(وسى تاريحي وقيعانىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالادى)

قازاق جەرىنىڭ شىعىسىنداعى تارباعاتاي جەرى دە تاريحتىڭ تارعالاڭ جىلدارىندا بولىسكە ءتۇسىپ، جارىمى قازىرگى قىتاي جەرىندە قالعانى بەلگىلى. وسى قاسيەتتى توپىراق ەجەلدەن اتام قازاقتىڭ قۇتتى قونىسى بولىپ كەلگەن ەدى، وسى تارباعاتايدىڭ ارعى بەتىندە (1944-1962) جىلدارعا دەيىن ءتۇرلى تاريحي، ساياسي وقيعالار بولىپ جاتتى، ىشىندە ەڭ كورنەكتىسى 1944-1947 جىلدار ارالىعىندا بولعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەر ەدى. دەسەدە وسى كۇرەستەر بولعان قازاقتىڭ ءتورت ايماعىنىڭ ەكەۋىندە ياعني التاي مەن ىلەدە بولعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەرى تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا جازىلىپ تا كەلەدى، بىراق تارباعاتاي جەرىندە بولعان كۇرەستەر ايتىلماي كەلەدى، بولعان تاريح تاسادا قالماۋ كەرەك، ەندەشە تارباعاتايداعى وقيعالار قالاي بولدى؟ كىمدەر قوزعالىس باستادى؟ سوڭى نەمەن اياقتالدى؟ وسى ساۋالدارعا تاريحي دەرەكتەرمەن سول وقيعاعا قاتىسقان كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى ، تاريحي كارتينالار ارقىلى جاۋاپ بەرۋدى ءجون كوردىك. ويتكەنى وسى وقيعالاردى تەك قىتايداعى تارباعاتاي قازاقتارىنىڭ تاريحى دەپ قاراۋعا بولمايدى، سەبەبى 1931-1962 جىلدارعا دەيىن ارنايى تاپسىرمامەن تارباعاتايعا بارعان جۇزدەگەن كەڭەستىك قازاق ازاماتتارى بولدى، 1955-1962 جىلدارى تارباعاتايدان 60 مىڭنان استام قازاق بەرى كوشتى، ولاردىڭ قازاقستانداعى ۇرپاقتارىنىڭ ۇزىن سانىدا 600 مىڭنان الدە قايدا اسىپ كەتكەنى بەلگىلى، سونىمەن بىرگە كەڭەستەر وداعى كگب گەنەرالى بەليانىڭ الماتىدا تۇرىپ باسشىلىق ەتكەن «شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسى» قيمىلىنا 3000-10000 عا دەيىن ورتا ازيالىق قازاق، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر، ورىس، تاتار اسكەرلەرى ات سالىستى. ءتىپتى ل قاتاردا موڭعولياداعى قازاقتاردا بار.

تارباعاتاي ەجەلدەن قازاق جەرى!

تارباعاتاي جەرىن اۋەلدە ساقتار، ونان عۇندار مەن تەلەلەر(وعىزدار), تۇرىكتەر، تۇرگەشتەر، قارلىقتار، نايماندار، كەرەيلەر مەكەندەپ كەلگەن. شىڭعىس قاعاننىڭ يمپەرياسى ورناعان كەزدە ونىڭ مۇراگەرى وگەداي قاعاننىڭ ورداسى دا وسى تارلان تارباعاتايدىڭ ەمىل بويىندا بولدى، ونان كەيىنگى قاعان كۇيىك ساۋىر تاۋىن، ماڭىراقتى جايلاعان. باستىسى تارباعاتاي جەرىنىڭ مالعا اسا ءجايلى بولۋىمەن بايلانىستى ەكەنىندە كۇمان جوق! كەيىنگى موعولستان مەملەكەتىنىڭ دە قۇرامىنا وسى تارباعاتاي مەن التاي، ىلە، سانجى (بەسبالىق), باركول كىرگەن. ول تۋرالى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ ايگىلى «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «موعولستان شىعىستا قالماق جەرلەرىمەن(ويراتتارمەن) باركول، ەرتىس، ەمىل ارقىلى شەكتەسەدى» - دەيدى. موعولستاندا دەنى ۇلى ءجۇزدىڭ باستى رۋلارى (دۋلات، قاڭلى، جالايىر ت.ب ) مەن ورتا جۇزگە ءتان كەي رۋلار (كەرەي، نايمان، مەركىت، كۇرلەۋىت) مەكەندەگەن. دەسەدە وسىناۋ قاسيەتتى مەكەندى  15-16 عاسىرلارداعى تولاسسىز سوعىستاردان كەيىن ويراتتار يەلەپ الدى. دەمەك 1756 جىلى جوڭعار مەملەكەتى قۇلاعاننان كەيىن وسى مەكەنگە قازاقتار ات باسىن بۇرىپ جاپپاي ورالا باستاعان. ابىلاي حان ءوزىنىڭ مانچجۋر يمپەراتورىنا جازعان حاتىندا: « تارباعاتاي ەجەلدەن اتا قونىسىمىز ەدى، ونى بىزدەرگە قايتارىپ بەرسەڭىزدەر ەكەن» - دەپ انىق ايتقان. 1771 جىلدان كەيىن قازاقتاردىڭ كوشى ارقىلى وسى جەرلەردەگى ويراتتار سان جاعىنان ىرىقسىز ورىنعا ءتۇسىپ كىشىگىرىم قاقتىعىستاردان سوڭ شىعىسقا قاراي ىعىسا بەرگەن. التاي ءوڭىرى مەن ساۋىر تاۋىنا كەرەيلەر، تارباعاتايعا نايماندار، ىلەگە ۇلى ءجۇز رۋلارى ورنالاستى. 1864-1883 جىلدارداعى رەسەي مەن تسين يمپەرياسى اراسىنداعى شەگارا كەلىسىمدەرىنەن كەيىن وزگە ايماقتار سياقتى تارباعاتاي دا ەكىگە ءبولىندى. زايسان، كوكپەكتى، كاتونقاراعايدى جايلاعان اباق كەرەيلەر دەنى تسينگە قاراستى جەرلەرگە كوشكەن، ولار 5000 نان استام ءتۇتىن ەدى، ولار التايعا سيمايتىن بولعاندىقتان جاپپاي ءتاڭىرتاۋدىڭ ەرەنقابىرعا، بوعدا تاۋلارىنا، باركولگە كوشتى، تاعى ءبىر ءبولىمى تارباعاتايدىڭ مايلى، ءجايىر، بارلىق تاۋلارىنا كەلىپ قونىستاندى. ىلەدەگى ەلدەن 20000 قازاق رەسەيگە قاراستى جەرلەرگە كوشكەن(البان، سۋان رۋلارى) سوڭ ولاردان بوساپ قالعان جەرلەرگە نايماننىڭ قىزاي رۋى كەلىپ ورنالاسقان.  1883-جىلى شىڭجاڭ پروۆينتسيا بولىپ قۇرىلدى دا تارباعاتاي وعان قاراستى ءبىر ايماق بولىپ قالدىدا ونداعى قازاقتار سانى 30 مىڭنان اسىپ ءتورت ۇكىرداي(بولىس) ەل بولدى. تارباعاتاي تاۋى ماڭىنداعى ءدورتۋىل ەلى ءبىر ۇكىرداي، ورقاشار تاۋىن مەكەندەگەن بايجىگىت رۋلارى ءبىر ۇكىرداي، بارلىق تاۋىنىڭ باتىس قاپتالىن مەكەندەگەن مانبەتتەر(بايجىگىتتىڭ ءبىر رۋى) ءبىر ۇكىرداي، مايلى-ءجايىردى مەكەندەگەن كەرەيلەر ءبىر ۇكىرداي، تاعى ءجايىردىڭ تەرىستىگىندە 300 ۇيدەن اسا ۋاقتار ەكى زاڭگى بولدى.

1897-جىلعى شاۋەشەك بازارى.

1912-جىلى تسين يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن قىتاي ميلليتاريستەرىنىڭ بيلىگى ورنادى. 1933 جىلدان باستاپ تارباعاتاي جەرىندە اۋداندىق ۇكىمەتتەر ورناپ اۋىل كولەمىندەي ءدوربىلجىن، قوبىق، شاۋەشەك(18-عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى بار), شاعانتوعاي اۋداندارى ورنادى. ول كەزدە شيحۋ مەن ساۋان ءۇرىمجى ايماعىنا قاراسا، تولى اۋدانى ءالى قۇرىلماعان بولاتىن.

1883-1944 ارالىعىندا تارباعاتايداعى ەلدە اسا ۇلكەن وزگەرىس بولمادى، ەل ءوسىپ ىرگەسى بەكي ءتۇستى. 1883-جىلمەن سالىستىرعاندا حالىق سانى 3 ەسەدەي ارتتى، وعان تاعى 1916-1933 جىلدارى كەڭەستىك جۇيەدەگى سوعىس، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىننەن اۋعان قازاقتار قوسىلىپ 1944- جىلى قازاق سانى 100 مىڭنان استى.

تارباعاتايداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ تۋىنداۋى

1934-1944 جىلدارداعى شىڭجاڭنىڭ دارا بيلەۋشىسى شىڭشىسايدىڭ وزبىر ساياساتى بۇكىل شىڭجاڭ حالقىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى. 1931-1938 جىلدارى باركول وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ كۇرەسى بولىپ، وعان موڭعوليا ارقىلى كەڭەستەر وداعى دا اسكەر كىرگىزىپ باسىپ-جانشۋعا اشكەرە ات سالىستى، وسىنىڭ سالدارىنان الەمگە ايگىلى «تيبەت اسقان قازاق كوشى» تراگەدياسى باستالدى، باركولدەن اۋعان 20 مىڭنان استام قازاقتىڭ جارىمىنان كوبى قىتاي، دۇڭعان اسكەرلەرىمەن سوعىستا وققا ۇشتى نەمەسە قىرعاندالدى، ءبىرازى تيبەتتىڭ ىسىنان قازا تاپسا، مىڭنان اسا ادام ۇندىستانداعى قاپىرىق ىستىق پەن وبادان كوز جۇمدى. وسىلاردىڭ اراسىندا تارباعاتايدان باركولگە بارعان ءدىلداباي (نايمان تەرىستاڭبالى رۋىنان 1883-جىلى بارعان) مەن شاقپاقباي (1930 جىلى بارعان، شاقپاقباي ۋاق رۋىنان، زۋقا باتىردى وتە ءپىر تۇتقان ادام، 1929 جىلى زۋقا باتىر قاستاندىقپەن ولتىرىلگەننەن كەيىن ءۇمىت ءۇزىپ باركولگە زۋقانىڭ ۇلى سۇلتانشارىپكە قوسىلعان) ەلدەرىدە بار ەدى.

ءبىر ءبولىم ەل قونىس تاپشىلىعى مەن تارباعاتايداعى قىتاي ۇلىقتارىمەن شىعىسا الماي ەرەنقابىرعا تاۋىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان. ەرەنقابىرعا تاۋى ورنالاسقان ۋسۋ(شيحۋ قالاسى)مەن ساۋان اۋدانى ءۇرىمجى ايماعىنا قارادى. وسى وڭىرگە 1870-1890 جىلدارعا دەيىن شىعىس قازاقستاننىڭ جارما اۋدانىندا، زايسان اۋدانىندا تۇراتىن اتاقتى كەرەي ەر جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاقتارى مەن رۋلاستارىنان نەشە ءجۇز ءۇي اۋىپ (جانتەكەيدىڭ ءجايلاۋ، سارى، ەسداۋلەت رۋلارى) كەلىپ مەكەندەگەن بولاتىن، ول وڭىرگە تاعى مايلى تاۋىنان 1919-جىلى ءتۇسىپ بوزانۇلى باستاعان 300 ۇيدەن اسا قازاقتار(بارقى، قاراقاس رۋلارى) كەلسە، 1935 جىلى مايلى-ءجايىردان قاليبەك رايىمبەكۇلى باستاعان قازاقتار اۋىپ كەلدى.

وسى قاليبەك رايىمبەكۇلىنىڭ بالاسى قاسەن ءور التاي ءوزىنىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى تاريحي ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «مەن 1933-جىلى ءجايىردا تۋىلىپپىن، اكەم 1935-جىلى تارباعاتايداعى قىتاي ۇلىقتارىنا جاقپاعاندىقتان اۋىپ ەرەنقابىرعاعا بارعان. 1936-جىلى سول ەرەنقابىرعادا ءجۇنىس قاجى باس بولىپ «ۇلتتى قورعاۋ ۇيىمى» قۇرىلعان. ءجۇنىس قاجى باستىق بولىپ، قاليبەك ورىنباسارى بولعان. ولاردىڭ ماقساتى تاكلاماكان شولىنەن ءوتىپ پاكىستانعا جەتۋدى كوزدەگەن ءارى وعان دايارلىقتا كورگەن، بىراق ەل ىشىندەگى جانسىزداردىڭ كەسىرىنەن بۇل جوسپار سەزىلىپ قالىپ قاليبەككە ميلليون سوم قىتاي اقشاسى ايىپپۇل سالىنعان». بۇعان قاراعاندا ەلىسقان باستاعان ەلدىڭ پاكىستانعا كوشۋىمەن شىڭجاڭنىڭ وزگە وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭدا بايلانىسى بارلىعى اڭدالادى، ارينە باركول ەلى 1883-جىلدان باستاپ اۋعان التاي قازاقتارى، 1934-جىلى ەلىسقان اكەسى الىپكە اس بەرگەندە جەر-جەردەگى قازاقتارعا شاقىرتۋ جىبەرىپ استا اشىق تۇردە شىڭ شىسايعا قارسى سوعىسۋدى دارىپتەگەن.

ەلىسقان ءالىپۇلى

1938-جىلدىڭ سوڭىندا باركول ەلىنىڭ دەنى گانسۋ، تسينحايعا كوشتى دە، 1939-جىلدان باستاپ تۇتاس شىڭجاڭداعى ەل باسىلارى جاپپاي تۇتقىندالدى. التايدان شارىپقان تورە، بۇقات بەيسى، قالەل ءتايجى باستاعان 40 تان اسا ادام، ىلەدەن اۋەلقان تورە، ماحسۇت باستاعان وتىزدان استام ادام قولعا الىندى. وسىلاردىڭ قاتارىندا تارباعاتايداعى ءتورت ۇكىرداي(ومار، قاناعات، تاڭعىت ت.ب) تاعىدا باسقا رۋباسىلار مىسالى ءۋايىس زاڭگى قولعا الىندى. ابدەش ىلگىدايدا جولدا بارا جاتىپ ساقشىداعى كۇيەۋ بالاسى سانسىزباي ءيىس ۇلىنىڭ جەتكىزگەن حابارىن الىپ بارماي قالادى. ەرەنقابىرعا ەلىنەن وجاۋباي، ءجۇنىس قاجى، مۇحامەتجان موللا، قاليبەكتەردە قولعا الىندى. وسىلاردىڭ ىشىندە ومار ۇكىرداي، ءجۇنىس قاجى، وجاۋباي قاتارلى ادامدار تۇرمەدە ءولتىرىلدى. ومار ۇكىردايدىڭ تۇرمەدە جازعان مىناداي ولەڭى بىزگە جەتىپ وتىر:

«ەسەكتى جىلقى ەكەن دەپ مالدانىپپىز،

وكىل دەگەن سوزىنە الدانىپپىز،

جاتىرمىز تاس تۇرمەدە ءزىندان ءجايلاپ،

ىشتە كەك، بويدا قايرات قىج-قىج قايناپ.

دارمەن جوق بۇلقىنۋعا امال نەشىك،

قول-اياق شىنجىر ارقان شاندىپ بايلاپ.

ۇيقىسىز، نە كۇلكىسىز كۇنى ءتۇنى،

زارىعىپ ارتتاعى ەل مەن جەردى ويلاپ.

جاتىر-اۋ بالا-شاعا، اۋىل-ايماق،

قوزدانىپ شالا جانعان وتتاي ءجايناپ.

بۇل زامان قارا تۇنەك باسقان زامان،

باق-داۋلەت باسىمىزدان قاشقان زامان.

بەزىنىپ اتا قونىس قارا جۇرتتان،

بىرەۋدى-بىرەۋ اڭدىپ ىبىر-سىبىر.

وتىرىك وسەك گۋلەپ اسقان زامان،

بولار ەك تورتەۋ تۇگەل ءبىر توبەدە،

قۇتىلساق بۇل پالەدەن ەسەن-امان».

ومار راقىشۇلى

ومار راقىش ۇلى كەرەي ەلىنە 1935-1941 جىلدارى ۇكىرداي بولعان(17 مىڭنان استام ادام), ەل ىشىنە التى جاڭاشا مەكتەپ اشىپ ەلدى ساۋاتتاندىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ەدى. وعان 1941-جىلى شىعارىلعان ۇكىم: «التايداعى شارىپقانمەن (ەكەۋى اتالاس تۋىس) استاسىپ سوۆەت وداعىمەن كونتراباندا جۇرگىزىپ كوممۋنيزمدى ۇگىتتەگەن، شەگەرادان جاسىرىن قارۋ جاراق كىرگىزىپ ەلدى قارۋلاندىرىپ كەرەي ازاماتتارىن ۇكىمەتتى اۋدارۋعا جەلىكتىردى، ساۋانداعى شومىشبايمەن( قامزا  ۇشار ۇلىنىڭ اكەسى) استاسىپ ەل ءبۇلدىردى...»- بولعان ەكەن. بۇعان قاراعاندا مايلى-ءجايىر ەلىندە دە قىتاي بيلىگىنە قارسى قوزعالىس دايىندىعى بولعانى بايقالادى. شىڭشىساي بيلىگى داۋىرەندە جەر-جەردە تۇتقىندالعان قازاق، ۇيعىرلار جانە وزگە ۇلتتار سانى نەشە ءجۇز مىڭعا جەتىپ 70-80 مىڭى ولتىرىلگەن. ونىڭ ىشىندە كەڭەستەر وداعىنان باس ساۋعالاپ كەلگەن الاش زيالىلارىدا كوپ بولعان، ولاردى انىقتاۋ، تەرگەۋگە كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن كگب جانسىزدارى جۇمىس ىستەدى.

1939-جىلدىڭ سوڭى جاپپاي قازاقتاردان قارۋ جيناۋ ناۋقانىمەن دە ايگىلى بولدى. 1934-1941 جىلدارى شىڭشىساي كەڭەستەر وداعىمەن دوستىق ساياسات جۇرگىزدى(ىس جۇزىندە  سوۆەتتىڭ ءبىر پروۆينتسياسى بولىپ قالدى), ول ۋاقىتتا كوپتەگەن جاڭاشا مەكتەپتەر اشىلىپ ساۋاتتىلىق ارتتى، كوپتەگەن تارباعاتاي قازاقتارى الماتى، تاشكەنت قالالارىندا وقىدى. كوپتەگەن كەندەر اشىلىپ(سونىڭ ءبىرى مايتاۋ مۇناي كەنى), تاس جولدار سالىندى، پوچتا، تەلەگراف جەلىلەرى قۇرىلدى، قازاق تىلىندە گازەت جۋرنالدار جارىق كوردى.

1934-1944 شىڭجاڭ گۋبەرناتورى - شىڭ شىساي.

وسى بارىستا كەڭەستەر وداعىنىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى ارتىپ، كەڭەستىك توۆارلارعا يەك ارتۋ قۇبىلىسى جاپپاي كوزگە شالىندى. وقۋ-اعارتۋ ارقىلى اشىق ويلى، زيالى قازاق ازاماتتارى جەتىلىپ شىقتى. بۇلاي بولۋىنا قازاقستاننان كەلگەن ازاماتتاردىڭ اسىرەسە «الاش وردا» زيالىلارىنىڭ ىقپالىندا باسا ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى، سونىڭ ءبىرى رەتىندە «شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى» كەزىندە اۋعان زيالى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءناريمان جاباعىتاي ۇلى جانە وسپان باتىردىڭ كەڭەسشىسى عابباس ءمۇفتيدى ايتۋعا بولادى.

1940-جىلى شىڭشىساي اسكەرىنىڭ زورلىعىمەن قورلىعىنا شىداماعان التاي قازاقتارى ەسىمقان، ىرىسقان، وسپان باتىرلاردىڭ باستاۋىندا كوتەرىلىس جاسادى. جەتى ايعا سوزىلعان سوعىس ارقىلى قىتاي ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزگە قول جەتكىزىپ ۋاقىتشا توقتادى. بىراق ارادا كوپ وتپەي قالەل ءتايجى، سۇلەيمەن باتىر باستاپ قازاقتار تاعىدا كوتەرىلىس جاسادى، ويتكەنى كەلىسسوزدەگى شارتتاردىڭ دەنى اياقسىز قالىپ ادام ۇستاۋ قايتا باستالعان ەدى. بۇل كوتەرىلىس جەڭىسكە جەتپەگىنىمەن ءسونىپ قالمادى، وسپان باتىر ونى باتىل جالعاستىرىپ 1944-جىلى بيىك ورەگە كوتەردى، 1945-جىلى كۇزدە «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۋاقىتشا ۇكىمەتى» ءىن قۇرىپ كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىن الدى، بۇل قوزعالىسقا موڭعوليا كومەك بەرىپ 300 دەن اسا قارۋلى قازاق(بۇلاردى قالقاباي ورىن ۇلى، قابيلار باستاپ كەلگەن) تاعى مىڭنان استام ءتۇرلى قارۋلار بەردى.

1944-جىلدىڭ تامىز ايىندا ىلەنىڭ نىلقى دەپ اتالاتىن تاۋلى اۋدانىندا اكبار ەسبوسىنۇلى، سەيت كورپەبايۇلى باستاعان قارۋلى توپ پايدا بولىپ 800 ادامنان استىدا ءبىر مەزەت اۋدان قالاشىعىن باسىپ الدى.

وسى ۋاقىتتاردا 1941-1944 جىلدارى تارباعاتاي وڭىرىندە تاعىدا كوپتەگەن ازاماتتار قولعا الىندى، سولاردىڭ قاتارىندا جازۋشى قاجىعۇمار شابدان ۇلى، ەتنوگراف جاعدا بابالىق ۇلى، بالقاش باپين دا بار ەدى. شاۋەشەك قالاسىندا دۋبەك شالعىنباي ۇلى باستاعان قازاق ازاماتتارى «جاۋىنگەر گرۋپپا» قۇردى، ونىڭ كوبى شاۋەشەكتەگى گيمنازيا وقۋشىلارى ەدى. ولار تارباعاتايدىڭ جەر-جەرىندە ۇلت-ازاتتىققا ۇگىتتەيتىن كوپتەگەن ارەكەتتەر جاسادى، دەسەدە ۇيىمنىڭ كوپ مۇشەلەرى قىتاي ۇكىمەتى جاعىنان قولعا الىندى.

كەڭەستەر وداعىندا توتەشە جازۋمەن شىققان «قازاق ەلى» جۋرنالى. ءۇش ايماققا كەڭ تاراعان ۇلتتىق ويانۋعا ۇلەس قوسقان جۋرنالى بولعان.

ايماق تۋرالى:

تارباعاتاي ايماعىنا ول كەزدە شاۋەشەك، ءدوربىلجىن، شاعانتوعاي، قوبىق ءتورت اۋدان قاراعان(شيحۋ مەن ساۋان 1945-جىلى قوسىلدى). حالىق سانى 170 مىڭداي بولىپ، ونىڭ 100 مىڭنان ارتىعىن قازاق ۇستايتىن. وزگە موڭعول 20 مىڭ، قىتاي 26-27 مىڭ،  ۇيعىر 10 مىنداي بولعان، ونان وزگە ورىس، تاتار، دۇڭعان، داعۇر ۇلتتارى بولعان.ء(ۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 141-بەت.  ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج.).

قازىرگى تارباعاتايا ايماعى.

مايلى تاۋىنداعى ازاتتىق كۇرەس

تارباعاتاي ايماعىنداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس ەكى جەردە پايدا بولدى: ءبىرى مايلى تاۋىندا، ەندى ءبىرى ەرەنقابىرعا تاۋىندا تۇتاندى.

مايلى پارتيزاندارى تۋرالى دەرەكتەردە بىلاي دەلىنگەن:

«تارباعاتاي ايماعىنىڭ باتىس وڭتۇستىك وڭىرىندەگى تاۋلى  رايونداردا قازاق مالشىلارى پارتيزاندار وتريادىن ۇيىمداستىرىپ، بۇراتالاداعى موڭعول اتتى اسكەرلەر باتاليونىنىڭ كومەگىمەن ولار 200 ادامعا كوبەيىپ شاعانتوعايدىڭ ۇزىنبۇلاق دەگەن جەرىندە گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىمەن سوعىستى. 6-ايدىڭ 16-كۇنى ولار 300 ادامعا كوبەيىپ «مايلى پارتيزاندار وتريادى» بولىپ قۇرىلىپ نۇرساپا سەيتجانۇلى مەر قالي قيزامادەنۇلى جاۋاپتى بولدى. ولار تولى،شاعانتوعاي وڭىرىندە بەلسەندى قيمىل جاساپ گومينداڭ اسكەرلەرى مەن ساقشىلارىنا سوققى بەردى» ء(ۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى.142-143 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج).

سۋرەتتە: نۇرساپا سەيتجانۇلى، قالي قيزامادەنۇلى.

وسى ءۇش ايماقتاعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ كۋاگەرى ءارى قاتارداعى جاۋىنگەرى بولعان قوجاي دوقاسۇلى ءوزىنىڭ «وتقا ورانعان جىلدار» كىتابىندا مايلى پارتيزاندارى تۋرالى بىلاي مالىمەت كەلتىرەدى:

«گومينداڭعا قارسى وقتى تۇڭعىش رەت التايدا ەسىمقان، نىلقىنىڭ لاستاي تاۋىندا اكبار ەسبوسىن ۇلى، ەرەنقابىرعادا نۇرپاي، مايلى-ءجايىردا بايكەنجە، نۇرساپا سەيتجاندار اتتى…بەسىنشى ۇلكەن توپ تولى پارتيزاندارى نۇرساپا، قايسا، بايكەنجەلەر باستاعان 200 ادام».(«وتقا ورانعان جىلدار». قوجاي دوقاس ۇلى. 6-8 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001)

وسپاننىڭ باتىرى بولعان نۇرعوجاي ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:« تارباعاتاي قوزعالىسىندا قاليبەك توبىن باسشىلىققا الدىق، نۇرساپا باتىر جايىندا دا ەستىگەن ەدىم، بىراق بۇلاردى اڭگىمەلەمەدىم، ۇيتكەنى قوزعالىس باسشىسى قاليبەك ءالى ءتىرى بولعاندىقتان ول تۋرالى ءوزى ايتا جاتار…».

مايلىدا كۇرەس ەندى باستالعان كەزدە ىلە ءوڭىرى نەگىزىنەن ازات بولعان ەدى، ىلەنىڭ شىعىس اۋداندارى قازاقتى نەگىز ەتكەن اۋداندار بولىپ، وسى اۋدانداعى مالشىلارعا «ون مىڭ ات» سالىعى تۇسكەن بولاتىن، بۇل نىلقى كوتەرىلىسىنە اكەلىپ سوققان بىلتە بولدى. قازاقتى نەگىز ەتكەن، قوسىمشا ۇيعىر، موڭعول، ورىستاردا بار پارتيزاندار بارعان سايىن كۇشەيدى، ولاردى باسۋ ءۇشىن قۇلجا قالاسىنداعى قىتاي اسكەرىنىڭ كوبىن شىعىستاعى تاۋلارعا جىبەرىپ باستىقتىرۋ كەرەك بولدى، وسى كەزدە قۇلجاداعى قىتاي اسكەرى ازايعان قولايلى ءساتتى پايدالانعان كەڭەس جانسىزدارى شەگارادان مىڭداپ ءوتىپ بۇقاراشا كيىنىپ قۇلجاعا كىردى. ولار نىلقىداعى پارتيزانداردى كومەككە شاقىردى، پارتيزاندار ءبىر بولىگى جاۋدى اينالدىرا تۇرۋعا قالدىرىپ نەگىزگى بولىگى جاسىرىن تۇردە قۇلجاعا اتتاندى. بۇل ستراتەگيانى الماتىداعى بەليا باسقاردى، قۇلجا شايقاسىندا كەڭەستىك اسكەرلەرگە(نەگىزى   ورىستار مەن تاتارلار) الەكساندروۆ قولباسشىلىق ەتتى. قالا الىندى، بىراق قازاق پارتيزان قولباسىلارى اكبار مەن سەيت بىردەي قازا بولدى.

اكبار ەسبوسىنۇلى

الماتىدا الدىن الا دايىندالعان «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» ەرتەسى-اق قۇلجادا قۇرىلىپ ءاليحان تورە دەگەن وزبەك پرەزيدەنت بولىپ شىعا كەلدى، ۇكىمەتتە 16 جورا بولىپ تەك ابىلقايىر تورە عانا قازاق بولدى، 8 جورا ۇيعىردان قويىلدى. بۇل 12.11.1944 جىلى بولعان وقيعا ەدى. ىلەدە 450مىڭ حالىقتىڭ قاق جارىمى قازاق بولعانىنا، ىلەدەگى جەرلىك قارۋلى كۇشتىڭدە كوبى قازاق بولعانىنا قاراماستان كەڭەستەر وداعىنىڭ كۇشىمەن قازاق جەرىنە قازاقتىڭ كۇشىمەن قازاق ەمەس قۋىرشاق ۇكىمەت ورنادى.

كگب گەنەرالى بەليا، شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسىنىڭ باس قولباسشىسى.

قۇلجادا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋ سالتى.

شتر-دىڭ ءىس جۇزىندىك باسشىسى يگانوۆ.

شتر پرەزيدەنتى ءاليحان تورە(وزبەك).

تارباعاتايداعى كولەمى ۇلكەنىرەك ازاتتىق قوزعالىستىڭ مايلى تاۋىندا باستالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار:

1. مايلى تاۋى شەت رايون، قالا-قالاشىقتاردان الىس، ءارى تاۋلى، ادىرلى بولىپ جەر جاعدايى كۇردەلى. تولى اۋدانىنا قاراعانىمەن ول كەزدە تولى اۋدانى قۇرىلماعان بولىپ ءدوربىلجىن اۋدانىنا قاراعان، ءدوربىلجىن قالاشىعى تىم الىستا، اسكەرلەر كەلگەنىمەن جەر سىرىن بىلمەيدى.
2. مايلىنىڭ ءبىر شەتى قازاقستانمەن ءتيىپ جاتادى، ول شەگارادا كەڭەستىڭ قىزىلقايىڭ شەگارا قاراۋىلى بار. كەڭەستەر وداعى ول كەزدە ىلەدەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى بار كۇشپەن قولداپ جاتقان كەز، مايلى تاۋداعى قازاقتارعا وسى قاراۋىل ارقىلى قارۋ جەتكىزىپ وتىردى.
3. مايلىداعى جانتەكەي رۋىنىڭ باتىرى كوبەن مۇقىۇلىنان باستاپ وسىنداعى ەلدىڭ 80 نەن اسا ازاماتى مانچجۋر يمپەرياسى كەزىندە شەكارا كۇزەتەتىن جاساق قاتارىنا الىنعان. 1920-1933 جىلدارىدا قىتاي ۇكىمەتى وسى شەكارا جاساقتارىن ساقتاپ قالىپ كوبەننىڭ ۇلى سالىمجانعا 80 قارۋلى ازاماتتى قارۋلاندىرىپ اسكەر قاتارىندا ۇستاۋىنا ەرىك بەرگەن، سول ءۇشىن 1939-1944 كە دەيىن ول اسكەرلەردىڭ قارۋى جيىپ الىنعانىمەن جاسىرىپ قالعان قارۋلار بار، مىلتىق اتا الاتىن ازاماتتار كوپ بولدى.
4. مايلىنىڭ وڭتۇستىگى بۇراتالامەن شەكتەسەدى، ول كەزدە بۇراتالا ىلەگە قارايتىن، ىلەدەگى قوزعالىس جەڭىستەرگە جەتىپ بۇراتالادا قىتاي اسكەرى از بولعاندىقتان قارۋلى قوزعالىسقا قولايلى بولدى.
5. مايلىنىڭ جان جاعىندا ءتاڭىرتاۋ مەن بارلىقتىڭ قيىن شاتقالدارى بار، وڭتۇستىگى مەن شىعىسىندا جوڭعار جازىعى بولىپ اڭ كوپ بولادى، ونداعى ازاماتتاردا اڭ اتۋعا ماشىققان مەرگەن جىگىتتەر كوپ بولدى.

مايلىداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تۋرالى وسى كۇرەستىڭ كۋاگەرى ءارى قاتىسۋشىسى ايتقازى تۇيتەكۇلى «مايلى پارتيزاندارى» دەگەن تاريحي دەرەكتى ەسسە جازعان، نەگىزى وقيعا بارىسىن وسى شىعارماداعى دەرەكتەر بويىنشا بەرۋدى ءجون كوردىك.

وسىنداي تيىمدىلىكتەردىڭ ارقاسىندا 1944-جىلدىڭ سوڭىندا مايلى ەلى كوتەلىىسكە شىعا باستادى، العاشقى ارەكەتتى جانتەكەيدىڭ اتانتاي رۋىنىڭ ازاماتتارى باستادى، ولار ءابىلماجىن سەرىكبايۇلى، احىمەتقان ەسباي ۇلى(مولقى), قامال، قابىشان باستاعان توپ ەدى، ولار اشىق قارۋلى توپ قۇرىپ شەگاراعا جاقىن قيىن جەرلەرگە بارىپ اسكەري ماشىق وتكىزەدى، قىزىلقايىڭ ارقىلى جىلقى وتكىزىپ قارۋ ساتىپ الادى. كەيىن جانسىزداردىڭ سىردى اشىپ قويۋىنا بايلانىستى توپ مۇشەلەرى جاپپاي قۋعىندالىپ قولعا تۇسەدى، ولاردىڭ ءۇي-ءىشىن شاۋەشەككە اپارىپ قامايدى، اقىرى كوپ ازاماتتار امالسىز ەلگە قايتادى، قامال، قابىشاندار شاۋەشەككە اپارىلىپ تەرگەلىپ ۇرىمجىگە اپارا جاتقان جولدا ولار قۋلىقتارىن اسىرىپ وزدەرىن ايداپ كەلە جاتقان اسكەرلەردى بايلاپ، قارۋىن تارتىپ الىپ قاشىپ كەتەدى. ءابىلماجىندى ايلامەن قولعا تۇسىرگەن قىتاي اسكەرى ۇرىمجىگە ايداپ اپارىپ كەسكىلەپ ولتىرەدى. ونىڭ ۇستالعانى ءبىر اپتادان كەيىن بەلگىلى بولعاندىقتان ارتتان قۋعاندار جەتە الماي ەلگە قايتىپ كەلەدى.

ءابىلماجىن باستاعان توپ ارەكەتى ءساتسىز بولعانىمەن كۇرەس توقتاپ قالمادى، كۇرەستى ەندى جانتەكەيدىڭ بارقى رۋىنىڭ ازاماتى نۇرساپا سەيىتجان ۇلى باستادى. نۇرساپا مايلى ، ءجايىر، بارلىق تاۋلارىن مەكەندەگەن كەرەي، نايمان، ۋاق ازاماتتارىنىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارىن ىرىكتەپ ءار رۋعا بىردەن باسشى سايلاپ جاسىرىن توپ قۇرادى، وسى توپ جەتەكشىلەرى مىنا ازاماتتار ەكەن:

1 توپ . بارقى –جانتاس، باستىق –نۇرساپا، ورىنباسارى-جاقىپجان، ءبىلال، جەر اتى –قاراشوقى.

2 توپ. اتانتاي رۋى، باستىق قاسەيىن قاجى، شەتتىكباي باتىر، احىمەتقان(مولقى), جەر اتى- اقساي.

3 توپ. قاراقاس رۋى، باسشى قالي قيزامادەنۇلى، مۇساجان اسان، جەر اتى- دۇيسەنباي ءدۇرىن.

4 توپ. نايمان تەرىستاڭبالى، ۇلى ءجۇز شانىشقىلى. باستىق- اقپانبەك، ماناپ، نۇرمۇحامەت، اۋشەي. جەر اتى-سۋىر ايتاق سايى.

5 توپ. بارقى، اقسارى(اشامايلى كەرەي), باستىق-قايسا باتىر، جەر اتى- اققويتاس.

6 توپ. جادىك، باستىق- ماجان، بودامباي، ۇركەنباي، جەر اتى- تاڭبالى.

7 توپ. شەرۋشى، باستىق – احات كارىباي، دولدا، جۇماتاي، جەر اتى –قاراكەمەر، اقتۇمسىق.

8 توپ. جاستابان، باستىقتارى-كوكەباي، قىدىرموللا، قۇدايبەرگەن. جەر اتى- قارا ادىر.

9 توپ. بوتاقارا، باستىعى- مۇقاي، قاناپيا، تۇرسىنباي. جەر اتى-اڭگىرتى.

10 توپ، ەسىرگەپ، بارقى-بوگەنباي، باستىعى- شالدان، عالىمعازى، جەر اتى- شالعاي.

11 توپ، اتانتاي، شىبارايعىر. باستىعى-بوتاي ىبىراي ۇلى، ايتان، بازاربەك، جەر اتى- كوپسۇيەك.

12 توپ، مەركىت، باستىعى- قالي شورا ۇلى، جەر اتى-اشا تولاعاي.

13 توپ. جاڭا ۋاق، باستىعى- قيارستان، جەر اتى-اقتاس، ارشاتى.(نۇرساپا سەيتجان ۇلى. ۇرپاعىما. 69-70 بەت. فورما پليۋس باسپاسى. قاراعاندى. 2019ج)

وسى اۋقىمدى توپ بارلىعى بىرىگىپ تۇتاس قيمىلداي المادى، 1944- جىلى شىڭ شىساي بيلىكتەن كەتىپ ورىنىنا ۋ جۇڭشين كەلدى، ول ءبىر ءبولىم ادامداردى تۇرمەدەن بوساتىپ، ەلدى الداۋعا كىرىستى، ۇگىتشىلەر وتريادىن ەلگە جىبەرىپ استىق، كەزدەمە، شاي تاراتتى. سونىمەن قاتار دوربىلجىنگە جاقىن ءجايىر تاۋىنداعى ەل اراسىنا اسكەر ، ساقشى جىبەردى. تاعى مايلىداعى ەلدى جايىرعا كوشۋىن، سيماعاندار ورقاشارعا كەلىپ ءجايلاۋىن بۇيىردى، وسىعان وراي ەل ەكىگە جارىلدى، شەرۋشى، تورە رۋلارى نەگىزىنەن تاعى ءبىر ءبولىم ۋاقتار، وزگە رۋلارداندا ايتالىق جانتاستاردىڭ دا ءبىرازى ءجايىردا قالۋعا ءماجبۇر بولدى، ال جاستابان رۋى تۇگەلدەي، اتانتاي رۋى 1/3 ءى بارلىق تاۋىندا قالدى، دەسەدە مايلىعا كوشكەندەر سانى قالعان ەكى تاۋدان كوپ بولدى، بۇل ونداعى ەلدىڭ قىتاي ۇكىمەتىنەن تۇبەگەيلى بەت بۇرعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى. ولار تىنىش جاتپاي التاي مەن ىلەدەگى قوزعالىستار تۋرىلى حابارلار الىپ تۇرادى.

سوعىس وتى تۇتاندى

قىتاي ۇكىمەتىنەن ىرگە ايىرعاننان كەيىن مايلىداعى ەل قيىندىقپەن قىستى وتكىزدىدە 1945-جىلى كوكتەمدە رەسىمي سوعىس باستادى، قايسا باتىر، مۇساجانداردى ىلەدە ورنىققان «شىعىس تۇركىستان» ۇكىمەتىنەن كومەك سۇراۋعا اتتاردىردى، وسىدان كوپ وتپەي كەڭەستىك اسكەري اقىلشى بايكەنجە وراقۇلى مايلىعا كەلدى. سونىمەن قاتار كوتەرىلىسشىلەر قىزىلقايىڭ شەگارا بەكەتىندەگى كەڭەس ازاماتى سانسىزباي ءيىسۇلى ارقىلى قارۋ الدىرادى. سانسىزباي العاش بارعان ازاماتتارعا 8 گەرمانكا بەرىپ قايتارادى ءارى ولارعا: «كەرەي ەلدىڭ سەركەسى»- دەۋشى ەدى، سەركەلىكتەرىڭدى كورسەتىپ  تارباعاتاي ەلىن ازاتتىققا باستاڭدار!- دەپ سالەم ايتادى. بۇل سانسىزباي 1932-1933 جىلدارى كەڭەستەر وداعىنىڭ ارنايى قىزىمەتىمەن شىڭجاڭداعى قازاقتارعا جىبەرىلگەن  ءتورت ءتۇيىندى ادامنىڭ ءبىرى ەدى، ىلەگە فاتيح بارسا، باركولگە اباي بارعان ەدى. سانسىزباي مايلىداعى ءتورت مىقتى اۋلەتتىڭ ءبىرى كارىباي اۋىلىنىڭ قىزى – قاپيپاعا ۇيلەن ەدى، سونىمەن قاتار نۇرساپالاردا وسى سانسىزباي اۋىلى بايعانالارمەن  قۇداندالى بولعان. تارباعاتاي ەل باسىلارىنڭ از قولعا الىنۋىنادا وسى سانسىزباي اسەر ەتكەن، ونى جوعارىدا ءوز قايناعاسى ابدەشكە  جاسىرىن سالەم ايتتىرىپ: « ۇرىمجىگە بارماسىن، بارسا قايتپايتىن قاتەرلى ساپار!»- دەپ ەسكەرتۋىنەن بايقاۋعا بولادى، ول 1941 گە دەيىن تارباعاتاي ايماقتىق ساقشىدا ىستەگەن(ول عانا ەمەس وزگەدە  كوپتەگەن كەڭەستىك ازاماتتار بولعان), 1941-جىلى شىڭ شىساي كەڭەستەر وداعىمەن ات كەكىلىن كەسىسىپ، كەڭەس ازاماتتارىن قۋعىنداي باستاعاندا جاسىرىن قايتىپ كەتەدىدە، 1945- جىلى تارباعاتاي تۇتاس ازات بولعاندا ايماقتىق ىشكى ىستەردىڭ ورىنباسارى بولادى. دەمەك وسى قوزعالىسقا كەڭەستەر وداعى قولداۋ بىلدىرگەن، سانسىزباي شاۋەشەك گيمينازياسىنداعى وقۋشىلاردىدا اتتانىسقا كەلتىرۋگە ادام جىبەرەدى، تۋىستارىن جاسىرىن ءدوربىلجىن ەلىنە جىبەرىپ كوتەرىلىسكە ادام تارتا باستايدى.

سانسىزباي ءيىسۇلى

اقىرى كوتەرىلىسشىلەر باس قوسىپ كوكقاسقا تايعا باتا جاساپ قولدارىن قانعا باتىرىپ سەرت بەرەدى، توپ باستىعى نۇرساپا سەيىتجانۇلى ، ورىنباسارى قالي قيزامادەنۇلى، اتويشى 70 جاستاعى شەتتىكباي باتىر بولادى.

شاجىداعا اتىس. مايلى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ورنالاسقان  شاجى دەگەن جەردە گومينداڭ قىتاي ۇكىمەتىنىڭ پوليتسيا ءشتابى بولىپ 50 دەن اسا اسكەر تۇراتىن، كوتەرىلىسشىلەر سوعىستى وسىلارمەن قاقتىعىسۋ ارقىلى باستادى. كوتەرىلىسشىلەر جالعاننان حال سۇراعان بولىپ اسكەرلەرگە قوي اكەلىپ ولاردىڭ ءجايىن بارلاپ قايتادى. كەلەسى كۇنى وسى ماڭدى 100 دەن اسا كوتەرىلىسشى قورشاپ الادى، ولارعا نۇرساپا باسشى بولادى. الدىمەن كەش باتا شتاپتىڭ جانىنان اعىپ وتەتىن وزەنگە وتىرىك سۋ الماق بولىپ ەكى مىقتى ازامات كەلىپ ەكى جاۋ اسكەرىن ۇرىپ جىعىپ قارۋىن تارتىپ الادىدا اتىس سودان باستالادى، كوتەرىلىسشىلەردە قارۋ سانى 20 دان اسپايدى، ونى نۇرساپا الىبەك، قالي سياقتى مەرگەن ازاماتتارعا ۇلەستىرىپ بەرەدى، شەتتىكباي قاراتاماق نايزا السا، وزگە ازاماتتار شوقپارمەن قارۋلانادى.  اتىس ءتۇن بويى جالعاسادى، تاڭ اتا جاۋ جاقتىڭ مىلتىق ءۇنى وشەدى، سۇيتسە قۋلىعىن اسىرعان جاۋ اسكەرى وزەن سۋى ارقىلى بىرتىندەپ ، تۇنىمەن ەڭبەكتەپ قاشقان ەكەن، 5-6 ادامى ولگەندە وننان اسا قارۋى قالىپتى.

بايىنشوقى سوعىسى. مايلى تاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە بايىنشوقى دەگەن بيىك شوقى بار. وسى ستراتەگيالىق ورىنعا ەكى جاق تالاسادى، شوقىنا العان جاق ىرىقتى ورىنعا ءوتىپ مايلى-بارلىقتىڭ ءبىرتالاي جەرىن باقىلاپ كورىپ وتىراتىن ەدى. جاۋ ارمياسىنان 70-80 ادام وسى شوقىعا قاراي بەتتەگەنىن بارلاۋشىلاردان ەستىپ بىلگەن نۇرساپا باستاعان 200 دەن استام ادام شوقىعا قاراي بەتتەيدى، تاياعان كەزدە جاۋ الدەقاشان كەلىپ شوقى باسىنا پۋلەمەتىن ەندى ورناتقالى جاتىپتى، كوتەرىلىسشىلەر جاۋدى قورشاپ جاپپاي اتىس باستاپ شوقىعا قاراي ىلگەرىلەيدى، سوعىس قىزعان كەزدە بۇراتالا ازات بولىپ سول جاقتان توقتى ءاليموۆ دەگەن وترياد باستىعى بار 80 ۇيعىر سوعىسقا كەلىپ قاتىسادى، ولار كوللەكتيۆ جانازا شىعانعان سوڭ سوعىسقا ارالاسادى، سوعىس جارتى كۇنگە سوزىلادى، اقىرى جاۋ شوقىدان ايىرىلادى، پۋلەمەتشىكتى مەرگەندەردىڭ ءبىرى قاداپ اتىپ تۇسىرەدى، شوقىعا جاپپاي لاپ قويعان اتىستا بايكەنجەنىڭ ماڭدايىنان وق ءتيىپ قازا بولادى. ۇيعىر پارتيزاننان ءبىرى وققا ۇشادى، كوتەرىلىسشىلەر جاۋدى جەڭىپ 40 قا جۋىق ادامىن اتىپ ولتىرەدى. 50 دەن اسا قارۋ ولجا الادى، قالعان جاۋ قاشىپ كەتەدى.  ءبىر مەرگەن ازاماتتىڭ ءشاشى قاسقالانىپ قالىپتى سۇيتسە وق جاناپ وتكەن ەكەن، ول ءوزى: «باعانا اتىسىپ جاتقاندا باسىم شىم ەتە قالىپ تىماعىم ۇشىپ كەتكەن ەدى، سۇيتسەم وق ەكەن عوي»- دەپ كۇلىپتى، وتىرعاندار: «قىرىق جىل قىرعىن بولسادا اجالدى ولەدى» -دەگەن راس ەكەن دەسىپتى. وسى سوعىستان كەيىن مايلى تاۋى قىتاي اسكەرىنەن تازارتىلادى، ەندى بارلىقتاعى ەلدى كوشىرىپ الۋدى جوسپارلايدى.

ايىرداعى اتىس. ايىر اسۋى بارلىق تاۋىنىڭ شاعانتوعاي بەتىنەن تولى بەتىنە قاراي اساتىن اسۋى. كوتەرىلىسشىلەر  بارلىق تاۋىنداعى جاستابان، اتانتاي رۋىن مايلىعا كوشىرىپ الۋ ءۇشىن 100 دەن اسا قارۋلى توپ اتتاندىرادى. ولار ونداعى ەلگە بارىپ ۇگىت ايتىپ تۇگەل دەرلىك كوشۋگە كوندىرەدى. كوش اسۋدان اسا بەرە  دا شاۋيە دەگەن قىتاي بايدىڭ قويلارىن بولىسكە سالادى. وسى ساتتە  «جاۋ جەتتى! اتتان!» سالىپ ءبىر اتتى ازامات كەلەدى، ول بارلىقتاعى مانبەت ەلىنىڭ ازاماتى نۇراحىمەت ەكەن، ول شاۋەشەكتەن كوشكەن ەلدى شابۋعا ءبىر روتا اسكەر جىبەرگەنىن حابارلايدى. وسىلايشا ەلدى اسىرىپ جىبەرگەن كوتەرىلىسشىلەر اسۋدان بەكىنىس الىپ تاسالانادىدا جاۋدىڭ كەلۋىن كۇتىپ جاتادى. جاۋ ءجۇز قادامنان بەرى تاياعاندا قولباسشى نۇرساپانىڭ : «اتىڭدار!»- دەگەن بۇيرىعىمەن وق بوراپ جاۋ قىرىلا باستايدى، كوترىلىسشىلەر بيىكتە بولعاندىقتان ىرىق بەرمەيدى، الدە –نەشە ساعاتقا سوزىلعان سوعىستا 50 دەن اسا جاۋ اسكەرى ءولىپ قالعانى قاشىپ كەتەدى، بەلگىلى ءبىر مەرگەن قاتار كەلە جاتقان ەكى اسكەردى ءبىر وقپەن اتىپ ولتىرسە، شوقپارشى ءبىر ازامات ەڭىسكە قاراي شاۋىپ 6-7 جاۋ اسكەرىن ۇرىپ ولتىرگەنى ەل اۋىزىندا قالادى.

ۇتى سوعىسى. كوتەرىلىسشىلەر مايلى تاۋىن تولىق العاننان كەيىن مايلى مەن ءجايىر اراسىنداعى ۇرىمجىگە باراتىن ماشينا جولىنداعى ۇتى قاراۋىلىن الۋدى كوزدەيدى.  قاراۋىلدا 20-30 قىتاي اسكەرى بولادى، كەيبىرى قىتاي ەمەس ەكەن دەگەن حابار الادى.  كوتەرىلىسشىلەر قاراۋىلدى قورشاپ شابۋىلعا وتەدى، نەشە ساعاتقا سوزىلعان اتىستا جاۋ جاقتىڭ كۇشى ازايعانى بايقالادى، كوتەرىلىسشىلەر «جانىبەك!»- دەپ ۇران سالىپ لاپ قويىپ بەكىنىسكە كىرە باستايدى، شەتتىكباي باتىر بەكىنىسكە الدىمەن جەتىپ بىرنەشە جاۋدى نايزالاپ ءولتىرىپ ەسىكتەن سيماي ارەڭ كىرگەندە جاۋلار ونى ماڭدايىنان اتىپ، ناق مايداندا ەرلىكپەن قازا بولادى. شانىشقىلى ءارىن دەگەن ازامات ونان كەيىن كىرىپ بىرنەشەۋىن ءجايراتسادا ءوزى اۋىر جارالى بولادى. وسىلايشا ۇتى قاراۋىلى باسىپ الىنىپ 20 دان استام جاۋ جويىلىپ قارۋلارى ولجالانادى، ۇيعىر، قازاقتان بىرنەشەۋى بار ەكەن، ولار قول كوتەرىپ باعىنادى. وسى كەزدە ىلەدەن شىققان لەسكين ، ءبايدىلدا دوسكەنوۆ  باستاعان كەڭەستىك جانە جەرلىك ورىستاردان قۇرالعان، ءىشىنارا قازاقتارىدا بار «كەڭساي اتتى پولك» كەلەدى، ولار كوتەرىلىسشىلەرمەن قوسىلىپ ، جارالانعان ءارىندى ارناۋلى ماشينامەن قۇلجاداعى اسكەري دوحتىرحاناعا اپارىپ ەمدەتەدى. ءارىن اۋىر جارالانعاندىقتان نەشە اي جاتىپ قالادى، ونىڭ اۋىلدا قالعان مالىك، ماناپ دەگەن ىنىلەرىنە جازعان حاتى كەيىن ەلگە تارالادى، وندا:

اتتارىڭنان اينالايىن مالىك، ماناپ،

حات جازدىم ەكەۋىڭدى انىقتاپ اپ،

اعالارىڭ سوعىستا جارالانىپ،

كەتىپتى باتىر اتىم ەلگە تاراپ.

قۇلجادا نەشە اي بويى جاتقانىمدا،

حات جازۋعا جارامادىڭ ەكى قاراق... دەگەن جولدارى ەل ەسىندە.

7-ايدىڭ باسىندا شىعىس  تۇركىستان  ۇلتتىق  ارمياسى باس قولباسشى پالينوۆ لەسكمننىڭ كەڭساي اتتى اسكەر 3-پولكىن، ەردە مىڭيەۆتىڭ موڭعول اتتى اسكەر باتاليونىن، قورعاۋشىلار باتاليونىن باستاپ ءسانتاي، بۇراتالادان ءوتىپ تارباعاتاي ايماعىنا (شيحۋعا) كىردى.

7-ايدىڭ ورتاسىندا ولار (كەڭساي اتتى پولك) ۇزىنبۇلاقتا مايلى پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ ۇلتتىق ارميا باس قولباسشىلىعىنىڭ تارباعاتايدى ازات ەتۋ جونىندەگى بۇيرىقتى جاريالادى. ۇلتتىق ارميا مەن مايلى پارتيزاندارى الدىمەن ۇزىنبۇلاق شوقىسى مەن ءۇش قاراسۋدى الدى، 7-ايدىڭ 15-كۇنى شاعانتوعاي اۋدانىن الدى. مايلى پارتيزاندارى مەن موڭعولاتتى اسكەرى باتاليونى شيحۋمەن شاۋەشەككە باراتىن جولداعى ۇرىمتال بەكەت ۇتىنى الدى.ء(ۇش ايماق  توڭكەرىسى تاريحى. 144-بەت.  ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000 ج).

كەڭساي اتتىپولك كومانديرى-فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين

كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەري اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆ

ۇتى الىنعان سوڭ كوتىرىلىسشىلەر جايىرداعى ەلدى قوسىپ الۋ ءۇشىن ەلشىلىككە جادىك بودامبايدى جىبەرەدى، ارتىنان اسكەر باستاپ قالي باتىر(قالي قيزامادەنۇلى) بارادى. وسىنىڭ الدىندا «قۇيىرشىق» اتانعان ءبىر توپ باندى( داقپىرتتارعا نەگىزدەلگەندە ولار وسپاننىڭ باتىرى جىلقايدار باستاعاندار دەلىنەدى، بىراق ناق سولارما ەمەسپە بەلگىسىز، كەڭەستىك جانسىزداردىڭ ارانداتۋى بولۋىدا مۇمكىن) جايىرداعى ەسكى ۋاقتى شاۋىپ، كوپ مال ايداپ كەتىپتى، ساسان دەگەن كىسى باستاپ بىرقانشا ادامدى اتىپ كەتىپتى، سونان كەيىن گومينداڭ قىتاي ۇكىمەتى كەرەي ىلگىدايى شەرۋشى ابدەشكە 40 تان اسا قۇرال بەرگەن ەكەن. ءجايىردا ۇلكەن جيىن بولىپ اقىرعى شەشىم قىتاي بيلىگىنەن قول ءۇزۋ بولىپ ەل تۇتاسىمەن مايلىعا بەتتەپ كوشەدى، بايگە توبە دەگەن جەردە جەڭىس تويى تويلانادى. تويدان كەيىن مايلى پارتيزاندارى 700 ادامنان استىدا كەرەي ازاماتتارىن نەگىز ەتكەن «تارباعاتاي 6-اتتى پولك» قۇرىلدى.

24-كۇنى ۇلتتىق ارميا كەڭساي اتتى اسكەر 3- پولكى جاماتىعا بارىپ وندا مايلى پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ كولدەنەڭگە بارۋعا، قالعان بولىمدەرىن دەرەۋ تولىعا شابۋىل جاساۋعا ءبۇيىردى. 25-كۇنى كەڭساي اتتىپلوك پەن مايلى پارتيزاندارى دوربىلجىننەن كومەككە كەلە جاتقان جاۋدى تولىدا قورشاۋعا الىپ قاتتى شايقاسىپ جاۋدى تۇگەل جويىپ تولىنى الدى. ول كەزدە تولى(موڭعولشا اينا دەگەن ءسوز) بار جوعى 40-50 ءۇي عانا بار بەكەت بولاتىن.

شاعانتوعاي اۋدانى وڭىرىندە جاعىدا بابالىق ۇلى باستاعان پارتيزانداردان 70-80 ادام ۇيىمداسىپ شاعانتوعايدى ازات ەتۋگە ات سالىستى.وسى پارتيزاندار مايلى پارتيزاندارى، ىلەدەن كەلگەن ۇلتتىق ارميا ءبىرىنىپ شاعانتوعايدى ازات ەتتى.

جالعاسى بار...

ەرزات كارىباي

Abai.kz