قازاق دالاسىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىپ، وتارلاۋ قۇرساۋىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا پاتشا بيلىگى 1868 جىلى «ۋاقىتشا ەرەجە» دەپ اتالاتىن كەزەكتى اكىمشىلىك- تەرريتوريالىق رەفورما جۇرگىزەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ورىنبور جانە ومبىعا قارايتىن ولكەدەن «دالالىق وبلىستار» دەگەن اتاۋعا يە جاڭا اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسىن قۇرادى. وبلىس – ۋەزدەن، ۋەزد  – بولىستان، بولىس – اۋىلداردان قۇرالدى. اتالعان ەرەجەگە سايكەس ورىنبور اكىمشىلىگىنە قاراعان باتىس، ورتا، شىعىس وردانىڭ تەرريتورياسىنان تورعاي جانە ورال وبلىستارى اشىلادى.

تورعاي وبلىسى ورتالىعى ەلەك (اقتوبە), تورعاي، ىرعىز، نيكولاەۆسك دەپ بەلگىلەنگەن ءتورت ۋەزدەن قۇرالادى. سول ءتورت ۋەزدىڭ ورتالىقتارى، ورىنبور گۋبەرنياسىنا قارايتىن نيكولاەۆسك ستانيتسياسىنان (كەيىن ترويتسك قالاسى) باسقاسى، تورعاي وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا ورنالاسقان بۇرىنعى اسكەري بەكىنىستەرگە ورىن تەپتى. شەت قالعان نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعىن تورعاي وبلىسىنىڭ جەرىنە ورنالاستىرۋ ماقساتىندا 1870 جىلى اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتور ا.ف. بالليۋزەكتىڭ تاپسىرماسىمەن ورىنبور اسكەري وكرۋگى اسكەري-توپوگرافيالىق ءبولىمىنىڭ باسشىسى، پولكوۆنيك، گەوگراف، كارتوگراف ا. ا. تيللو توبىل وزەنىنىڭ بويىنا ارنايى ساپارمەن كەلىپ، «ورداباي «دەگەن جەردى بولاشاق ۋەزد ورتالىعى دەپ بەلگىلەيدى. ول سول جەرگە اسكەري توپوگراف-گەوديزستەردىڭ قولداناتىن ادىسىمەن توپىراقتان ۇلكەن پيراميدا ءۇيىپ، بەلگى سوعادى.

سودان باستاپ «ورداباي» اتاۋى وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ حاتتارىندا، سونداي-اق ورىس گەگورافيالىق قوعامىنىڭ ورىنبور بولىمشەسىنىڭ جازبالارىندا ورىن الا باستايدى. ورداباي ءتوپونيمى تۋرالى تولىق مالىمەت نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ اعا كومەكشىسى، شتابس-روتميستر تىلەمۇحامبەت سەيداليننىڭ قىزمەتتىك راپورتىندا ساقتالعان. ونىڭ جازىلۋ تاريحى بىلايشا تۋىنداعان: 1879 جىلى، ياعني ۋەزد ورتالىعى ورداباي بولادى دەگەن شەشىمنەن 9 جىل وتكەن سوڭ، تورعاي وبلىسىن ا. بالليۋزەكتەن كەيىن باسقارعان ا.پ. كونستانتينوۆيچ نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعىن وردابايعا كوشىرۋ ماقساتىندا جاز مەزگىلىنىڭ ىشىندە بولاشاق مەكەننىڭ ورنىن ارنايى كورۋگە كەلەدى. وعان وردابايدىڭ ورنالاسقان جەرى گەوگرافيالىق جانە سانيتارلىق تۇرعىدان ۇناماي، توبىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىمەن 18 ۆەرست جەردى شولىپ شىعىپ، قالانىڭ تۇرعىن-جايلىق قونىسى ورنالاساتىن جەردى وزەن جاعالاۋىنداعى ەكى تەرەڭ جىرا، ساي اراسىنان بەلگىلەيدى. ول مەكەن «قوستاناي وتكەلى» تۇسىنداعى ساي مەن «ءابىل-ساي» اراسىنداعى توبىل وزەنى ارناسىنا جاقىن، بيىك جارقاباقتى جاعالاۋ بولاتىن جانە بۇل جەرلەردە قازاق اۋىلدارىنىڭ قىستاۋلىق جەرلەرى ورنالاسقان ەدى.

وبلىس باسشىسى ۋەزدىڭ اعا كومەكشىسىنە ءوزى شولىپ شىققان 18 ۆەرست جەردەگى قىستاۋلىق جەردىڭ يەلەرىن انىقتاپ، وندا جىل سايىن قانشا شومەلە ءشوپ دايىندالاتىنىن انىقتاۋدى بۇيىرادى. ت. سەيدالين گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ تاپسىرماسىن 1879 جىلدىڭ كۇز ايىندا تولىق ورىنداپ، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، وبلىس باسشىسىنا راپورت جازادى. ونىڭ جازباسىنان بىزدەر «ورداباي» ءتوپونيمىنىڭ  تولىق اتاۋىن جانە ول كىسى ەسىمىنەن پايدا بولعانىن، 1870 جىل كارتوگراف ا.تيللو نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ جاڭا ورتالىعى دەپ بەلگىلەنگەن پيراميدا فورماسىندا سوعىلعان بەلگى - توپىراق ءۇيىندىسى ساقتالىپ تۇرعانىن وقي الامىز.

سۇلتان سەيدالين بىلاي دەيدى: «ۋرداباي-توگاي (ۋرداباەۆى لۋگا) نازۆانيە سۆوە پولۋچيل وت يمەني كوچەۆاۆشەگو تۋت نەكوگدا كيرگيزا ۋردابايا، ا «توگاي» زناچيت: لۋگا. كاك ۆيدنو يز ساموگو نازۆانيا، مەستنوست ۋرداباي-توگاي پرەدستاۆلياەت لۋگوۆوە پروسترانستۆو، لەجاششەە ۆ دولينە ر. توبولا، پروستيراياس پو تەچەنيۋ پوسلەدنەگو ۆەرست نا 6-تي، ا پوپەرەك وت 1,5 دو 2,5 ۆەرست، ت.ە. ۆو ۆسيۋ شيرينۋ ەگو دولينى ۆ ەتوم مەستە. ...يزبراننىي ۆ 1870 گودۋ پود راسپولوجەنيە گورودا پۋنكت، وبوزناچەننىي ۆ ناتۋرە زەمنويۋ ناسىپيۋ ۆ ۆيدە پيراميدى، ناحوديتسيا نا ودنوم يز ۆوزۆىشەني لەۆوي، نايبولەە ناگورنوي ستورونە، ۆ ۆەرحنيح چاستياح ۋرداباي-توگايا، ي وتستويت وت ر. توبولا، پروتەكايۋششەگو ۆ ەتوم مەستە بولەە پوسرەدينە دولينى، ت.ە. نە پودحوديا ني ك ودنومۋ يز ناگورنىح بەرەگوۆ، ۆ پولۋۆەرست» (تولىعىراق: سەيدالين جانە قوستاناي قالاسى: جوعالعان توپونيمدەر).

ولاي بولسا، ورداباي – «ورداباي» ەسىمدى كىسىنىڭ مەكەنى جانە ونىڭ تولىق اتاۋى – ورداباي-توعاي (شالعىن). دەمەك، ورىس ءتىلدى پاتشالىق اكىمشىلىكتىڭ قىزمەتتىك جازبالارىندا قازاق تىلىندەگى ايتىلۋى قيىن بىرىككەن سوزدەردەن تۇراتىن جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبىر بولىگىن قىسقارتىپ اتاعانىن بايقايمىز. سودان ورداباي-توعاي – ورداباي، قوستاناي وتكەلى – قوستاناي بولىپ قىسقارىپ قالعان.

ورداباي ءتوپونيمى ءبىرشاما قىسقا ۋاقىت (شامامەن، 1879-1883) ارالىعىندا، بولاشاق قالانىڭ اتاۋى رەتىندە قولدانىلعان. مۇنى بىزدەر ى.التىنساريننىڭ ۆ.كاتارينسكيگە 1879 جىلدىڭ 27 جەلتوقسانىندا تورعاي قالاسىنان جازعان حاتىنان جانە ن.يلمينسكيدىڭ قازاق اعارتۋشىسى تۋرالى جازبا ەستەلىگىنەن ەستەلىگىنەن كورە الامىز. ن.يلمينسكيدىڭ ەستەلىگىندە مىناداي جولدار ساقتالعان: «ۆ 1881 گودۋ التىنسارين ۋجە سام ۆ ۆىشەپريۆەدەننوم وتنوشەني وت 5 اپرەليا №43, ۋپوميانۋۆ، چتو ۆ تو ۆرەميا ۋسترويلوس ۋجە چەتىرە تسەنترالنىح ۋچيليششا ۆ ستەپنىح كرەپنوستياح: تۋرگاي، اكتوبە، يرگيز ي ۋرداباە (پوسلەدنەە ۆپرەد دو وكونچانيا پوسترويكي زدانيا وستاۆلوس ەششە ۆ گ. ترويتسكە)».

1884 جىلى نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ ورتالىعى ترويتسكىدەن جاڭا ورتالىققا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلىپ، «نيكولاەۆسك» پوسەلەنيەسى دەپ، كەيىن نوۆونيكولاەۆسك، سودان بارىپ 1895 جىلى «قوستاناي قالاسى» دەپ اتالادى.

ايتايىن دەگەنىمىز – جازبا دەرەكتەرگە ەرتەدەن ءتۇسىپ، بولاشاق قالانىڭ العاشقى ورنى بولىپ بەلگىلەنگەن، قالا اتىن از ۋاقىت بولسا دا يەلەنگەن ورداباي-توعاي ءتوپونيمىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى تىكەلەي مۇراگەرى – قوستاناي قالاسىندا تاريحي اتاۋعا ارنالعان يا ەلدى مەكەن، يا كوشە اتاۋى، تىپتەن بولماسا، ايتۋلى عيمارات نە قۇرىلىس نىسانى جوق. كەڭەستىك داۋىردە ورداباي-توعايدىڭ ورنىندا بولعان «كراسنىي پارتيزان» پوسەلكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن امانگەلدى اتاندى. ول امانگەلدى يمانوۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان ەدى. اتتەگەن-اي، باتىرعا اسا ءزارۋ ەل سياقتى ءبىر كىسىنىڭ توڭىرەگىنەن اينالشىقتاي بەرمەي، سول كەزدە ونى «ورداباي-توعاي» نەمەسە «ورداباي» دەپ اتاپ جىبەرگەندە بولاتىن ەدى. بولماسا، ورداباي-توعايدىڭ جانىنداعى توبىلعا تۇسكەن «كجبي» كوپىرىن ورداباي، تولەڭگىت-سايىنا تۇسكەن «كارىستەر كوپىرىن» تولەڭگىتتەر كوپىرى دەپ قالا ورنىنداعى تاريحي مەكەندىك اتاۋمەن اتاپ جىبەرگەندە، كىم قولىمىزدى قاعار ەدى؟

بۇل ورايدا، بىزدەن پاتشالىق زامانداعى پەرەسەلەندەر مىقتى بولعان ەكەن. ولار قالانىڭ سولتۇستىكتەگى شەتى بولىپ سانالعان، «قوستاناي وتكەل»-ءدىڭ جوعارى تۇسىنداعى، دالىرەك ايتقاندا، شۆەيتسار كاسىپكەرى لورەنتستىڭ سىرا زاۋىتىنىڭ جانىنداعى تەرەڭ سايدى قالانىڭ العاشقى اتاۋىنا قۇرمەت رەتىندە «ورداباي-ساي» دەپ اتاپ كەتەدى. سول اتۋمەن ول قالانىڭ العاشقى كارتاسىنان ورىن الادى (تولىعىراق: تاريحي جادىگەر: قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسى).

دەگەنمەن دە، كوزى قاراقتى، ەلدىڭ تاريحىنان حابارى بار قاراپايىم كىسىلەر ورداباي-توعايدى ۇمىتپاعان سىندى. قالا شەتى اياقتالىپ، قازىرگى امانگەلدى كەنتى باستالاتىن سايدىڭ قالا بەتىندە، «حيميكتەر» ساياجايىنىڭ توبىل وزەنىنە قاراعان بەتىندەگى اشىق الاڭعا قويىلعان مىنا ءبىر قارادۇرسىن، بۇجىر بەتوننان سيقىسىز سوعىلعان، تۇرپاتى پيراميداعا ۇقساعان بەلگى بىزدەرگە ورداباي-توعايعا قويىلعان ەسكەرتكىشتەي بولىپ، باياعى 1870 جىلعى توپىراق ۇيىندىسىنەن سوعىلعان پيراميدانىنىڭ جاڭعىرىعى سەكىلدى كورىندى (سۋرەت 1).

سۋرەت 1. حالىقتىق پيراميدا.

ەكى بولىكتەن تۇراتىن بەلگىنىڭ تومەنگى جاعى پيراميدا تۇرپاتىندا. وعان جوعارى جاقتان قويىلعان دوڭگەلەك بەلگىنى كىسى بەينەسىنە قاتتى ۇقساتىپ تۇر. سوندىقتان وعان باز بىرەۋلەر (جاس بالالار بولسا كەرەك) ادامنىڭ بەت- جۇزىنە قاتىستى كەسكىنىن سالىپ، ەكى ەزۋى سالبىراپ، مۇڭايعان ادام سيپاتىنا اينالدىرعان. باياعى تۇركى بابالارىمىزدان قالعان بالبال تاستار سەكىلدى تۇنجىراعان كىسى كەيىپى. زاماناۋي بالبال تاستىڭ كوڭىلى نەگە تۇنجىرادى؟ ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز قالعانىنا قاپا بولىپ، كوڭىلى ءتۇسىپ تۇر ما ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا، قالا تاريحىنان حاباردار كىسىگە ءتۇرلى وي سالاتىن كورىنىس...

پيراميدا ياندەكس كارتاسىنان ءبىر نۇكتە بولىپ ورىن العان. كارتاعا تىركەلمەگەندىكتەن، اتى، نە زاتى جوق؟ بەيمالىم پيراميدانىڭ توبىل وزەنىنە قاراعان بەتىندە«پەرۆايا رەچنايا ۋليتسا»، «ۆتورايا رەچنايا ۋليتسا» دەگەن ەكى كوشە ورنالاسقان. ۆتورايا رەچنايا كوشەسىنەن «حيميكتەر» ساياجايىنىڭ تۋ سىرتىنا باراتىن سۇرلەۋ جول بار (سۋرەت 3).

سۋرەت 3. ياندەكس كارتاسىنداعى حالىقتىق پيراميدانىڭ ورنى.

پيراميدا ورناتىلعان اشىق الاڭنىڭ جانىنداعى سايدىڭ ارعى بەتى – امانگەلدى كەنتى، بەرگى قالا بەتىندە 2000-جىلدارى بوي كوتەرگەن «تاۋن-ساي» شاعىن اۋدانى. «تاۋن-ساي» دەپ شەتەل ءسوزىن ارالاستىرعانشا، «ورداباي-ساي» دەپ نەگە قويماعان ءبىزدىڭ جۇرت؟ اتتەگەن-اي، ورداباي-توعاي تۇل جەتىمنىڭ كۇيىندەي كۇي كەشىپ، جوقشىسىز قالعان عوي. قاپ، كەزىندە سۇلتان سەيداليننىڭ اۋزىنا ءبىر رۋدىڭ اتى تۇسپەگەنىن قاراشى؟! ول ونىڭ رۋ-تايپاسىن اتاپ، تۇستەپ بەرگەندە، جۇرتشىلىق جادىندا جوق كىسىلەردەن جاپپاي بي-باتىر جاساپ جاتقان بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىنا شيىرىلىپ، ەلەۋسىز قالماس پا ەدى، سوڭىنا كۇندەي كۇركىرەگەن جوقشى ءتۇسىپ، ءار جەردەن دابىل دا قاعىلار ما ەدى؟! قىرسىققاندا، توبىل بويىنا «وردا تىككەن» وردابايدىڭ سوڭىنا اڭىز-ءاپسانا دا ەرمەگەن ەكەن. ەرگەندە، ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىپ، ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنا سۋرەتىن سالىپ، قاقشيتىپ قويار ەدىك!

تاۋن-سايدىڭ جانىندا كەڭەستىك داۋىرىنەن قۇرىلىسى اياقتالماي قالعان وزەن ۆوكزالىنىڭ (رەچنوي ۆوكزال) عيماراتى بار (سۋرەت 2). كوپ جىلدار بوس تۇردى. قازىرگى تاڭدا جەكە مەنشىككە وتكەن. مۇنى دا دۇرىستاپ ويلاستىرا بىلگەندە (ايتالىق، قالاجانە وبلىس تاريحىنان حابار بەرەتىن اسپان استىنداعى مۋزەي), قالانىڭ العاش تۋ تىككەن جەرى دەپ تۋريستىك نىسانعا اينالدىرۋعا بولار ما ەدى؟

سۋرەت 2. وزەن ۆوكزالى.

تۇيىندەي كەلگەندە، اتالعان حالىقتىق بەيمالىم بەلگى، ءبىزدىڭ پايىمىزشا، قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى ورنى دەپ بەلگىلەنگەن تاريحي مەكەندى ۇمىتپاۋ، ونى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا بەلگىسىز بەلسەندىلەردىڭ ەرىك-جىگەرىمەن قويىلعان دەپ توپشىلايمىز. مۇنى مۇمكىنشىلىگى از، قولى قىسقا ساياجاي تۇرعىندارى قويدى ما، الدە باسقا بىرەۋلەر الدەيىلەپ بەلگى سوقتى ما، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. مۇنى تالعامسىز قارابايىر سوعىلعان بەلگى دەپ نامىستانساق تا، بولماسا الدەبىر مازاق ەكەن دەپ كۇيىنسەك تە، ءسوز ورداباي-توعايدى دۇرىس قۇنتتاماي جۇرگەن وزىمىزگە كەلەدى.

دەسەك تە، جوقتان، كوڭىلدەگىدەي بولماسا دا، بارى جاقسى. ءناسىلى كىم بولسا دا، تاريحي ورداباي-توعايدىڭ تەرريتورياسىنا بەتون پيراميدا-بەلگىنى تۇرعىزعان كىسىلەردىڭ اتاسىنا مىڭ دا ءبىر العىس!

ماقالا قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ارحيۆ، قۇجاتتاما جانە كىتاپ ءىسى كوميتەتى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ تاپسىرىسىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن «قازاقستان ايماقتارىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن دياحرونيالىق زەرتتەۋ» جوباسى بويىنشا جازىلدى.

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي قالاسى.

Abai.kz