلدارىنداعى اۋىلدىق كەڭەستىڭ شارۋاشىلىق، ساياسي ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدى جۇزەگە اسىرادى. ماسەلەن ن.امانباەۆا توراعالىق ەتكەن 1941 جىلى 13 قاڭتارداعى سەرىكتەستىك جانىنداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ كومسومولدارمەن بىرىككەن جيىندا كوكتەمگى ەگىسكە دايىندىق، قار توقتاتۋ، جۇمىس كولىكتەرىن كۇتىپ-باپتاۋ سەكىلدى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەر تالقىلانىپ، اتالعان دايىندىق جۇمىستارىن 1 اقپانعا دەيىن اياقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. سونىمەن بىرگە 5 اقپانداعى جيىندا الداعى سايلاۋ ناۋقانىنا ۇگىتشىلەر ءبولۋ تۋرالى ماسەلە قارالىپ، سايلاۋدىڭ ماڭىزى مەن سايلاۋ ەرەجەسى تۋرالى جانە ت.ب. ماسەلەلەردى حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا پارتيا مۇشەسى رەتىندە ن.امانباەۆا جايىلحانۇلى قۋانىشباي جانە ءماتيۇلى قارشىعامەن بىرگە مەكەباي وزەگى ۋچاسكەسىنە بەكىتىلىپ، سوندا ءوز مىندەتتەرىن ويداعىداي اتقارادى.

سوعىسقا دەيىنگى جانە سوعىس ۋاقىتىنداعى اۋىرتپالىقتارعا قاراماستان ىسكەرلىگىمەن تانىلعان نۇرىش امانباەۆانىڭ ەڭبەگى ماڭگىلىك ەل جادىندا ساقتالارى ءسوزسىز. ول تەك ءوز ءداۋىرىنىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ دا بوي تۇزەر ايناسى، قايراتكەر ايەلدىڭ ءرامىزى. سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتكەن جەتەكشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءرولىن ارتتىرعان، ولاردىڭ ەرلەرمەن بىرگە قيىندىقتى ەڭسەرە الاتىندىعىن دالەلدەگەن تۇلعانىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى ادالدىق پەن ەڭبەكقورلىقتىڭ، ۇلت يگىلىگى جولىنداعى ايانباي قىزمەت ەتۋدىڭ ماڭگىلىك ۇلگىسى.

الىبەك امان،

ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz