ەل بولعان سوڭ ەل ىشىندە قاندايدا ءبىر ماسەلەگە قاتىستى ءتۇرلى كوزقاراستار بولىپ تۇرادى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە كونستيتۋتسيا بويىنشا ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت دەپ ايگىلەگەن قازاقستاندا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار قالىپتاسقان وركەنيتەتتى ەلدەردەگى سياقتى پىكىر الۋاندىعىنىڭ كورىنىس تابۋى زاڭدى. ال، ادەتتە كوزقاراستار مەن پىكىرلەر قايشىلىعى رەسمي بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتقا كەلىپ تىرەلەدى دە، تاراپتار ءوز ويلارىن ايتا باستايدى. بىرەۋ وكىمەتتىڭ ءىسىن قولدايدى، بىرەۋ قولدامايدى. سونىڭ ىشىندە بارىنە مۇلدە قول سىلتەيتىن، ءبارىن جوققا شاعاراتىن سكەپتيكتەر بولادى. بىزدە دە سكەپتيتكەر از ەمەس. بىراق سول سكەپتيتكتەردىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ سىرتقى ءھام جاھاندىق ساياساتتاعى قادامدارىنا قول سوعاتىنىن ءبىز انىق بىلەمىز.

ىلگەرىدە ساياسي پارتيا وكىلدەرى باس قوسقان ءبىر جيىن بولدى. وڭكەي سايىپقىران ساياسي پارتيا وكىلدەرى كەزدەسكەن ورتاداعى اڭگىمەس بەلگىلى عوي: «بىزدە اناۋ جوق، مىناۋ جوق»، «بىزدە اناۋ جامان، مىناۋ جامان». وسىلاردى ايتىپ جاق جاپپاعان شەشەندەر ەرتەدەن كەشكە دەيىن جارىسا سويلەدى. سوندا كوپتى كورگەن، ۇستامدى، قوعامدىق ساياسي ومىردە تاجىريبەسى مول ءبىر ۇلكەن كىسى: «ال، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى تۋرالى نە ايتاسىڭدار؟» – دەپ سۇراعاندا بەلسەندىلەر از-كەم ءۇنسىز قالىپ: «قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن قولدايمىز، وعان ءسوز جوق» دەستى. كوردىڭىزدەر مە، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمدارى ءبارىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدەن شىعادى ەكەن جانە ونى قولدايدى ەكەنبىز.

قازاقستاننىڭ جاھاندىق دەڭگەيدەگى باستامالارى مەن ۇسىنىستارىن، گەوساياسي-گەوەكونميكالىق جايتتاردى تەرەڭ ەسكەرە وتىرىپ جاسايتىن قادامدارىن ەل ءىشى عانا ەمەس، بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدار دا اشىق قولداپ كەلەدى. وسى ارادا ەسكە تۇسەدى، 2010 جىلعى ساۋىردە ۆاشينگتوندا وتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى جاھاندىق سامميت بارىسىندا اقش-تىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ب.وباما: «قازاقستان حالىقارالىق يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ۇدەرىسىندە كوشباسشىسى مەملەكەت» دەپ اتاعان بولاتىن.

ەكىنشىدۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن الپاۋىت مەملەكەتتەر يادرولىق قارۋ جاساۋدىڭ جارىسىنا ءتۇسىپ، كۇللى دۇنيەنى كۇلگە اينالدىرىپ جىبەرۋدىڭ قاۋىپىن تۋعىزدى. قىرعي قاباق سوعىس جىلدارىنداعى جانتالاسا قارۋلانۋدىڭ اقىرى بەيبىت بىتىمگە كەلىپ، يادرولىق قارۋدان باس تارتۋعا شاقىرعان ۇندەۋلەرگە جالعاستى. سونداي ۇندەۋگە ءبىرىنشى بولىپ ءۇن قاتىپ، ۇلگى كورسەتكەن قازاقستاننىڭ بەيبىتسۇيگىش ەل ەكەندىگىن الەم تانىدى.

مىنە، قازىر كورىپ وتىرمىز، XXI عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعىنىڭ سوڭى مەن ەكىنشى ون جىلدىقتاعى ساياسي ماسەلەلەر شيلەنىسىپ كەتتى. اسا ءىرى مەملەكەتتەردىڭ كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىندا اگرەسسيالىق پيعىل مەن  السىز ەلدەردىڭ جەرىن باسىپ الۋدىڭ قىرىق سىلتاۋى بايقالىپ قالادى. ءتىپتى، اشىقتان اشىق سولاي بولىپ تا جاتىر. بىراق زاماننىڭ بۇل قالايماقانعا تولى ساتتەرى دە كوپتەگەن سابىلىستاردان كەيىن ءتۇبى ءبىر ساباسىنا تۇسەدى. ويتكەنى، قاراپايىم ادامدار، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك تىلمەن ايتقاندا، قاراپايىم سالىق تولەۋشىلەر سوعىستى ەرىكسىز تۇردە قولداپ وتىرا بەرمەيدى. قارسىلىق كۇشەيەدى. قارسىلىقتار مەن تولقۋلار الدىمەن الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزى ءۇشىن قاتەرلى. مۇنداي كەزدە كۇشەيىپ كەلە جاتقان ەكىنشى نە ءۇشىنشى مەملەكەتتىڭ الەمدىك ساياسي-ەكونوميكالىق ارەنادا ۇستەمدىگى ارتۋى ادبەن مۇمكىن. قازىرگى جاعدايدا، مىسالى، اقش پەن قىتاي. سوندىقتان الەم اينالىپ كەلگەندە قازقاستان حالىقارالىق ساياساتتا بارىنشا قولداپ وتىرعان بەيبىت ءومىر مەن تاتۋ-ءتاتتى كورشىلىكتىڭ سالتىنا ورالاتىن بولادى.

قازاقستان – از عانا ۋاقىتتىڭ شيرەگىندە ىرگەلەس بەس ەلمەن 14 مىڭ شاقىرىمنان استام الەمدەگى ەڭ ۇزاق قۇرلىق شەكارالارىن العاش رەت الەمدىك تاجىريبەگە ساي حالىقارالىق شارتتارمەن بەكىتىپ، كورشىلەس ەلدەرمەن جانە الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىق قاتىناس ورناتىپ ۇلگەگەن مەملەكەت. بۇگىن ەلىمىز 140-تان استام مەملەكەتپەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستىڭ شەڭبەرىندە بايلانىس جاساپ وتىر.  قازاقستاننىڭ شەتەلدەردە 70-تەن استام ديپلوماتيالىق ميسسيالارى، كاسىبي ديپلوماتتارى بار. شەتەلدەرمەن بەلسەندى ىنتىماقتاستىقتىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتارالىق، ۇكىمەتارالىق جانە ۆەدومستۆوارالىق دەڭگەيدە  كوپتەگەن حالىقارالىق شارتتار جاسالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان – ورتالىق ازياعا كەلگەن بارلىق سىرتقى ينۆەستيتسيالاردىڭ 80 %-دان استامىن وزىنە تارتقان مەگاورتالىققا اينالدى.

ارينە، ۇلكەن ساياساتتى زامانۋي ءومىر سالتىنا ەرتە بەيىمدەلگەن، حالىقارالىق قوعامداستىقتا بەدەلى زور ۇلكەن ەلدەر جاسايدى. الايدا ولاردىڭ ىرقىن باعىپ، ىقتاپ وتىرا بەرۋگە جانە بولمايدى. سەبەبى، الەمدىك ساياساتتا بالانس بولماسا، دۇنيە ءبىر جاعىنا اۋىپ كەتۋى ىقتيمال. قازىر ۇلكەن ساياساتقا قازاقستان تاراپىنان جاسالعان باستامالار مەن ۇسىنىستار تەپە-تەڭدىك تۋدىرىپ كەلە جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. سونىڭ ءبىرى – شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى. شىۇ-عا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى قارجى اينالىمى مەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس وسى كۇنى بريك نەمەسە ەۋرو وداق سياقتى ۇيىمداردىڭ نازارىنا ىلىكتى. سونداي-اق، تۇركى ەلدەرىنىڭ بارلىق سالادا ءوزارا ءتيىمدى ينتەگراتسياعا كوشۋى، قازاقستاننىڭ يسلام ەلدەرىمەن دە دوستىق راۋىشتەگى بايلانىسى – حالىقارالىق ساياساتتا ۇنەمى الدىڭعى ورىنعا شىعىپ تۇرادى.

ءيا، اۋەل باستا بۇلىڭعىرلاۋ كورىنگەن قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى بۇل كۇندە بارىنشا ايقىندالىپ، ەلىمىزدەگى ءاربىر ازامات ءۇشىن تۇسىنىكتى بولىپ كەلەدى. بۇل تۇسىنىكتەگى ورتاق كەلىسىم: الەمنىڭ تىنىشى كەتپەسىن، ال ەلىمىز امان بولىپ، ءوسىپ-وركەندەي بەرەيىك دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. بۇل جانە جاھاندىق ساياساتتاعى قازاقستان سالعان سوقپاق بولىپ تابىلادى.

قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى مەن باستامالارىنا اسا ءمان بەرەتىن دارا ۇيىم – بۇۇ. ال، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بولسا، بۇۇ-نىڭ الەمدەگى شيەلەنىستەردى رەتتەي الاتىن، الىمجەتتىك پەن سوعىسقا توزبەيتىن ۇيىم – بۇۇ ەكەنىنىن حالىقارالىق ساياسي مىنبەرلەردە ەسكەرتىپ، ۇيىمنىڭ ميسسياسىن جانداندىرۋعا پارمەن بەرىپ تۇرادى. ايتپاقشى، كەشە قر پرەزيدەنتى مەن بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش ەكەۋى تەلەفون ارقىلى سويلەستى. اڭگىمەلە بارىسىندا قازاقستان مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى اراسىنداعى ىقپالداستىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تالقىلانىپ، پرەزيدەنت توقاەۆ الماتىدا ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ءۇشىن ورنىقتى دامۋ ماقساتتارى جونىندەگى ايماقتىق ورتالىق قۇرۋ تۋرالى بۇۇ باس اسسامبلەياسى ءبىراۋىزدان قابىلداعان قاراردىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. ال، بۇۇ قازاقستاننىڭ تاعى ءبىر ۇسىنىسىن قولداپ، ەلىمىزدىڭ جاھاندىق ساياساتتاعى ورنىن انىقتاي ءتۇستى.

بورىبەك سۇلەيمەن

Abai.kz