ماڭعىستاۋ – قازاقتىڭ «نوعايلى» دەپ اتالعان ەپيكالىق ءداستۇرىنىڭ باسىندا تۇرعان ولكە;

ماڭعىستاۋ – 14 عاسىرداعى كىشى قازاقيا، ياعني العاشقى قازاق مەملەكەتتىگىنە باستاۋ بولعان جەر.

سەرىكبول ق.

14 عاسىر. ەسەن-قازاقتار: دەي-قازاقتار -  دەي-الاش، دەي-الشىن، دەي-ارعىن، دەي-ءالىم...

ءۇزىندى

سەرىكبول قوندىباي. ەسەن-قازاق. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2006. – 94-119 بەتتەر.

اڭداتۋ. قازاقتىڭ بەلگىلى دە ەرەكشە تالانتتى ميفولوگى، ومىردەن 37 جاسىندا  قىرشىن كەتكەن سەرىكبول قوندىباي 14 عاسىرداعى نوعايلى ۇلىسىنان ءبولىنىپ، قازاق قاۋىمىن قۇرعان ارتەكتى تورك قاۋىمدارىنىڭ بىرىگىپ، ەركىن قوعام قۇرعاندىعىن تەرەڭ قيسىنمەن، ايعاقتارمەن پايىمدايدى.ول عۇمىرىنىڭ جارتىسىن قازاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، سالت-ساناسىن جاڭعىرتۋعا ارناپ، سۇبەلى ۇلەس قوسقان جانە تۇبەگەيلى زەرتتەۋدە زور ەڭبەك ەتكەن قازاقتىڭ ولكەتانۋشى، گەوگراف، پۋبليتسيست، ەتنوگراف-عالىمى. ءتىپتى ولاردىڭ بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ اتاۋىنا نەگىز بولعان ءارى ەپونيم، ءارى ەتنونيم «قازاق» ءسوزى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا العىشارت جاساعان الۋان جۇرتتان بىرىكەن «الاش» سۋبستراتىنىڭ ەلەك-قوبدا، جەم-ساعىز، ءۇستىرت-ماڭعىستاۋ ايماعىندا ەركىن ءارى ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇيەسىمەن ەجەلگى قازاقلىق ءداستۇردى جاڭعىرتقانىن تالداپ جازادى. ولاردىڭ قازاق شىعۋىنا دا نوعايلى ۇلىسىنداعى وپپوزيتسيالىق احۋالدىڭ تۋىنداۋى بولسا كەرەك. بۇل - شامامەن 1350-1390 جىلدار ارالىعى. قازاق حاندىعىنا دەيىنگى تاريحتىڭ ءبىر مەزەتىندە بولعان بۇل ەركىن قوعامنىڭ كۇيرەۋىنە بىردەن ءبىر سەبەپ – اقساق تەمىردىڭ وسى وڭىرگە سوققى بەرۋى كورىنەدى. بۇعان ءالى رەسمي تاريح بايسالدى نازار اۋدارعان جوق، تەرەڭ پايىمدالماي وتىر.

جالپى العاندا، بۇگىنگى اكادەميالىق تاريح عىلىمى س.قوندىباي كەلتىرىپ، دايەكتەپ وتىرعان 14-عاسىردا قالىپتاسقان الدەبىر «ەسەن-قازاق» قاۋىمىنىڭ بولعاندىعى، ونىڭ اكەلى ەپونيم رەتىندە كەيىن ەتنونيمگە اينالۋ مۇمكىندىگىن،  ول سەكىلدى «الاش» ۇلانى مەن ەپونيمى دە وسىنداي ءبىر تاريحي باستان كەشكەن ۇدەرىس ەكەندىگىن ءازىر ەسكەرىپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، س.قوندىبايدىڭ «ەسەن-قازاق» ەڭبەگى ەرەكشە تاريحي جوبا رەتىندە زەرتتەلۋى ءتيىس. سوندا، ءتىپتى بۇگىنگى كيەلى «سارارقا» گەونيمىنىڭ دە بۇرىنعى «دەي-قازاقتاردىڭ» اۋماعىنداعى سارىارقادان تۋىنداعانىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. ءتىپتى، بۇگىنگى مىزعىماس دەلىنەتىن ىرگەلى تايپالاردىڭ ءوزى 15-16 عاسىرلاردىڭ جاراتىندىلارى ەكەنىنە كوڭىل سەنەتىن احۋالعا كۋا بولۋىمىز ابدەن مۇمكىن. ازىرشە وبەكتيۆ زەرتتەۋ ءۇردىسى بۇل اسپەكتىگە جۇعىستى بولماي وتىر. شىنايى تاريحتان عىلىمي تاريح قورقاقتاۋدا.

ءبىزدىڭ پايىمىمىزدا، سەرىكبولدىڭ ءۇش ءجۇز قۇرىلىمىنىڭ 17 عاسىردا قالىپتاسقانىن شامالاۋى دا ابدەن قيسىندى جانە وعان كىرىككەن رۋ-تايپالاردىڭ ءاۋ باستا تۇتاس ەمەستىگى دە ايقىن. دەمەك، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن ۇشكە ءبولۋدىڭ قانداي جاعدايدا جانە قانشالىقتى بۇگىنگى سيپاتى بولعاندىعىنا دا كۇمان كەلتىرىپ، قايتا قارايتىن جايتتار بارشىلىق.

اسىقپايمىز. وعان دا ۋاقىت ءوز تۇزەتۋىن ەنگىزەر، تورەلىك ەتەر. ازىرگە رۋلىق ءبولىنىستىڭ تەرىس قىلىعى قىلت ەتكەن داۋىردە ەكەنىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ، ءتۇرلى جۇزگە بولشەكتەلگەن تۇتاس ۇرپاقتار وزدەرىن تۋىس سەزىنسىن دەگەن ادال ويمەن وسى جازبانى ارنايى كەلتىردىك. سەبەبى، ماقساتىمىز – ءبىر رۋدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتۋ نە ونىڭ تارماعىن بيىكتەتۋ ەمەس، تاريحتىڭ شىنايى بەت-بەينەسىنە تۋرا قاراۋدى جاس ۇرپاققا ۇيرەتۋ، ءتالىم ەتۋ عانا. اقيقاتقا قايمىقپاي تۋرا قارايتىن جاڭا بۋىندى تاربيەلەۋ – اسىل مۇراتىمىز.

جاريالاۋعا ۇسىنعان – سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى.

الاۋ-مايرام

شەتپە اۋىلىنىڭ تەرىستىگىندە 7-8 كم جەردە، بەلگىلى ايراقتى تاۋىنىڭ ءدال ىرگەسىندە، وڭتۇستىك-شىعىس جاعىندا، قوسشىمىراۋ دەگەن جەردە جەرلەنگەن، ياعني مولاسى بار ءالاۋ-مەيرام (الەۋ-مايرام) دەگەن كونە اۋليە بار. ەلەۋسىز جاتقان وسى ءبىر كونە زيراتتاعى جەرلەنگەن كىسىلەر تۋرالى جەرگىلىكتى فولكلوردىڭ ساقتاعانى جارتىمسىز.

«الەۋ-مايرام، شەتپە، شىلگوز دەگەن ءۇش اعايىندى جىگىتتىڭ ۇشەۋى دە ارۋاقتى كىسىلەر بولىپتى. شىلگوز بەن الەۋ-مايرام بۇرىنعىراق ولگەن سوڭ، شەتپە ءوزىن “ۇشەۋمىزدىڭ قالعان كوزى مەن عوي” دەپ “ۇشكوز” دەپ اتاعان ەكەن».

شىلگوز اۋليە — ايراقتى تاۋىنىڭ تەرىستىك-باتىسىندا (1-2 كم جەردە), ايراقتى مەن شەرقالا مونوليتتەرىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان قاۋىمدىقتاعى اۋلەينىڭ اتى. بۇل جەرگىلىكتى تۇسىنىكتەمە عانا، باسقا قوسىمشا ماعلۇمات بار ما، جوق پا؟ – ايتا المايمىز.

قازاقتار وسى ءۇش اۋليەنى دە “تۇرىكپەن” دەپ ەسەپتەيدى، بىراق اقپارات جەتىسپەگەن كەزدە قازاقتار وزدەرىنە بەلگىسىز كونەنىڭ بارلىعىن كوبىنە-كوپ تۇرىكپەنگە مەنشىكتەيتىنىن ەسكەرسەك، وسى ەتنيكالىق انىقتامانىڭ ابسوليۋت ايعاق بولا المايتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.[1]

ارنايى ەسكەرتە كەتەر ءجايت — ءالاۋ-مايرام ءبىر جەردە تۇرعان ەكى عانا بەيىت، ياعني وسى ەكى بەيىت الەۋ-مايرام دەگەن ءبىر كىسىنىڭ ەمەس، ءالاۋ (الاۋ) مەن مايرام دەگەن ەكى بولەك كىسىنىكى بولىپ شىعادى.

ءالاۋ (الاۋ) مەن مايرام دەگەن كىمدەر؟ نەلىكتەن ولار قاتار جەرلەنگەن؟ ولاردىڭ تەگى مەن ءومىر سۇرگەن ورتاسىن، تۇلعاسىن تانۋدىڭ جولى بار ما؟ مىنە، وسىنداي ساۋالدار قويىلىپ وتىر. ءبىز ءۇشىن ولاردىڭ بەلگىلى بولعانى قاجەت، قانشا دەگەنمەن بۇل بەلگىسىز تۇلعالار ءوزىمىز تۇرىپ جاتقان اۋىل-ايماقتاعى اۋليەلەر عوي.

***

الەۋكو مەن ءالى بي. كەزىندە گ.ن. پوتانين قازاقتاردىڭ اۋزىنان جازىپ العان فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ اراسىندا "الەۋكو-باتىر ي ەگو سىن وراك" اتتى ەرتەگى بار. وسى ەرتەگىدە بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، الەۋكو-باتىر، ءالى بي، الەۋكونىڭ بالاسى وراق  دەگەن بالاسى مەن قارلىعاش دەگەن قىزى.

ورىسشا حاتقا تۇسىرىلگەن الەۋكونى كادىمگى الاۋ باتىر دەپ ەسەپتەپ، ەرتەگى (تاريحي ەرتەگى) جەلىسىن بىلاي وربىتۋگە بولادى:

"الاۋ باتىر مەن ءالى بي دوس بولادى. الاۋ باتىردىڭ توعىز ۇلى بولادى. كوبىكتى حان باستاعان قالماقتار ەلگە باسا-كوكتەپ كىرگەندە، ونىڭ توعىز بالاسى دا قازا بولادى. الاۋ مەن ءالى امان قاشىپ قۇتىلادى. بالاسىز قالعان الاۋ اۋليەدەن اۋليە قويماي تۇنەيدى. سوڭىندا بابا تۇكتىگە كەلىپ تۇنەپ، بابا تۇكتى اق كيىمدى شال كەيپىندە الاۋعا: «توعىز ۇل كەرەك پە الدە توعىزىنا تاتيتىن ءبىر ۇل كەرەك پە؟" دەپ سۇرايدى. الاۋ توعىزىنا تاتيتىن ءبىر ۇلدى سۇرايدى. ءسويتىپ، الاۋدىڭ ايەلى ۇل مەن قىز – وراق پەن قارلىعاشتى بوسانادى. وراقتىڭ اتىن بابا تۇكتىنىڭ ءوزى قويىپ كەتەدى".[2]

گ.ن. پوتانين بۇل ەرتەگىنى سەمەي-پاۆلودار ايماعىنىڭ قازاقتارىنان جازىپ العان.

نوعايلى داۋىرىنە قاتىستى فولكلورلىق ماتەريالداردىڭ شىعىس جاقتاعى قازاقتار اراسىنداعى نۇسقالارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ارنايى زەرتتەۋ تاقىرىبى رەتىندە جەكە قاراستىرۋعا تۇرادى. ازىرگە ايتارىمىز — اتالمىش ورتاعا قاتىستى شىعىس جاق اڭىز-ەرتەگىلەرى نەگىزىنەن وزگەرمەگەن، بۇيىققان كۇيىندە ساقتالاتىندىعى.

وسىلاردى “14 عاسىرداعى ماڭعىستاۋ-ۇستىرتتىك ەپوس الدىنداعى ماتەريال سارقىنشاعى” دەپ، ياعني وسى ەرتەگىلىك تۇلعالاردى ناقتى تاريحي ايماقتىڭ توپوگرافياسى مەن ەتنو-مادەني ورتاسىنا سايكەستەندىرە الامىز با؟ وسى ساۋالعا قولدا بار ماتەريالدار مەن ولاردان شىققان قورىتىندىلاردى قىسقا كورسەتە وتىرىپ، ء“يا” دەپ جاۋاپ بەرە الامىز.

بىرىنشىدەن، نوعايلى دەلىنەتىن ەپوستىڭ وراقتىڭ ءپروتوتيپى بولعان ماڭعىستاۋلىق ەرەك (ايراق، ۇيرەك) باتىر ەكەندىگىن، وسى ەسىممەن ورتاعاسىرلىق ەرەكلى (ەرەكلي، ايراقتى) ەتنونيمىنىڭ بايلانىستى ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتىك. ال ايراقتى تاۋى بولسا اڭگىمە بولىپ وتىرعان الەۋ-مايرامنىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىندا بىرەر شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، ياعني ءتيىپ تۇر.

ەكىنشىدەن، وراقتىڭ اكەسى رولىنە يە بولعان الەۋكونى الاۋ نەمەسە الەۋ رەتىندە قاراستىرۋدىڭ رەتى كەلەدى.

ۇشىنشىدەن، الەۋكوعا بالا بەرەتىن اۋليە — بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ ماڭعىستاۋلىق مولاسى — الەۋ-مايرامنان 80-اق شاقىرىم جەردە، تۇنەگىسى كەلگەن اتتىلى كىسى وسى قاشىقتىقتى ءبىر-اق كۇندە الادى.

تورتىنشىدەن، الەۋكونىڭ دوسى دەلىنەتىن ءالى بي ەپوس مالىمەتىنە سۇيەنەر بولساق، ايراقتى ەلىنىڭ ءبيى.

مىنە، ءتورت كىسىنىڭ دە ماڭعىستاۋلىق ەكەندىگىنىڭ قيسىنى كەلىپ تۇر.

الەۋكو دەگەنىمىز سونىمەن الاۋ باتىر.

الاۋ باتىر

الاۋ باتىر — قىرىم تسيكلىندەگى توپتاسقان باتىرلار قاتارىندا ايتىلاتىن، سيپاتى جاعىنان جىر-شوعىردىڭ ەڭ ەجەلگى قاباتىنا جاتاتىن، ناعىز ميفوەپيكالىق قىرىم مەن ۇرىمنىڭ كورىنبەيتىن ەرەندەرىنىڭ ءبىرى. ول تۋرالى جەكە ەپوس بولعانىمەن، كولەمى شاعىن، سيۋجەتى از، ياعني كومپوزيتسياسى جۇپىنى، كوپ ساقتالماعان. وسى جەكە جىردان باسقا الاۋ باتىر تۋرالى ەپيزودتار باسقا جىرلاردا دا كەزدەسەدى.[3]

جىرلاردا الاۋ ەسىمىمەن بايلانىستى نازار اۋدارارلىق ەكى-ءۇش مەزەت بار، ءبىرى — بۇكىل جىر تسيكلىندەگى باتىرلارعا “قارت” دەگەن انىقتاما تەك قوجاق پەن الاۋعا عانا بەرىلەدى. ەر تارعىننىڭ اقجۇنىس سۇلۋدى الىپ قاشقانداعى ارتىنان قارت قوجاقتىڭ قۋى سيۋجەتى جىرلاردىڭ نوعايلىق ۆاريانتىندا باسقا كەيىپكەرلەرگە قاتىستى ايتىلادى. نوعايدىڭ “ايسىلدىڭ ۇلى امەت باتىر” دەگەن جىرىندا امەت باتىر حاننىڭ قىزى شاھاربەكتى الىپ قاشادى، ونى قارت الاۋ قۋىپ جەتەدى.

مىنە، وسى ءبىر سيۋجەتتە ەكى كەيىپكەرلىك توپتىڭ ەكى ءساتى بار، ءبىرىنشىسى — ەكى ۆاريانتتا دا قۋاتىن باتىرعا قارت مارتەبەسى بەرىلگەن، ال وسىنداي اتاۋمەن بىردە-ءبىر باسقا باتىر اتالىپ كورمەگەن، ەكىنشىسى قارت قوجاق پەن قارت الاۋ ەسىمدەرىنىڭ ەتنونيمدىك سيپاتى. قوجاق نەمەسە قوزاق — تاريحي “قازاق” (قوزاق، كاسوگ، كاساح) حالقىنىڭ اتى، ج >ز اۋىسىمى قازاق تىلىنە ءتان، وسىنداي اۋىسىمدار جىر تسيكلىنىڭ وزىندە دە بار (مىسالى قوجان، قوزان، قازان ەسىمى). ال الاۋ نەمەسە الاع — ورتاعاسىرلىق الانداردىڭ ەتنونيمى جانە، ءسىرا، پەچەنەگتەردىڭ شەجىرەلىك ەسىمى، مىنە، نەلىكتەن ءبىر سيۋجەتتىڭ ەكى ۆاريانتىندا جاس باتىر سۇلۋدى الىپ قاشقاندا ارتىنان قارت باتىر قۋادى، نەلىكتەن ەكى ۆاريانتتا دا قۋعىنشى شالدىڭ ەسىمدەرى تاريحي ەتنونيمدەر — قازاق پەن الاننىڭ اتىمەن اتالعان، وسىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ — دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك-اق، بىراق ول بەلگىسىز، تەك ونىڭ كەزدەيسوق فولكلورلىق مەزەت ەمەس ەكەندىگىنە سەنىمدىمىز.

الاۋ — تەك الان جۇرتىنىڭ ەپونيمى عانا ەمەس، كىشى ءجۇز — الشىنداردىڭ شەجىرەلىك ءتۇپ-اتاسى، كادىمگى الاش، الشىن ەتنوۇعىمدارىنا نەگىز بولعان ەسىم-ەپونيم. اۋەلدە ول، ءسىرا، الاع (الاق) فورماسىندا الاندار مەن پەچەنەگتەر تانىمدىق جۇيەسىندە قولدانىلعان، ال *دەي-بۇلعار-كاسوگتاردا ونىڭ اتى باسقا بولىپ السيىق (التسياگار) تۇرىندە ايتىلعان، كەيىنگى ەكى-ءۇش دۇركىن جۇرگىزىلگەن قايتا قاۋىمداسۋلاردا قالىپتاسقان ءالىمۇلى-بايۇلى ەكىلىك بىرلەستىگىنىڭ تۇپكى اتاسىنا اينالعان. قالاي بولعاندا دا الاندار 14 عاسىردا ەسەن-قازاق قاۋىمىن قالىپتاستىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارعان سىڭايلى. سوندىقتان ونىڭ شەتپە ماڭىنداعى الەۋگە (الەۋ-مايرامعا) “جەرسىندىرىلۋى” اسا ماڭىزدى ارەكەت بولماق.

الاۋ — 14 عاسىردىڭ تاريحي تۇلعاسى ما، الدە 14 عاسىرداعى قىرعا شىعىپ كەتكەن ەسەن-قازاقتاردىڭ ءبىر ەتنيكالىق كومپونەنتىنە اينالعان الانداردىڭ از توبىنىڭ ەپوستاعى تۇلعالانۋى ما؟ سوڭعىسى قيسىندى سياقتى، ياعني “الاۋ” ءسوزىنىڭ الشىن شەجىرەسىنە كىرىگۋىنە قاراپ، سول زامانداردا الان توبىنان شىققان ناقتى باتىرلاردى دا تەگىنە قاراي “الاۋ باتىرلار” دەپ اتاۋى ابدەن مۇمكىن (بۇل جەردە الاۋ — جالپى ەسىم).

الاۋ باتىرعا قاتىستى تاعى ءبىر مەزەتتى ايتپاستان بۇرىن سولتۇستىك كاۆكازدىق (ەڭ الدىمەن، وسەتيندىك) نارت ەپوسىنىڭ مىسالدارىنان ءۇزىندى كەلتىرەمىز. سولتۇستىك-باتىس كاۆكازدىق حالىقتار ەپوسىنداعى باتىر-نارتتار اۋىلىنىڭ ورتاڭعى كۆارتالى الاگاتا دەپ اتالادى.

الاگاتا (الاۋ رۋى) — ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىگىنەن گورى ابىزدىعىمەن (زاڭ-ءدىن-قۇقىق فۋنكتسياسى) كوزگە تۇسەتىن كۆارتال، رۋ. وسى ءۇيدىڭ (رۋدىڭ) ەپوستاعى ەكى باستى سيپاتى بار:
ءبىرىنشى سيپاتى — نارتتاردىڭ كيەلى توستاعانى — “ۋاتسامونگا” وسى رۋدىڭ ۇيىندە ساقتالادى. بۇل توستاعان جاي توستاعان ەمەس، اقيقات سوزگە عانا دەن قوياتىن كيەلى (اڭىزدا سيقىرلى) ءتورت قىرلى توستاعان.
ەكىنشى سيپاتى — توستاعاننىڭ وسىندا ساقتالۋىنا بايلانىستى نارتتاردىڭ جينالىسى وسى رۋدىڭ ۇيىندە وتەدى.

"الاگاتا سلاۆيتسيا ۋموم، نيكوگدا نە ۋچاستۆەت ۆ پوحوداح. ۋ نيح حرانيتسيا نارتسكايا ۆولشەبنايا چاشا ۋاتسامانگا. ۆ دومە الاگاتا پوستوياننو پرويسحوديت پيرشەستۆا. نا نارتسكيح پيرشەستۆاح زا پراۆديۆىي راسسكاز و سۆويح پودۆيگاح باترادز ۋدوستايۆاەتسيا توگو، چتو چاشا ۋاتسامونگا پودنيماەتسيا ك ەگو ۋستام".[4]

“ۋاتسامونگا” نەمەسە “نارتامونگا” (امونگا — “ۋكازاتەلنيتسا”) — بۇل وسەتين ءسوزى، ال قازاقتا وسى ماندەس “ىم", “ىمداۋ”، “ەمەۋرىن” (“نامەك، نامەكات، ۋكازات نەزامەتنو”) دەگەن ءسوزدىڭ بار ەكەندىگىن جانە تىلىمىزدە ە > ا دىبىستىق اۋىسىمى بار ەكەندىگىن ەسكە سالا كەتەمىز. ياعني، قازاقتىڭ “ەمەۋرىن” (ەمەگرىن > اماگرىن) جانە “ىممەن بەرۋ” ءسوزى مەن وسەتيننىڭ “امونگا” ءسوزى ءبىر تۇركىلىك تۇبىردەن شىعۋى ابدەن مۇمكىندىگىن ايتا الامىز.

“ۋاتسامونگا — ۆ وسەتينسكوم نارتسكوم ەپوسە ۆولشەبنايا چەتىرەحۋگولنايا چاشا. ونا بىلا نەيسسياكاەما. ونا حرانيتسيا ۆ دومە الاگاتا، گدە وبىچنو سوۆەرشايۋتسيا نارتوۆسكيە پيرشەستۆا. ەسلي كتو-ليبو يز پيرۋيۋششيح گوۆوريل پراۆدۋ و سۆويح راتنىح پودۆيگاح، چاشا ساما پودنيمالاس ك ەگو گۋبام، ەسلي جە حۆاستالسيا پوناپراسنۋ، ونا نە تروگالاس س مەستا. سوگلاسنو بالكارسكومۋ ۆاريانتۋ، نا پيراح پەرەد كاجدىم نارتوم ستويال بوچونوك، ناپولوۆينۋ ناپولنەننىي حمەلنىم. ەسلي پودۆيگي، كوتورىمي حۆاستالسيا كاكوي-ليبو نارت، بىلي ۆەرنى، بوچونوك تريجدى پەرەليۆالسيا چەرەز كراي...”[5].  وسى قىسقاشا ۇزىندىدەن ءبىزدىڭ جەكە سۇرىپتاپ كورسەتەر ءۇش ءساتىمىز بار:
ءبىرىنشى — الاگ ۇيىندە باتىرلاردىڭ جينالۋى;
ەكىنشى — باتىرلاردىڭ سىرا ءىشىپ، ماس بولۋى;
ءۇشىنشى — ولاردىڭ ەرلىك سالىستىرىپ، ماقتانۋى.

ءبىز بۇل ۇزىك-اڭگىمەلەردى الاگ رۋىنىڭ ۇيىندە ۇنەمى جيىن-توي بولىپ، تەك سول ۇيدە عانا نارت باتىرلارىنىڭ جينالاتىنىن كورسەتۋ ءۇشىن كەلتىردىك. ەندى قىرىم مىسالىنا كوشەمىز.

“ايسا ۇلى احمەت” جىرىندا مىناداي ەپيزود بار:[6]
“الاۋ، ايسا باستاعان باتىرلار نوعايدان ءبولىنىپ كوشىپ كەتەدى، ولاردىڭ حابارىن بىلۋگە جانە رەتى كەلسە كەرى قايتارۋعا ۇگىتتەۋگە اسان قايعى بالاسى اباتتى جىبەرەدى. ابات، قاسىندا توعان، قارعابويلى قازتۋعاندى ەرتىپ، الاۋ باتىردىڭ ۇيىنە كەلەدى. كەلسە، مۇندا احمەت پەن الاۋ بار ەكەن. ەرلەر جينالىپ وتىرىپ كەڭەس قۇرادى، سوسىن قىمىز ءىشىپ، ماس بولادى. ءسويتىپ وتىرىپ، ابات باتىر قىزىپ الىپ، ءسوز سويلەپ، ەرلىك سالىستىرادى...”

مىنە، وسى ەرلىك سالىستىرۋ ماسەلەسىنە مۇرىن جىراۋ 30 جىر جولىن ارناعان ەكەن، بىزگە بۇل جەردە كەرەگى:
ءبىرىنشى — الاۋ باتىردىڭ ۇيىندە جينالىپ كەڭەس وتكىزۋى;
ەكىنشى — قىمىز[7] ءىشىپ، ماس بولۋ فاكتىسى;
ءۇشىنشى — ەرلىك سالىستىرۋى.

مىنە، وسەتين ميفىندەگى سىرانىڭ ورنىنا قازاق جىرىندا قىمىز ىشىلگەنى بولماسا، ءۇش ارەكەت تە قايتالانىپ وتىر.

ەكى ەپوستا دا جيىن بولاتىن ءۇي بىرەۋ، ول — الاگ/الاۋدىڭ ءۇيى. قازاق توستاعاننىڭ سيمۆوليكاسىن بارىنشا مول ساقتاعانىمەن ناقتى اڭىزدىق توستاعان وبرازىن ساقتاماعان. ال كاۆكازدىقتار توستاعان سيمۆوليكاسىن ۇمىتىپ، ونىڭ ەسەسىنە ءوز جىرىندا توستاعان بەينەسىن جاقسى ساقتاعان. قازاقتىڭ مۇسىلماندىق ەتيكالىق ستاندارتى جىرلاردا “شاراپ”، “سىرا” دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن سول عاسىرلاردا-اق الىپ تاستاعانىن ەسكەرسەك، ەكى ەپوستىڭ وسى سيۋجەتى ورتاق باستاۋدان شىققاندىعىن بايقاۋ قيىن بولماس.

وسى ەرەندەر جيىنى تۋرالى توقتالساق، وسەتيندىك ەپوس ۆاريانتىندا مۇنداي جيىن “نيحاس” دەپ اتالسا، ادىگتاردا “حاسا” دەلىنەدى. بۇل — دەموكراتيالىق تيپتەگى قاۋىمنىڭ جيىنى. قازاق ەپوستارىندا مۇنداي جيىننىڭ ەجەلگى اتاۋى ساقتالماعان. ولار كەيىنگى مۇسىلماندىق ء“ماجىلىس” دەگەن سوزبەن اۋىستىرىلعان. بىراق قازاق اقىندارى ءوز ولەڭدەرىندە وسىنداي جيىننىڭ كونە قازاقشا اتاۋىن ساقتاي العان، ول — “القا” دەلىنەدى. وسى “القا” ءسوزى مەن “الاگ” ءسوزىنىڭ بىرتەكتىلىگى الاگاتا ۇيىندەگى جيىننان كەيىن كەزدەيسوق ۇقساستىق بولا المايتىنى تۇسىنىكتى.

“القانى” ورىسشالاپ “كرۋگ” دەۋگە دە بولادى. ورىس-كازاكتاردىڭ ءدال وسىنداي جيىنىن “كرۋگ” دەپ اتايتىنىن جۇرتشىلىق ەستىپ تە جۇرگەن شىعار، بۇل — تۇركى ۇعىمىنىڭ اۋدارماسى عانا. “الاگ” ءسوزىنىڭ ءبىر تۋىندى ءمانى — “بارلىق جۇرت، كوپشىلىك، جۇرتشىلىق، الەۋمەت، جاماعات”، ياعني “حالىق” دەگەن ءسوز. وسىلايشا، الان ەپوسىنداعى “اتا-بابا ەلىنىڭ” اتىنىڭ الاگ بولۋى تۇسىنىكتى. ونىڭ ميفتىك ەپيكاسىندا اسكار مەن بوراتا ءوزارا كۇرەسكەن ەكى دۇنيە بولعان. ال ەپوس سىنىقتارىن قابىلداعان وسەتيندەر مەن باسقا كاۆكازدىقتار وسى مودەلدى تۇسىنبەگەنى انىق. سوندىقتان وسى ۇشتىكتى تاۋ حالقىنىڭ كوسموسىنا ءتان تاۋ بەتكەيىندەگى اۋىل دەڭگەيىنە ءتۇسىرۋ ارقىلى ساقتاي العان.

الاع ۇيىندەگى ساقتالعان ءتورتبۇرىشتى توستاعان يدەياسىنىڭ ءوزى ەكى قاباتتى، بىرىنشىسىندە – توستاعاننىڭ ءوزى ميفتىك سيمۆول بولىپ تابىلادى. ەكىنشىسىندە – توستاعاننىڭ تورتكڭل ءپىشىنى عالام مودەلىنىڭ ءبىر مىسالى بولىپ تابىلادى. ءتورتبۇرىش پەن الاع سوزدەرىنىڭ قاتار كەلۋى الاع - ورتا دۇنيە – يگەرىلگەن كوسموستىڭ ءتورتبۇرىشتى نەمەسە كۆادرات ەكەندىگىن كورسەتەدى، تورتكىل دۇنيە – جالپى كوشپەلىلىك ميفتىك عالام فورماسى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردە الاعتىڭ ادامزات كوسموسى ءارى سول كوسموستىڭ توستاعان سياقتى مودەلى بولىپ تۇر.

الاۋ باتىرعا الگى توپ باتىردىڭ ىشىندەگى باسشىلىق ەتۋ مارتەبەسى تۋرالى ەشتەڭە ساقتالماعان، ونىڭ جىردا ايتىلعان نوعايدان ءبولىنۋىن تاريحتا بولعان الشىنداردىڭ نوعايدان ءبولىنىپ، ۇلكەن قازاققا قوسىلۋ فاكتىسى (16 عاسىر) دەپ بولجاعاننان گورى، ءاز جانىبەك حاننىڭ كەزىندەگى ولاردىڭ قىرعا شىعىپ كەتىپ، ەسەن-قازاقتارعا اينالۋى دەگەن قيسىندىراق سياقتى.

مىنە، الاۋ ءۇيىنىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسىن كورىپ وتىرمىز، ول — بەلگىلى ءبىر توپتىڭ، قاۋىمداردىڭ جينالىپ، كەڭەس قۇراتىن ورنى. مۇندا بۇل رۋدىڭ وكىلدەرى بيلىك (ابىزدىق) قىزمەت اتقارىپ، ابىزدىق سيمۆولى بولعان توستاعانعا يە. ال ەندى وسى سيپاتتى ناقتى، ءالاۋ-مايرام مىسالىنا كەلتىرسەك، 14 عاسىرلارداعى ەسەن-قازاقتاردىڭ (ايراقتىلاردىڭ) جيىن قۇراتىن جەرى جازدا ءۇستىرتتىڭ ۇستىندە بولاتىن بولسا، قىسقى ۋاقىتتاردا وسى كۇنگى شەتپە ماڭىنداعى ايراقتىنىڭ ماڭىندا وتەتىن بولعان دەپ جورامالداۋعا بولادى.

وسى ايراقتى تۇبىندەگى الاۋدىڭ ۇيىنە قاتىستى ايتىلعان توپشىعا قوسىمشا دايەك بولار تاعى ءبىر جايت بار. ايراقتى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس، ياعني ءالاۋ-مايرامعا قاراعان بەتىندەگى جارتاسىندا افيشالىق باعاناعا ۇقساس جارتاس سىزبالارى بار. ا. مەدوەۆتىڭ اۋزىمەن ءارتۇرلى اتاۋعا يە بولعان جارتاستاعى سۋرەتتەردىڭ ىشىندەگى كورنەكتىسى — عالام بەينەسى. بۇل كارتينا سۋفيستىك دۇنيەتانىمعا ساي تۇسىندىرىلەدى. بۇل گراۆيۋرادا ەرتەدەگى ادامداردىڭ دۇنيەنى قانداي كەيىپتە تۇسىنگەندىگى كورسەتىلگەن. سۋفيستىك يسلام ءىلىمىنىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، عالام دەگەندى سىعىمدالىپ-تىعىزدالا دا، ۇلعايىپ-كەڭەيە دە الاتىن ماتەريا تۇيىنشەگى دەپ بىلگەن. مىنە، جارتاستاعى عالام كارتيناسى وسىنداي تۇسىنىكتى بەينەلەگەن سىڭايلى.

مەدوەۆ بولسا وسى سۋرەتتەردى سالعان 18-19 عاسىرلاردىڭ ادايلارى دەگەن جورامال جاساعان، ادايلاردىڭ يسلامدىق ءدىني تانىمىندا دا وسى سۋفيستىك تۇسىنىكتىڭ بولعاندىعى بەلگىلى. بىراق تاستاعى سۋرەتتەردى سولار سالدى دەۋدىڭ رەتى جوق سياقتى. ويتكەنى وسى تۇسىنىكتى بىلەتىن كەز كەلگەن اداي ەمەس، ءدىني جاعىنان ساۋاتتى ءارى يسلامنىڭ سۋرەت سالۋعا تيىم سالعانىنا قاراماي سۋرەت سالۋعا قورىقپايتىن، سۋرەتشىلىك فانتازياسى بار مولدا-اداي بولۋى كەرەك. ال 18 عاسىرداعى ادايداعى وقىعانداردى اڭىز جادى جاقسى بىلەدى، ءتىپتى اتتارىن دا اتايدى، ولار — بەكست-اتا مەن قىرىمقۇل دەگەن كىسى. ال 19 عاسىرداعى ءبىز بىلمەيتىن اداي مولداسى وسىنداي سۋرەت سالۋمەن اينالىسپاس تا ەدى، ويتكەنى يسلام ءدىنىنىڭ ءتىرى جاندى بەينەلەۋدى قۇپتاماعاندىعىن ايتىپ وتتىك ەمەس پە؟ سوندىقتان وسىنداي كۇماندىلىكتەردى العا تارتا وتىرىپ، سۋرەتتەردى سالۋشى 18-19 عاسىرلاردىڭ ادايى ەمەس، 14 عاسىردىڭ ەسەن-قازاعى (ايراقتىسى) دەگىمىز كەلەدى. ءبىز 14 عاسىردىڭ جاپپاي يسلامدانۋ عاسىرى بولعاندىعىن، ماڭعىستاۋدىڭ دا ماشايىقتار مەكەنىنە اينالا باستاعانىن ايتىپ وتتىك. وسىنداي جاعدايدا سول ماشايىقتاردىڭ ءبىرى وسى جارتاستارداعى گراۆيۋرالاردى سالعان دا بولار.

ءبىر قىزىعى، وسى جارتاستاعى كوركەمسۋرەت گالەرەياسى الەۋ-مايرامنىڭ مولاسىنا جاقىن جەردە، ءارى شايىر جاق بەتىنەن ۇستىرتكە اپاراتىن جولعا دا تاياۋ جاتىر. سوندىقتان “14 عاسىرداعى ايراقتىلاردىڭ جيىن قۇراتىن الاۋدىڭ ءۇيى وسى جەردە بولعان” دەپ جورامالداۋعا بولادى.

ءالى بي

كەلتىرىلگەن ەرتەگىلىك ەپوس جۇرناعىنداعى تاعى ءبىر ەسىم — ءالى بي. ءبىز ونى 14 عاسىردىڭ رەالدى تۇلعاسى دەي الامىز با؟ سولاي دەپ قابىلداۋعا تۋرا كەلەدى، ويتكەنى ءالى بي ەسىمىنىڭ جيىلىگى مەن ورنىقتىلىعى قازاق فولكلورىندا وراقتان دا، الاۋدان دا كەم ەمەس.

ءالى بي تۋرالى قىرىم تسيكلىندە بىرنەشە مالىمەت بار. “شورا باتىر” جىرىنىڭ بارلىق دەرلىك ۆاريانتتارىندا كەزدەسەتىن ءالى ء(الي) ەسىمىنىڭ ءۇستىرت-ماڭعىستاۋ كەڭىستىگىمەن بايلانىستى بولۋ مۇمكىندىگى دە ءوز الدىنا اتاپ وتۋگە تۇرارلىق جاعداي. جىردىڭ ءبىر نۇسقاسىنداعى ءالى — قاراحان دەگەن ءولسىز حان بيلەيتىن “نوعايلى مەن تۇرىكمەن ەلىنىڭ” باتىرى، ءبيى رەتىندە كورىنەدى.[8]
تاعى ءبىر نۇسقاداعى ءالى — جاي عانا “قاراحان ەلىندەگى ايراقتى رۋىنان شىققان”[9], بۇل جەردە نوعايلى دا، تۇرىكمەن دە اتاۋى ايتىلمايدى، ونىڭ ەسەسىنە ايراقتى دەگەن بەلگىسىز رۋ اتى كەزدەسەدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ قاراسوزبەن بەرگەن “شورا باتىرىندا” دا نارىك ەلىنەن كەلىپ، ءبىر “اق قالانىڭ ماڭىنداعى ون سان نوعايلى ايراقتى ەلىنە[10], مىڭ ءۇيلى جاسىل تۇرىكمەنگە كەلەدى. تۇرىكمەننىڭ قاراحان دەگەن حانى، ءالى بي ءبيى بولىپتى”[11], ياعني بۇل ۆاريانتتاعى ءالىنىڭ ەلى — تاعى دا تۇرىكمەننىڭ قاراحان دەگەن حان بيلەيتىن ەلى[12]. تاعى ءبىر ۆاريانتتا نارىكتىڭ بارعان جەرى — ۇرگەنىش ماڭىنداعى اقشا حان ەلى، تەك بۇل جىردا ءالى اتى جوق، ونىڭ ورنىنا اقتاشى بي شىققان.[13] ءسىرا، اقتاشى — رەالدى ءالى ءبيدىڭ لاقابى بولۋى كەرەك، ويتكەنى اقتاشى (احتاچي) — شىڭعىسحان ەنگىزگەن حان-ساراي مانساپ-الپاعى اتاقتارىنىڭ ءبىرى، ونىڭ باستاپقى فۋنكتسياسى — “قوي باعۋشىلاردىڭ ۇستىنەن قاراۋشى” (“زاۆەدۋيۋششي پاستۋحامي وۆەتس”) بولعان. ال راشيد اد-ءديننىڭ جازباسىندا وسى اتاۋمەن حاننىڭ “جەكە جىلقى ۇيىرلەرىنىڭ ات باعۋشىسىن” اتاعان ەكەن. سوعان قاراعاندا، ءالى تورە تۇقىمدارىنىڭ (حان-ءسۇلتانداردىڭ) ءبىرىنىڭ قاراماعىندا اقتاشىلىق قىزمەت اتقارۋى دا ابدەن مۇمكىن.

وسى ءبىر جىردىڭ ءتورت ءتۇرلى ۆاريانتىندا ءالى-نارىك-شورا وبرازدارىنىڭ توڭىرەگىن كومكەرگەن ەپيكالىق ەتنونيمدەر مەن توپونيمدەر جانە انتروپونيمدەردى ءتىزىپ شىقساق، بىزگە بەلگىلىسى:

ايراقتى	بەلگىسىز ەل، رۋ
قاراحان	تۇرىكپەن حانى، تۇرىكپەن ەلىنىڭ اتى
نوعايلى-تۇرىكپەن ەلى	ەكى ەتنيكالىق نەگىزى بار ەپوستىق قوعام
اقشاحان ەلى	ەپوس بويىنشا ۇرگەنىش ماڭىنداعى تۇرىكپەن ەلى

 

قاراحان اتاۋى كەلتىرىلگەن ءتورت ۆاريانتتىڭ ۇشەۋىندە دە كەزدەسەدى، ياعني بۇل دا ەپوستىڭ باستاپقى ۆاريانتىندا بار جەر نەمەسە ادام اتى دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان بۇعان قاتىستى جورامال-ءتۇسپالدار دا ەكى سيپاتتاعى بولا الادى. قاراحان ءسوزىنىڭ (ەسىمىنىڭ) دە ماڭعىستاۋ ميفتىك-گەوگرافيالىق كەڭىستىگىنە قاتىسى بار، ول ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە.
تاعى ءبىر ءسوز — اقشا حان ەسىمىندەگى “اقشا” ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسى بەلگىسىز (ونى بۇگىنگى “اقشا” — “دەنگي” سوزىمەن شاتاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق), ءبىز تەك “اقشا” دەگەن ءسوزدىڭ جەر-سۋ اتتارى مەن رۋ ەسىمدەرىندە ورىن العاندىعىن عانا ايتىپ وتەمىز. وسى ەسىمنىڭ ماڭعىستاۋعا قاتىستىلىعى جونىندە اڭگىمە قىلىپ وتتىك.
ال تىزىمدە بەرىلگەن ءتورتىنشى اتاۋ — نوعايلى-تۇرىكمەن ەلى تاريحي-گەوگرافيالىق تۇرعىدان تەك ماڭعىستاۋ جانە وعان جاپسارلاس ارال-حاسارلى (كاسپي) ارالىق كەڭىستىگىندە ء(ۇستىرت، وق-بالقان، بەسقالا) عانا بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى تەك وسى ايماقتا عانا تاريحي نوعايلىلار مەن تۇرىكمەندەر قوڭسىلاس تۇرىپ، ارالاسا الادى. مىنە، بۇل جاعدايدا ءبىزدىڭ الگىندەگى اقشاحان، قاراحان، ايراقتى سياقتى توپشىلارىمىزدىڭ ماڭعىستاۋ-ۇستىرتتىك ۆاريانتى اكتۋالدى بولىپ شىعۋىمەن بىرگە، ەڭ باستىسى — ءالى وبرازى مەن ەسىمىنەن دە وسى ايماققا ءتان نىشان-بەلگىلەردى ىزدەي باستاۋعا جول اشىلادى.

بەردىباي ر. ەپوس - ەل قازىناسى. 1995. 194-6. بىزگە بەلگىلى اقتاش دەگەن جەر، قورىم قاراعان تۇبەكتە، فورت-شەۆچەنكودان اقتاۋعا قاراي جۇرەتىن جولدىڭ 22 كم-نەن سولتۇستىككە قاراي 2 كم جەردە، قىزىلوزەن اۋىلىنان سولتۇستىكتە 10 كم جەردە بار.

“شورا-نارىك” جىرلارىنداعى ءالى ەسىمىنە ماناشىۇلى تۇياقباي جىرىنداعى ورمانبەت ءبيدىڭ بالاسى دەلىنەتىن ءالى بي ەسىمىن شەندەستىرۋگە بولادى. ەكەۋىنىڭ بي بولۋى ءوز الدىنا، “ماناشىۇلى تۇياقباي” جىرىنداعى ەڭ باستى وقيعا — ورمانبەت پەن ماناشىنىڭ قازا بولۋ وقيعاسىنىڭ بولعان جەرى رەتىندە ناقتى گەوگرافيالىق نۇكتەنىڭ — ءۇستىرتتىڭ حاسارلى (كاسپي) تەڭىزىنە قاراعان سىرعىنداعى ماناشى، كۇيكەنۇشقان، اششاعاردىڭ كورسەتىلۋىنە قاراپ، بۇل جىرداعى ءالىنىڭ ء(اليدىڭ) دە ادرەسى وسى ءۇستىرت-ماڭعىستاۋدان كورسەتىلۋىن قيسىندى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

ال وسى ءالى مەن ونىڭ اكەسى ورمانبەتتىڭ ەسىمى مەن ءمۇرىن جىراۋلىق “ەر كوكشە” نۇسقاسىنداعى كوكشە باتىردىڭ قارسىلاسى دەلىنگەن قالماق حانى ءارى باتىرى — ورمانعاليدىڭ (ورمان-عالي، ورمان مەن ءالى) اتى ءبىر تەكتى دەۋگە بولادى. قالماقتا مۇنداي ادام ەسىمى بولۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان قازاقتاعى تالاي ادام اتىنىڭ ىشىنەن وسى ورمانعاليدىڭ تاڭدالۋى كەزدەيسوق ات قويۋ بولا المايدى.

ءالى بي “شورا” جىرىنىڭ بارلىق ۆاريانتىندا دا زورلىقشىل بولىپ، جاعىمسىز كەلبەتكە يە بولعان، ال “ماناشىۇلى تۇياقبايدا”، پوتانيندىك “الەۋكودا” ول جاقسى سيپاتقا يە بولعان. سوندىقتان الىگە شورا-نارىك جىرلارىنداعى جامان سيپات بەرىلۋىن باستاپقى دەي المايمىز. ول دا باسقا كەيىپكەرلەر سياقتى ءوز زامانىنىڭ ادامى بولعان، ونىڭ ەپوستاعى جامان بولىپ شىعۋى، ياعني ونىڭ وپپوزيتسياعا شىعۋى 16 عاسىرداعى ەدىگەلىك ءداستۇردىڭ جىرلاۋشىلارىنىڭ كوزقاراسىنا ساي جۇزەگە اسىرىلعان. تاريحي نارىك پەن شورا نارىكۇلى 1546 جىلى ولگەن كورىنەدى، ولاي بولسا “نارىك-شورا” جىرلارى 16 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالىپتاسا باستاعان، ال جىردىڭ سيۋجەتىنىڭ جانە ەسىمدەرىنىڭ تۇراقتىلىعى ونىڭ كونە ەكەندىگىن كورسەتەدى. كونە جىر بولعان، ال شورا مەن نارىك سول جىرلارعا جاساندى تۇردە ەنگىزىلگەن ۇستەمە-كەيىپكەرلەر (ۆستاۆكا) عانا، ولار جاڭا زامان جىراۋلارىنىڭ اۋزىمەن كونە جىردى يەمدەنىپ كەتكەن. ءمىنس، وسىنداي جاعدايدا ءالى وبرازى شورا مەن ءالى نەمەسە نارىك پەن ءالى ەپيكالىق دۋاليزمىندە نەگاتيۆتى سيپاتقا يە بولدى.

“ماناشىۇلى تۇياقباي” جىرىنداعى ورمانبەتتىڭ ۇلى ءالى — جاعىمدى كەيىپكەر، ول تۇياقبايدى ون ءبىر ءبيدىڭ بالالارىمەن تابىستىرۋشى بولادى جانە ءوزى تۇياقبايمەن دوس بولادى. ارتىنان تۇياقباي مەن ءالى ەكەۋى ىندىس حانى مەيرامحانعا قارسى سوعىسادى. سوعان قاراعاندا ءالى بي ءارى باتىر — ايقىن جاعىمدى ء(پوزيتيۆتى) وبراز. ال وسى ەكەۋىن بەلگىلى ءبىر ەتنيكالىق ساپاعا كەلتىرسەك، ورمانبەتۇلى ءالى — *دەي-ءولىم رۋىنىڭ ەپونيمى بولسا، ماناشىۇلى تۇياقبايدى — *دەي-ۋاق رۋىنىڭ ەپونيمى دەۋگە بولار[14] ەدى، ويتكەنى “تۇياقباي” ءسوزىنىڭ ۋاق (ۋۆاق، ۋباق، ىباق > تۇياق) سوزىنە بەلگىلى ءبىر ساپاداعى ۇقساستىعىنا بايلانىستى كەيىنگى زامانداردا تۋعان ەسىم ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.

الىبەك، ءالىبي جانە البەگ. ءالى ءبيدىڭ 14 عاسىردىڭ تاريحي تۇلعاسى بولۋى بەلگىلى ءبىر كەرەعارلىقتاردى تۋعىزادى، ويتكەنى ونىڭ الان (نارت-وسەتين) ەپوسىندا تىكەلەي بالاماسى — البەكتىڭ (البەگ، اليبەك) بولۋى مىناداي تاريحي ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدى قاجەتسىندىرەدى.

ەگەر ءالى بي (البەك) 14 عاسىرداعى ماڭعىستاۋلىق تۇلعا بولسا، وندا بۇگىنگى سولتۇستىك-كاۆكازدىق نارت ەپوسىنداعى البەك وبرازى ولاردىڭ ەپوسىنا 14 عاسىردان كەيىن ەنگەن بولىپ شىعادى. ال ەگەر البەك 14 عاسىرعا دەيىنگى كاۆكازدىق الان ەپوسىنىڭ كەيىپكەرى بولعان بولسا، وندا ول 14 عاسىردا ماڭعىستاۋلىق قازاق ورتاسىنىڭ فولكلورىنا كىرىككەن تاريحي ەمەس، كادىمگى ەپيكالىق كەيىپكەر عانا بولا الادى. قايسىسى دۇرىس؟ وعان بەرە سالاتىن جاۋاپ جوق، ەكى ىقتيمال جورامالدىڭ دايەكتىلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن كىتاپ تاقىرىبىنان تىم اۋىتقىپ كەتىپ، ۇزىن-سونار اڭگىمەلەۋگە كوشۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان كەلتە قايىرىپ، تەك قانا الان ەپوسىنداعى البەكتىڭ كەيبىر سيپاتتارىنا توقتالىپ وتەمىز.

الان ەپوسىنداعى البەك تۋرالى جەكە سيۋجەت جوق دەۋگە بولادى، ول تەك توترادز (توتراش) باتىردىڭ اكەسى رەتىندە ايتىلادى. البەك — الان ميفوەپيكاسىنداعى ءۇش كۆارتالدى نارت اۋىلىنىڭ ورتاڭعى كۆارتالى بولىپ تۇرعان الاگاتا، ياعني الاۋ ۇيىنەن شىققان كىسى.

البەك پەن ونىڭ ۇلى توتىراش ەسىمى سولتۇستىك كاۆكازدىق ەپوستارعا ورتاق، ال بەلگىلى ءبىر ەسىم كوپشىلىككە ورتاق بولۋ ءۇشىن ولار الگى ەسىمدى ەرتەرەكتە قابىلداۋى ءتيىس، ياعني الان دەگەن ەتنوس جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن كەزدە (14 عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن) سول حالىقتىڭ ەپوسىنىڭ البەك دەگەن كەيىپكەرى كەيىنگى عاسىرلاردا سولتۇستىك كاۆكازدىق جۇرتتارعا تاراعان. مىنە، البەك پەن توتراش ەسىمدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى ەڭ بەرى دەگەندە 13-14 عاسىرلار (ودان دا بۇرىن) بولىپ شىعادى. بىراق البەك پەن ءالى ءبيدىڭ اتتاس بولۋى (“بي”، “بەي” ءسوزىنىڭ ءوزى “بەك” سوزىنەن ءوربىپ شىققان عوي) بۇل ماسەلە جونىندە باسقا جورامال بار ەكەندىگىن كورسەتتى. ياعني البەك وبرازى 14 عاسىردا ماڭعىستاۋ جەرىندە تۋىپ، كەيىنگى 15-17 عاسىرلاردىڭ ءبىر ساتىندە عانا سولتۇستىك-كاۆكازدىق حالىقتاردىڭ نارت ەپوسىنا كىرىككەن.

بۇعان، ءسىرا، ەسەن-قازاقتاردىڭ باتىسقا كەتكەن توبى سەبەپكەر بولعان سىڭايلى[15].
بىرىنشىدەن, البەكتىڭ الاگاتا (الاگ > الاۋ) ۇيىنە، ياعني رۋىنا جاتۋى (ياعني سول رۋدىڭ ادامى بولۋى), ونى قازاقتىڭ الشىندارىنىڭ الاۋ جانە ءالىم اتاۋلارىمەن شەندەستىرۋگە مۇمكىندىك بەرە الادى. پوتانيندىك ەرتەگىدەگى الەۋكو مەن ءالى ءبيدىڭ قاتارلاس بولىپ ايتىلۋى وسى ەتنيكالىق ورتانى مەڭزەسە كەرەك. ياعني الاۋ-الەۋكو — ەتنيكالىق ورتانىڭ جيىنتىق كەيىپتەنۋى بولسا، البەك-ءالىبي — سول ورتادان شىققان ناقتى ەپوستىق كەيىپكەر. مىنە، وسى ورايدا ءالى ەسىمى مەن الاۋ ەسىمى ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى جۇرەتىن ەسىمدەر بولا الادى.

ەكىنشىدەن, الان ميفوەپيكاسىنىڭ ۇشتىك مودەلى بويىنشا البەك شىققان الاگ (الاگاتا) رۋى — ورتا دۇنيە رەتىندە ابىزدىق فۋنكتسياعا يە، ياعني الاۋدىڭ ءوزى دە، ونىڭ البەك دەگەن ۇرپاعى دا باتىردان گورى ابىز قىزمەتىن اتقارۋى ءتيىس، وسى الگىدەگى قىزمەتتى ورتاق قازاق داستۇرىندە بي دەپ اتالعان ادام اتقارادى. ال قازاقتىڭ بي دەگەن ءسوزىنىڭ كونە تۇركىلىك نۇسقاسى — بەك، ياعني “الىبەك” ەسىمى بۇگىن قازاقشا ء“الىبي” دەپ ايتىلار دا ەدى.

ۇشىنشىدەن, نارت البەك توتىراشتىڭ (توتراش، توتراز، تودرادز، تاتاراش) اكەسى، ال قازاقتىڭ الىبەك باتىر ەرتەگىسىندە توتاي ەسىمى بار (ەرتەگىدە ول ەسىم باتىردىڭ ەكى قارىنداسىنىڭ بىرەۋىنە بەرىلگەنىمەن، باستاپقىدا باتىردىڭ بالاسىنىڭ، نە قىزىنىڭ ەسىمى رەتىندە قولدانىلۋى ابدەن مۇمكىن).

تورتىنشىدەن, قازاقتا الىبەك باتىر دەگەن كونە ەپوستىڭ ەرتەگىلىك پروزاعا اينالعان ءتۇرى بار (ەرتەگىلەر. 4 توم. 1989. 71-ب.). مىنە، ەرتەگىلىك قازاق الىبەگىنىڭ دۇنيەگە سەلەبەسىن (قىلىشىن) ۇستاعان كۇيىندە كەلۋ ءموتيۆى نارت ەپوسىندا ناقتى البەك تۋرالى بولماسا دا كەزدەسەدى.

بەسىنشىدەن, نارت البەكتىڭ بالاسى توتىراشتىڭ ەسىمى ەتيمولوگيالىق دەڭگەيدە ماڭعىستاۋ-تۇرىكپەندىك تۋتىركا (تيۋتيۋركا، دۋدورگا) ەتنونيمىمەن بايلانىستى بولۋى جوققا شىعارىلمايدى. ەتيمولوگياسىن انىقتاماي-اق، توتراز (توترادز، توتراش) ءسوزىنىڭ كونە، باستاپقى ايتىلۋ قالپىن جاساماق بولساق: تورادز > توتىراگ > توتىرگا سوزدەرى شىعار ەدى. مۇنداعى “ىراع” ءسوزى “ىرىق” دەگەندى بىلدىرە مە، الدە “ىرىق” (ۇرۇق) — رۋ دەگەن ءسوز بە، ول جاعىن تاپ باسىپ ايتا قويۋ وڭاي ەمەس. ال ونىڭ ەسەسىنە ءبىز تۇرك-وعىز ەتنيكالىق ورتاسىنان دەلىنەتىن، بىراق وعىزدىعىن شارتتى تۇردە عانا ايتۋعا بولاتىن دۋدورگا، تۋتيۋركا دەگەن ەتنونيمدەرمەن شەندەستىرىپ كورۋگە بولادى. دۋدورگا — ورتاعاسىرلىق تۇرىكپەن (؟) تايپاسى، ول كەيىن تۇرىكپەننىڭ گوكلەن تايپاسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن، ال تۋتيۋركا — دۋدورگانىڭ ەكىنشى، تاريحي قۇجاتتاردا جازىلعان ۆاريانتى عانا. توتراش-توترادزداردىڭ وسى تۋتىرعامەن شەندەسۋى تاريحي جاعىنان قيسىندى بولماق. تەك ءبىز بۇل جەردە تۋتىرعانى وعىز نە تۇرىكپەن دەۋدەن گورى، باستاپقى ەتنيكالىق تەگى بەلگىسىز تايپانىڭ اتى دەگەندى ءجون كورەمىز.

س.پ. پولياكوۆتىڭ مالىمەتىنە قاراساق، وق-بالقان (جانە ماڭعىستاۋدا) جەرىندەگى تۋتۋركا ەتنونيمىنىڭ ەستىلۋ ۋاقىتى — 11-13 عاسىرلار، ال 16-17 عاسىردىڭ دەرەكتەرىندە دۋدۋرگا دەپ جازىلادى. تۇرىكپەندىك كونە رۋ — تۋتىركادان كەيىن گەركەز رۋى شىققان. گوكلەندەردىڭ ۇلكەن ءبىر اتاسى گەركەز دەپ اتالسا، جالپى گوكلەننىڭ ءوزى قايى جانە دۋدۋرگا بولىپ ەكىگە بولىنەدى[16]. مىنە، توتىراش ەسىمى دە، بايۇلى شەجىرەسىندەگى ءتۇپ-انا توتاننىڭ[17] ەسىمى دە وسى ەتنونيممەن بايلانىستى بولۋى ىقتيمال. وسى تۋتىركا رۋىنىڭ ءبىر بولىگى نەمەسە جەكەلەنگەن جىگىتتەرى 14 عاسىردا ماڭعىستاۋ-ۇستىرتتەگى ەسەن-قازاقتار قاۋىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىسۋى مۇمكىن، ياعني ءبىر قازاق وتاۋى (ۆاتاگاسى) وسىلايشا اتالىپ، ونىڭ نەگىزىندە توتىراش جيىنتىق وبرازى قالىپتاسقان دا بولار.

وسەتيندىك ەپوستا توترادز (توتراز) سوسلاننىڭ (سوسرۋكونىڭ) دۋاليستىك قارسىلاسى رەتىندە كورسەتىلسە، ادىگ ۆاريانتىندا ولار جاماعايىندار بولىپ سۋرەتتەلەدى. قازاقتا وسى ەسىمگە جاقىنداۋ كەلەتىن توتان (دوتان) ەسىمى جانە وسىلاي اتالعان ارحايكالىق ەپوس تا بار. بۇل ەپوستىڭ ەپيكالىق نۇسقاسى جاريا بولعان جوق، ول جونىندە تەك ر. بەردىبايۇلىنىڭ زەرتتەۋلەرىنەن عانا بىلۋگە بولادى. توترادز — توتراش وقيعالارى ءار كاۆكازدىق ۆاريانتتا وزگەشە دامىعان، سوندىقتان قازاق-الان ۇقساستىعىن ىزدەۋ ءدال، ناقتى ۇقساستىقتاردى بەرە المايتىنى تۇسىنىكتى، تەك توترادز باتىرعا قاتىستى ءبىر سيۋجەت قازاقتىڭ ەپوسىندا دا بار ەكەندىگىن ايتا الامىز. توترادز بەن سوسلان جەكپە-جەككە شىققاندا توترادز ونى كوتەنىنەن نايزاعا شانشىپ الىپ، كۇنى بويى تۇسىرمەي كوتەرىپ جۇرەدى. ءدال وسىنداي وقيعا قازاق ەپوسىندا دا بار (قوساي مەن سوسلان تۋرالى سالىستىرۋ اڭگىمەسىن قارا).

التىنشىدان, ءالى — الاۋ (الاگ) ءسوزىنىڭ يسلامدىق نورمالارعا بەيىمدەلۋىنەن شىققان ەسىم بولعاننىڭ وزىندە، وسى ەسىمنىڭ موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى الان جۇرتى اراسىندا تارالۋى جانە ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن ەپيكالىق ماڭىزعا يە بولۋى كۇماندى. ويتكەنى كاۆكازدىق الاندار حريستيان ءدىنىن ۇستانعان، سوندىقتان ولاردىڭ وزدەرىنىڭ باستى ەپيكالىق ەرەنىن مۇسىلمانشا اتاي قويۋى نەعايبىل.

جەتىنشىدەن, الىبەك ەرتەگىسىندەگى الىبەك باتىردىڭ قارسىلاسى شۇلىڭگىر باتىر دەپ اتالادى، ال شۇلىڭگىر (چەليۋنكير) — تۇرىكپەن جەرىندەگى، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ (ياعني ءۇستىرت قىرىنىڭ) ەڭ قيىر وڭتۇستىك شەتىنە جالعاسىپ جاتقان قىردىڭ اتى (قاپلانقىرمەن قاتارلاس، وق-بالقاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسى). 14 عاسىرداعى تۇرىكپەندەر مەن ايراقتىلار (ەسەن-قازاقتار نەمەسە ەرەكلىلەر) اراسىنداعى قاقتىعىستاردىڭ ىقتيمالدىعىن ەسكەرسەك، ماڭعىستاۋلىق ايراقتىلار مەن شۇلىڭگىرلىك تۇرىكپەندەر اراسىندا بولعان سوعىستار تۋرالى اڭىزدار كەيىنىرەك وزگەرىسكە ۇشىراپ، جەردىڭ نەمەسە تۇرىكپەن رۋىنىڭ اتاۋى قازاق فولكلورىندا قارسىلاس باتىردىڭ ەسىمىنە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن.

سونىمەن، ءالى ء(الى بي، ءالى بەك) — 14 عاسىردىڭ، ماڭعىستاۋ-ءۇستىرت ايماعىنىڭ اسا كورنەكتى وبرازى. ونىڭ جاماندىعى قاسىنداعى وراقتان نە شورادان ارتىق ەمەس، جاقسىلىعى ولاردىكىنەن كەم ەمەس. تەك جىر تۋدىرۋشى ورتا وسى ءالىنىڭ باسقارعان ورتاسىنا قاراما-قارسى تىرلىكتە بولعان بولۋ كەرەك، سوندىقتان الىگە جىردىڭ تاريحي تەاترىنىڭ ساحناسىندا كوبىنەسە جاعىمسىز كەيىپكەردىڭ ءرولى كوپ تيگەن. ءبىز ءوزىن اق، قارسىلاسىن قارا دەپ بولاتىن ايتىسكەر اقىن ەمەس، وتكەنگە بەيتاراپ (نەيترال) كوزبەن قارايتىن زەرتتەۋشىمىز، سوندىقتان دا ءالى ءبيدىڭ اسا كورنەكتى تۇلعا ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ جىراۋدان العان جامان سيپاتىن سىلىپ الىپ تاستاۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار.

مىنە، تاريحي بولسىن-بولماسىن، مەيلى جاي عانا ميفتىك-ەپوستىق تۇلعا (بەلگىلى ءبىر ەتنيكالىق توپتىڭ كەيىپتەنۋى) بولسىن، — ءالى ءبيدىڭ ماڭعىستاۋ-ءۇستىرت كەڭىستىگىمەن تىعىز بايلانىستى بەينە ەكەنىن ەشقانداي كۇمانسىز قابىلدايمىز. بۇل جاعدايدا الگى ءالاۋ-مايرام اۋليەسىندەگى ءالاۋدى الاۋ ەتنيكالىق ورتاسىنان شىققان ءالى ءبيدىڭ ەكىنشى اتى دەپ قابىلداۋعا تولىق مۇمكىندىك بار، جىردا ءبىر-بىرىنە قارسىلاس بولىپ بەينەلەنگەن ءالى بي مەن مەيرامحان وسى ءبىر ماڭعىستاۋلىق تۇپكىردە ءالاۋ-مايرام بولىپ قوسارلانا جەرلەنگەن دە شىعار. سولاي دەگەنگە سەنگىمىز-اق كەلەدى.

ءالى بي — ءالىم. ەپونيم — بەلگىلى ءبىر نىسانعا نە توپقا (قالاعا، جەرگە، رۋعا، حالىققا ت.ب.) ءوزىنىڭ ەسىمىن بەرۋشى دەگەندى بىلدىرەدى. كەيبىر ادام اتى رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتىڭ اتاۋىنا نەگىز بولادى، مىنە، ات بەرۋشى تۇلعانى ەپونيم دەيدى. ال ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان ءالى دەگەن تۇلعا قازاقتىڭ ءىرى تەرريتوريالىق (رۋلىق) بىرلەستىگى بولىپ سانالاتىن التى اتا الىمگە ات بەرۋشى بولا الا ما؟

ءالى بي ەسىمىنىڭ قازاق ەپيكالىق داستۇرىندە تۇراقتىلىققا جەتۋى، ونىڭ ايراقتى ەلىنە بي بولۋى، كەيىنىرەك ونىڭ اتى يەلەنگەن توپتىڭ (رۋدىڭ) قالىپتاسۋى مۇمكىندىگىن كورسەتەدى. ال ءالىنىڭ دە، ايراقتىلاردىڭ (ەسەن-قازاقتاردىڭ) دا

تۇرىكپەن-قىپشاق ءتىلدى ارالاس-قۇرالاس ورتا بولعاندىعىن ەسكەرىپ، وسىنداي جاڭا رۋدىڭ پايدا بولۋى جولدارىن تۇرىكپەن اراسىندا ىزدەستىرىپ كورەلىك.

ابىلعازى 15 عاسىردا وق-بالقاندى مەكەندەگەن تۇرىكپەن تايپالارى قاتارىندا اداكلى-حىزىر، اليلي، ديۋسچي، قاراويلى، سالوردى اتايدى. ول ۋاقىتتا ەرسارى حالقى ءابۋلحاندا (وق-بالقاندا) وتىراتىن ەدى... “ول ۋاقىتتا ۇرگەنىشتەن ابۋلحانعا بارۋ ءبىر اۋىستان ەكىنشى اۋىلعا بارعانداي ەدى. ويتكەنى ءامۋ سۋى ۇرگەنىش قالاسىنىڭ تۇبىنەن ءوتىپ، ءابۋلحان تاۋىنىڭ كۇن شىعىسىنا بارىپ، تاۋدىڭ تۇبىنە جەتىپ، قۇبىلا تاراپىنان ءۇيىرىلىپ، كۇن باتىسقا بارىپ، ودان ءوتىپ، وعىرجا بارىپ مازانداران تەڭىزىنە قۇيار ەدى. ءامۋ دارياسىنىڭ ەكى جاعى وعىرجاعا جەتكەنشە ەگىنشىلىك، ءجۇزىم باعى جانە اعاش وسەر ەدى. جازدا مالى بارلار شىبىن-شىركەيدەن قاشىپ، الىستاۋ جەرلەردەگى قۇدىق باسىنا كوشىپ، قىس سۋدىڭ جاعاسىنا كەلەر ەدى. بايلىق پەن مامىراجايلىقتىڭ شەگى جوق ەدى. پىشكەتتەن قارت كەشىتكە دەيىن سۋدىڭ ەكى جاعىندا اتاقتى حازار ەلى وتىراتىن ەدى. قارت كەشىتتەن ءابۋلحان تاۋىنىڭ كۇن باتىسىنا دەيىن ەكى جاعىندا ءالي ەلى وتىراتىن ەدى. ودان تەڭىزگە قۇيعان جەرگە دەيىن تۇيەشى حالقى وتىراتىن ەدى”[18]. ابىلعازىنىڭ وسى سيپاتتاماسى 1540-1550 جىلدارداعى وقيعالارعا بايلانىستى ءسوز اراسىندا كەلتىرىلگەن. بۇل ورتا ازيانى جاۋلاپ العان كوشپەلى وزبەكتەردىڭ حانى يلبارس بالاسى سۋفياننىڭ زامانى ەدى، سوندىقتان س. پولياكوۆتىڭ مالىمەتىندەگى 15 عاسىردى "16 عاسىر" دەپ تۇسىنگەن دۇرىس سياقتى. ەڭ باستىسى — 1540-50 جىلدارى وق-بالقاننىڭ ماڭىنان وتكەن داريانىڭ بويىندا “بەيمالىم ءالي ەلىنىڭ” وتىرۋى.

ال ميرحوند سول تۇستا (پولياكوۆ دەرەگىنشە — 15 عاسىر) وسى ايماقتاعى توقتامىس كىسىلەرىن ءسوز قىلادى[19]. مىنداعى اليلي ەتنونيمى ەكىنشى ءبىر جازىلۋىندا الي ەلي، ياعني ء“الى ەلى” دەپ جازىلادى.

مىنە، 15 عاسىردا وق-بالقاندا تۇرعان ءالى رۋىنىڭ (ونىڭ و باستا تۇرىكمەن بولۋى شارت ەمەس) قۇرىلىسىنان اتتاپ ءبىر عاسىر بۇرىن، ياعني 14 عاسىردا ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتكە مەكەندەۋى دە مۇمكىن جاعداي.

س.پ. پولياكوۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، الي-يلي رۋىنىڭ پايدا بولۋى، دالىرەك ايتقاندا، “الي-يلي” دەگەن اتپەن كونە رۋ-تايپالاردىڭ قالعان-قۇتقان جۇرناقتارى (كونسورتسيا نەمەسە كونۆيكسيا) نەگىزىندە جاڭا تەرريتوريالىق بىرلەستىككە (رۋعا) بىرىككەن قاۋىمنىڭ پايدا بولۋى 16-17 عاسىرلارعا كەلەدى ەكەن: “ۆرەميا 16-17 ۆۆ. دليا سەۆەرو-زاپادنوي تۋركمەني حاراكتەرنو پوياۆلەنيەم نوۆىح گرۋپپ — الي-يلي, تيۆەدجي ي در. ناريادۋ س نيمي چەتكو پروسلەجيۆايۋتسيا وگۋزسكيە پلەمەنا — يمير، يگدەر، الكا-ويلى، كارا-ويلى، دۋدۋرگا، سالورى”[20]. ارينە، پولياكوۆتىڭ تۇسپالى وتە از اقپاراتقا نەگىزدەلىپ جاسالعان، سوندىقتان ءالى-يلي رۋىنىڭ قالىپتاسۋىن ءبىر ء(تىپتى، ءبىر-ەكى) عاسىرعا كەرى شەگەرۋگە بولادى. ەگەر ء"الي" دەگەن توپ 14 عاسىردا ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋداعى الاش-قازاقتاردىڭ قۇرامىندا بولسا، وندا 1392 جىلعى اقساق تەمىردىڭ الاش بالالارىن ولتىرگەن ۋاقىتىنان سوڭ، 14 عاسىردىڭ اياعى، 15 عاسىردا ولاردىڭ قالدىعى ماڭعىستاۋعا، ودان وق-بالقانعا اۋىپ، سول جەردەگى تۇرىكمەن رۋلارىمەن ارالاسىپ، ءتىلى مەن بولمىسى تۇرعىسىنان تۇرىكمەندەنىپ كەتكەندە، ء"الى-يلي" دەگەن جاڭا، ەندىگى جەردە تۇرىكمەن رۋىن قۇرعان بولىپ شىعادى.

تۇرىكمەنستاندا، وق-بالقاننىڭ وڭتۇستىك جاعىندا، ولگى ميرحوند پەن ابىلعازىنىڭ ءاليلي رۋى تۇردى دەپ كورسەتكەن ايماعىندا بۇگىندە مايرامالى (بايرام-الي) دەگەن قالاشىق بار، وسىعان اتى ۇقساس قالا ءازىربايجان جەرىندە دە بار، ول — الي-بايراملي.

ءالى مەن بايرامنىڭ ء(الى مەن مەيرامنىڭ) ەكى جەردە قاتارلاسا ايتىلۋى، بىزدىڭشە، كەزدەيسوق ەمەس. وسىلار 14 عاسىرداعى ەسەن-قازاقتىق ءالى مەن مەيرامحان ەسىمدەرىنە بايلانىستى بولعان، ياعني 14 عاسىردىڭ اياعىنداعى ەسەن-قازاق ويرانىنان كەيىن تۇرىكمەنستانعا، ودان وڭتۇستىك كاۆكازعا كەتكەن ءالى مەن مەيرام ەسەن-قازاقتارىنىڭ تۇقىمدارىنان قالعان توپونيمدەر (ەلدى مەكەندەر) اتاۋى بولۋى مۇمكىن. الدىڭعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، بۇل دا قيال ەمەس، قيسىندى تۇسپال سياقتى.

1896 جىلى اشحابادتا جارىق كورگەن “ۆوەننىي وبزور” كىتابىندا كورسەتىلگەن ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى 2834 قۇدىعى بار 294 سۋدىڭ اتى اتالىپتى، مىنە، سول قۇدىقتاردىڭ اراسىندا بايرام-الى دەگەن قۇدىق، جەر اتى ماڭعىستاۋدا دا بولعان ەكەن[21]. تەك ونىڭ ناقتى ورنى كورسەتىلمەگەن، ونى شامالاپ جاڭاوزەن قالاسىنان وڭتۇستىك-باتىستا 45 كم جەردەگى بايرام، قىزىلادىر وڭىرلەرىندە بولار دەپ شامالاپ كورسەتۋگە بولادى. مىنە، وسىنداي تاعى ءبىر بايرام-الى تابىلىپ وتىرعان جاعدايدا ء“الى مەن مايرامنىڭ باستاپقى كوورديناتى قايدا؟” دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەندە، وندا ماڭعىستاۋ جەرىندەگى ايراقتى تاۋىنىڭ كۇنگەي-شىعىس جاعىندا جاتقان كونە اۋليە دەلىنەتىن ءالاۋ-مايرام اۋليە — وسى ءالى-الاۋ مەن مەيرامنىڭ (ەگەر ولاردى 14 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ناقتى بي، اتاماندار دەپ تۇسىنەر بولساق) مولاسى دەگەن دۇرىس بولار ەدى.

سونىمەن، 14 عاسىردىڭ اياعىندا ويران بولعان ەسەن-قازاقتاردىڭ (نەمەسە ايراقتىلاردىڭ) ءالى-مايرام توبىنىڭ (ۆاتاعاسىنىڭ) ءبىر بولىگى وڭتۇستىككە، تۇرىكمەنستانعا كەتىپ، 15-16 عاسىرلاردا ء“الى ەلى” دەپ اتالاتىن جاڭا تۇرىكمەن رۋىنا نەگىز بولعان. ال سول باعىتقا كەتكەن تاعى ءبىر توبى يرانعا، ازىربايجانعا كەتىپ، تۇرىكمەن-ءازىربايجان ءتىلدى قىزىلباستاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋى ابدەن مۇمكىن ءجايت.

ال سول ەسەن-قازاقتىق ءالى (الاۋ-مايرام نەمەسە ءولى-مايرام) توبىنىڭ نەگىزگى بولىگى قىپشاق ءتىلدى ورتادا قالىپ، 15 عاسىردا بۇكىل نوعايلى — دەشتى-قىپشاققا تارالىپ، بۇگىنگى ءالىم جانە ارعىن-مەيرام رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەرىنە ۇيىتقى بولعان دەۋدىڭ دە قيسىنى بار. اقساق تەمىر (جانە باسقا حاندار) ويرانداعان كەزدە جان-جاققا ىدىراپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ىشىندەگى الىلەردىڭ ءبىر بولىگى وق-بالقانعا كەتىپ، 15 عاسىردا تۇرىكمەن رۋى رەتىندە كورىنسە، ءبىر بولىگى تورعاي، ورالتاۋ، ەسىل-توبىل ايماعىنا قاراي كەتىپ، كەيىنگى ءالىمۇلى توبىنا ۇيىتقى بولعان دەي الامىز. ارينە، بۇل بولجام عانا. ءبىر كىسىدەن تاراتىپ رۋ مەن حالىقتى شىعاراتىن شەجىرەدەن اسا الماعان عالىمدارىمىزعا وسىنداي دامۋ، پايدا بولۋ جولدارىن دالەلدەپ، سەندىرە قويۋ ايعا ۇشىپ بارۋمەن بىردەي قيىن شارۋا، بىراق ءبىز، اۋەلى ۇستىرتتە تۇرىپ، ارتىنان سارىارقادا ۇلكەن رۋلىق قاۋىمعا ۇيىتقى بولعان ەر كەكشە، ەر قوساي ۇرپاقتارى - ۋاقتاردىڭ دا بولۋى مىسالىنا قاراپ، وسىنداي دامۋ سۇرلەۋىن مۇمكىن نارسە دەي الامىز. جالپى وسى جاڭا ەتنوگەنەز داۋىرىنە (پروتسەسىنە) ازداپ تا بولسا كوڭىل بولگەنىمىز دۇرىس سياقتى.

***

15 عاسىردان كەيىن نەمەسە قايتادان بۇرشىك اتقان شەشەكتەر

14 عاسىردىڭ اياعىندا بولعان الاش ويرانى نەمەسە ەسەن-قازاقتار ويرانى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ ەركىن دە وركەنيەتتى قوعام قۇرۋ ارەكەتىن بايانسىز ەتىپ، باسى قۇرالعان قىرىق قۇراۋ قوعامدى بىت-شىت قىلىپ ىدىراتىپ جىبەردى. بىراق بۇل زامان اقىر ەمەس، جاڭا وركەندەۋدىڭ دە باسى ەدى. ويران بولعان جۇرتتىڭ ۇلكەندى-كىشىلى شاشىراعان قالدىقتارى، جەكەلەنگەن تۇلعالارى بۇكىل دالاعا، ەڭ الدىمەن، قىپشاق ءتىلدى كەڭىستىككە تاراپ كەتتى. ولار بارعان جەرلەرىندە سول جەردەگى شەجىرەلىك تەگىنىڭ بولەك بولعانىمەن، ءتىلى، تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى مەن ءدىني سەنىمدەرى ۇقساس بولعان رۋ-تايپالارمەن قاۋىمداستى. ءبىرى جەرگىلىكتى رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەرگە سىڭگەندەي، ءىز-ءتۇسسىز اتىن دا، زاتىن دا جوعالتىپ كەتسە، ەندى بىرەۋلەرى، كەرىسىنشە، بارعان جەرلەرىندە جاڭا رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا ۇيىتقى بولىپ، وزدەرىنىڭ ەسەن-قازاقتىق تەگىن شەجىرەلىك-زەيىندىك دەڭگەيدە ۇمىتقانىمەن، تۇيسىكتىك، سانا-سەزىم استارىنداعى دەڭگەيدە ساقتاپ قالدى. مۇنداي جاڭا قازاقى (15-16 عاسىرلار ءۇشىن جاڭا قازاقتار) تاعدىرى، قالىپتاسۋ جولى تۇرلىشە بولىپ ءوربىدى.

ءبىز ەسەن-قازاقتاردىڭ 15 عاسىرداعى قالدىقتارىنان وربىگەن بىرنەشە جاڭا سۋبەتنيكالىق قۇرىلىمدى اتاپ كورسەتە الامىز.

ءبىرىنشى — بايۇلدار, ياعني ەسەن-قازاقتاردىڭ ويراننان قالعان ەڭ ۇلكەن توبى. ولار العاشقى قازاقىلىق قاۋىمدار قالىپتاسقان ماڭعىستاۋ-ءۇستىرت، جەم-ساعىز، ويىل-قوبدا، جايىق-وزەن، مۇعالجار ايماعىندا قالىپ، 15 عاسىردا “نوعاي” دەگەن اتپەن دۇرىلدەگەن ەدىگە-نۇرادىن تۇقىمدارىنىڭ تايپالىق بىرلەستىكتەرىنە ەكىنشى قاتارداعى توپ ەسەبىندە كىردى.

ەكىنشى — ءالىمۇلى نەمەسە قاراكەسەكتەر, ەسىل-توبىل ايماعىنا ىعىسقان ەسەن-قازاقتاردىڭ ەكىنشى ءىرى توبى. ولار باسقا ۇساق (كەتە، شومەكەي، ت.ب.) رۋلاردى وزدەرىنە قوسىپ، جاڭا قاۋىمداسۋدىڭ باسىندا تۇردى.

ءۇشىنشى — ۋاقتار, ياعني ەر كوكشە مەن ەر قوسايدىڭ رەسمي ۇرپاقتارى، ولار ەسەن-قازاقتىق، جاد نەگىزىندە سولتۇستىك دالالاردا جاڭا رۋلىق بىرلەستىكتى قۇردى. كەيىن قازاقتىڭ ورتا جۇزدىك توبىنا جەكە رۋ ەسەبىندە كىردى.

ءتورتىنشى — ارعىندار, سولتۇستىك دالاعا كەتكەن ەسەن-قازاقتاردىڭ ءبىر ءىرى توبى، ءسىرا، “مەيرام” نەمەسە “قاراكەسەك” دەپ اتالعان توپ وسى ايماقتاعى كىشى رۋلاردى، 13-14 عاسىرلاردا “ارعىن” اتىنا يە بولعان جەرگىلىكتى شاعىن توپتاردى قاۋىمداستىرىپ، 15-16 عاسىرلاردا بۇگىنگى ورتا جۇزدىك ارعىنداردىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى.

بەسىنشى توپ — سىرگەلىلەر, وڭتۇستىككە، قاراتاۋ-سىر ايماعىنا كەتكەن ەسەن-قازاقتاردىڭ قالدىعى. مۇندا ولار وزدەرىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى مەن سىرگەلى دەگەن اتپەن ۇلى جۇزدىك جەكە رۋدى قالىپتاستىردى.

بۇلاردان باسقا جەكە، شاعىن توپتار دا بولعان شىعار، ماسەلەن، بۇگىنگى ورتا جۇزدىك كەرەي رۋىنىڭ ۇيتقىسى بولعاندار دا وسى ەسەن-قازاق ورتاسىنان شىققان دەگەن جورامالىمىز بار، بىراق قولدا بار ماتەريالدار اۋقىمى ولاردى سارالاپ، انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوعان قاراماستان، ءبىرىنشى قازاقتاردىڭ تۇقىمدارى ءارتۇرلى ساپادا بۇگىنگى قازاقتىڭ كەلبەتىن جاساۋدا شەشۋشى ءرول اتقارعانىن ايتۋعا بولادى. قازاقتىڭ ءۇش ايماعىنان دا، ياعني ءۇش جۇزىنەن دە ورىن العان ولار قازاق اتىن، يدەياسىن تاراتۋشىلار بولدى.

***

ءالىم جانە الاش. مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ جازبالارىنىڭ ىشىندە كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرمەن بەرىلمەگەن ءبىرلى-جارىم جويتىلعان جورامالدار بار. سولاردىڭ ءبىرى — الاش اتاۋىنىڭ بۇكىل قازاقتىق ۇعىم بولىپ تارالماستان بۇرىنعى تەك دەي-الشىن قاۋىمدارىنىڭ اراسىندا تارالۋ ىقتيمالدىعى تۋرالى ويلار. تانا رۋىنان شىققان باتىر ءارى بي جيەمبەتتىڭ ەسىمحانعا ايتقان سوزدەرىندەگى “الاشىما ۇران سالارمىن” دەگەنىنە قاتىستى م. تىنىشباەۆ بىلاي دەيدى: “ەتو فرازا وپرەدەلەننو ۋكازىۆاەت، چتو الچينى پريبىلي ك ەسىمۋ  سراۆنيتەلنو نەداۆنو ي، ۆو ۆتورىح  (چتو وسوبەننو ينتەرەسنو), چتو ۋران الاش ۆ ەتو ۆرەميا پرينادلەجال پرەيمۋششەستۆەننو الچينۋ”[22]. تىنىشباەۆ وسى ويىنا قوسىمشا تىرەك رەتىندە تاعى ەكى مىسال كەلتىرگەن. ايتا كەتۋ كەرەك، مۇحامەتجان دا شوقاننىڭ، لەۆشيننىڭ جازبالارىن پايدالانعان، ال مۇحامەتجاننىڭ جازبالارى مەن پىكىرلەرىن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر (مىسالى، ق. سالعارين) دە كەڭىنەن پايدالانعان. ال ونىڭ كەلتىرگەن ولەڭ-مىسالدارىن بۇگىنگى، تولىقتىرىلعان نۇسقاسىندا قايتا كورسەتۋگە بولادى.

الاش تا الاش بولعالى،
الاشا اتقا مىنگەلى،
الا شۇبار تۋ بايلاپ،
الاشقا ۇران بەرگەلى،
ءالىم ەدى اعاسى،
شولپان ەدى اناسى[23].

جيەمبەت جىراۋدىڭ ەسىمحانعا ايتقانى:
قايراتىم قانشا قايتسا دا،
مۇنىڭا، حانىم، شىدامان.
ارقاعا قاراي كوشەرمىن،
الاشىما ۇران دەسەرمىن،
ات قۇيرىعىن كەسەرمىن،
ات ساۋرىسىن بەرەرمىن،
الىستا داۋرەن سۇرەرمىن.
قاراماساڭ، حانىم، قاراما،
سەنسىز دە كۇنىمدى كورەرمىن[24].

ەگەر "الاش" ەسىمىن باستاپقىدا تەك *دەي-الشىنداردىڭ[25] مەنشىكتى اتى بولعاندىعىن ەسكەرسەك، وندا سول *دەي-الشىن بىرلەستىگىنىڭ ەكى قاناتتى بىرلەستىگى ء(الىمۇلى-بايۇلى) ءالىمۇلى توبىنداعى مارتەبەسى ۇلكەن بولىپ، ول اعا سانالعان. ولاي بولسا، رۋى ءولىم جاسكىلەڭ اقىننىڭ بەرىش-بايۇلىدان شىققان مۇرات اقىنعا ء“الىمنىڭ اعاسى” دەۋى تاريحي-شەجىرەلىك تۇرعىدان ابدەن ورىندى، ويتكەنى ول الاش دەپ تەك ءالىم مەن بايۇلىدان تۇراتىن كونە الاشتاردى ايتىپ وتىر. سوندىقتان بۇل قاۋىمداستىقتاعى ءالىمنىڭ اعالىعى شەجىرەلىك يەرارحيا تۇرعىسىنان العاندا دۇرىس. بۇل جەردە مۇراتتىڭ بەرگەن جاۋابى ايتىس ءپرينتسيپى تاراپىنان دۇرىس بولعانىمەن، شەجىرە تاريحى ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس.

شەجىرە بويىنشا الاۋدان نەمەسە الشىننان قاراكەسەكتەر ء(الىم توبى) مەن قىدىربايلار (بايۇلى توبى) تارايدى. اعايىندى ەكەۋدىڭ ۇلكەنى — قاراكەسەك-ءالىم بولىپ تابىلادى. بۇل شەجىرە اعاشىنىڭ باسقا دا نۇسقالارى بار، بىراق بارلىعىندا دا وسى ەكى بالالىق ءپرينتسيپتىڭ ىشىندە ۇلكەن دەلىنەتىنى — وسى ءالىم.

مىنە، وسى *دەي-الاش — *دەي-ءالىم + *دەي-بايۇلى فورمۋلاسىن نەگىزگى سانايتىن بولساق، وندا 1350—1390 جج. ەسەن-قازاق الاشتارىنداعى ەكى نەگىزگى توپتىڭ ۇلكەنى وسى الىمگە كەيىننەن ۇيىتقى بولعان *دەي-ءالىم قازاقتارى بولعان دەگەن جورامالدىڭ قيسىنى كەلە باستايدى. ال سول *دەي-الىمدەردىڭ ءىزى ەسەن-قازاقتان (ايراقتىدان) تابىلا الا ما؟

ءالى ءبيدىڭ، ءبىر جاعىنان، الاۋدىڭ ەپيكالىق دوسى رەتىندە (پوتانيندىك ەرتەگىدە) دە، ەكىنشى جاعىنان، الاۋدىڭ ەكىنشى مۇسىلماندانعان اتى رەتىندە نەمەسە الاۋ رۋىنان شىققان ءبىر ءبيدىڭ ءوز اتى رەتىندە الاۋ-الىممەن شەندەسە الاتىنىن ايتىپ وتتىك. جاسكىلەڭ مەن ءمۇرات ايتىسىنداعى، كەزىندە م. تىنىشباەۆ تا اتاپ وتكەن ولەڭ جولدارىنداعى انىقتاما دا ايتىستاعى ءوزىن-ءوزى اسىرا ماقتاۋ ءتاسىلى ەمەس، شەجىرەلىك اڭىزدارعا نەگىزدەلگەن. “الاش، الاش بولعاندا ...ءالىم ەدى اعاسى، شولپان ەدى اناسى”، — دەلىنۋى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تاريحي رەالدىلىقتى كورسەتەدى.

14 عاسىردا الاش قاۋىمى ء(بىزدىڭ اڭگىمەمىزدەگى ايراقتىلار نەمەسە ەسەن-قازاقتار دەگەنىمىز — وسى الاش قاۋىمى) قالىپتاسقاندا، ءالى توبى ۇلكەن، اعا ستاتۋسىنا يە بولعان. ادەتتە اعا بولۋ ءۇشىن ابىزدىق فۋنكتسياعا يە بولۋ كەرەك، سوندىقتان ءالى-14 توبى (كونسورتسياسى) سۋفيلىك ماشايىقتاردان نەمەسە كونە ءدىني ابىزداردان شىققان ءبىر تۇلعا باسقارعان قۇراندى توپ (كونسورتسيا) بولعان[26] دا شىعار، سوندىقتان ولار الگى اڭىزداعى جات جۇرتتىق (مۇمكىن، پارسى، ورتا ازيا) دانا قارتتىڭ ۇرپاقتارى مارتەبەسىنە يە بولىپ، ەسەن-قازاق ورتاسىندا بەلگىلى ءبىر ابىزدىق فۋنكتسياعا يە بولعان. بۇگىنگى ءالىمنىڭ اعالىعى دا سول فۋنكتسيادان قالعان سارقىن دا شىعار.

***

بۇگىنگى التى اتا ءالىم توبى — ۇلكەن تاريحي-تەرريتوريالىق بىرلەستىكتەردىڭ ءبىرى بولعان. بىزگە ءالىمۇلىنىڭ 18-20 عاسىرلارداعى قونىستانۋ تەرريتورياسىنان باسقا 17 عاسىرداعى، ءتىپتى 16 عاسىرداعى تەرريتورياسى بەلگىلى. الىمدەر 16-17 عاسىرلاردا ارال مەن سىرداريادان وڭتۇستىككە جانە وڭتۇستىك-شىعىسقا قارايعى قىزىلقۇم كەڭىستىگىندە، سامارقان مەن بۇقاراعا ىرگەلەس ايماقتاردا مەكەندەگەن. سەيىتقۇلدىڭ، جالاڭتوستىڭ ناقتى ءومىر جولىنىڭ وسى ايماقپەن بايلانىستىرىلۋى وسىعان كۋا. بىراق ا) الىمدەردىڭ وزىمەن ىرگەلەس ورتا نەمەسە ۇلى ءجۇز قازاقتارىمەن شەجىرەلىك بايلانىسقا ەمەس، بايۇلى-الشىنمەن شەجىرەلىك بايلانىسقا ءتۇسۋى; ءا) الاۋ ەسىمىنە بايلانىستى بولۋى ولاردىڭ 16 عاسىرعا دەيىنگى تاريحى قالاي بولعاندا دا باتىس دالامەن بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

تاعى ءبىر ەسكەرەر ءجايت — قىرىم-نوعايلى تسيكلى، جالپى وسى فولكلورلىق كەشەن بايۇلىدارمەن سالىستىرعاندا ءالىمۇلى قازاقتارىندا تارالماعان دەسە دە بولعانداي. دەگەنمەن ولاردىڭ كىشى جۇزدىگى مەن الاۋ-ءداستۇرىنىڭ ناق نوعايلى ورتاسىنان شىققاندىعىن كورسەتەدى. وسىنداي ەكى قاراما-قايشىلىقتى تەك مىناداي سيپاتتا تۇسىندىرۋگە بولادى.

14 عاسىردىڭ اياعى، 15 عاسىردىڭ باسىنداعى ەدىگە-توقتامىس-تەمىر سوعىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ىدىراپ كەتكەن ەسەن-قازاقتاردىڭ ناقتى ءبىر توبى، ياعني وزدەرىن ءالىنىڭ نەمەسە ءالى (مەبەتتىڭ) ۇرپاعىمىز دەپ اتاعان توبى باتىس قازاقستاننان سولتۇستىك-شىعىسقا، تورعاي، سارىارقا، توبىل جاققا كەتكەن. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز — قولدا بار ءالىم شەجىرەسىندە قاراكەسەك (ۇلاناق)[27] دەپ اتالعان ءىرى توبىنىڭ ىشكى ەكى بولىگىنىڭ ەسىل مەن تابىل (توبىل) بالالارى دەپ اتالۋى. ءبىر توپتىڭ ەكى بولىگىنىڭ سولتۇستىك دالاداعى ەكى ءىرى وزەن اتىمەن (ەسىل، توبىل) اتالۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇل 17-18 عاسىرلارداعى قالىپتاسقان ءالىم-قاراكەسەك شەجىرە ءداستۇرىنىڭ ءوز تاريحىنىڭ ءبىر ءساتىن وسىلايشا ەستە ساقتاۋىنىڭ كورىنىسى.

ءالى ءبيدىڭ ۇلدارى 15 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باتىستان ەسىل-توبىل دالالارىنا كەتىپ، سول جەردە از توپتارمەن قاۋىمداسا باستاعان[28]. بۇل — نوعاي ورداسىنىڭ شىعىسقا قاراي ۇلعايىپ، سوسىن ءابىلحايىر بيلەگەن كوشپەلى وزبەك حاندىعىنىڭ كۇشەيگەن تۇسى.

ءسىرا، سالىستىرمالى تۇردە قىپشاق سياقتى ءىرى تايپالارعا قاراعاندا سانى از بولعان ءالىمۇلدارى اۋەلى نوعاي ورداسىنا كىرسە، ارتىنان كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنە كىرگەن. 15 عاسىردىڭ سوڭىنا تامان جانە 16 عاسىردىڭ باسىنداعى دالانىڭ قازاق پەن وزبەك بولىپ ەكىگە اجىراسۋ كەزىندە ءالىمۇلدارى كوشپەلى وزبەكتەر قاتارىندا ەسىل-توبىل ايماعىنان وڭتۇستىككە، سىر-قىزىلقۇم جانە كەرمينە-نۇراتاۋ ايماعىنا قونىس اۋدارعان. سانى از بولسا دا قۋاتتى ءالىمۇلدار سول ايماقتاعى ەجەلگى كوشپەلى ء(ىشىنارا وتىرىقشى) جۇرتتاردىڭ سارقىندارى بولعان شومەكەيلەر مەن كەتەلەردى، ت.ب. بىرىكتىرىپ، 16-17 عاسىرلاردا ۇلكەن ءالىمۇلى-قاراكەسەك بىرلەستىگىنە اينالعان. ول كەزدە قازاق پەن كوشپەلى وزبەكتىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى شامالى ەدى، سوندىقتان ءالىمۇلدارى قازاق-وزبەك ەكىۇدايلىعىنان بىرتە-بىرتە قازاقتىقتى تاڭداپ العان.

بۇل كەزدە ءالىمۇلدارى باياعى ەسەن-قازاق-ايراقتىلىق ءالىنى ۇمىتىپ كەتكەنىمەن، شەجىرەلىك ءتۇپ-اتا الىمگە اينالعان ءتۇرىن ساقتاپ قالعان ەدى. سونداي-اق، شەجىرەلىك جاد ولاردىڭ الاش، الاۋ، ياعني الشىن ەكەندىگىن دە ساقتاپ قالدى، سوندىقتان 17 عاسىردىڭ اياعىندا ءۇش جۇزدىك قۇرىلىم قالىپتاسقاندا, ءالىمۇلى بايۇلىمەن بىرگە كىشى جۇزدىك توپقا اينالعان ەدى.

ءوز كەزەگىندە، بۇكىل ءالىمۇلىنا ەپونيم بولعان ءالى ءبيدى ماڭعىستاۋلىق ەسەن-قازاقتارىنىڭ ءبيى، اتامانى دەپ اتاي الامىز. ماڭعىستاۋداعى ايراقتى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بەتىندە ەلەۋسىز جاتقان ەكى مولانىڭ (الەۋ-مايرام) ءبىرى وسى الىنىكى (الىمدىكى) دەگەنگە دە ىنتالى بولعان ءجون سەكىلدى. تۇتاس ءبىر جۇرتتىڭ ارعى اتاسىنىڭ ماڭعىستاۋدا جاتۋى ولكە تاريحى ءۇشىن ەلەۋسىز قالماس دەگەن ويدامىز.

ءالى جىگىتتەرىنىڭ باتىستان سولتۇستىك-شىعىس دالالارعا كەتۋىمەن ۋاق رۋىنىڭ بىزگە بەلگىلى 11 ىشكى رۋىنىڭ بىرەۋى الىمبەت دەپ اتالۋى دا وسىمەن بايلانىستىرىلادى (مۇنداعى ءدىني ۇستەمە — ۇمبەتتى الىپ تاستاساق، شىعاتىن جالعىز ءسوز — ءالي بولماق). سول سياقتى ادايدىڭ مۇڭالىنان بەس بالانىڭ ءبىرى — ءالي دە باعزى الىمەن بايلانىستا بولۋى ابدەن مۇمكىن[29].

مەيرامحان — ارعىنداعى بەس مەيرامنىڭ اتاسى

ءالاۋ-مايرامنىڭ قۇراندى اتاۋىنداعى ەكىنشى كومپونەنت — مايرام ەسىمى. وسى مايرامدى قازاقتىڭ ارعىن رۋىنداعى “بەس مەيرام” دەپ اتالعان ءىرى، رۋ قۇراۋشى ۇيىتقىسىنا ات بەرگەن ارعى اتا بولا الادى دەپ توپشىلاي الامىز با؟ ول ءۇشىن ۇلكەندى-كىشىلى دالەلدەمەلەردى ۇسىنىپ كورەيىك.
بىرىنشىدەن, ءالاۋ-مايرامنىڭ ەكى تۋىسقانى دەلىنەتىن شىلگوز، ۇشكوز (شەتپە) ەسىمدەرىندەگى “كوز” ۇعىمى ويعا بىردەن ارعىننىڭ “كوز تاڭباسىن” ساپ ەتكىزىپ تۇسىرە كەتەدى. كونە ميفتىك تانىمدا كوز — كۇن بەلگىسى، “كۇننىڭ كوزى”، سونداي-اق دانالىق پەن ابىزدىقتىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. الاۋ نەمەسە الاگاتا ۇيىندەگى بيلىك، ابىزدىق سيپاتتىڭ اڭعارىلۋى دا، ارعىننىڭ رەسمي تۇردە جالپى قازاقتىق ۇشتىك الەۋمەتتىك-فۋنكتسيالىق بولىنۋدە ابىز، بي (“ورتا جۇزگە قالام بەرىپ داۋعا قوي” نەمەسە “كىتاپ بەرىپ، نەمەسە قامشى بەرىپ داۋعا قوي”) مارتەبەسىنە يە بولۋى وسى تاڭباعا يە بولۋىمەن استاسىپ جاتقان سياقتى. ارعىندىق بەس-مەيرام بۇكىل ارعىن ەلىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى بولىپ سانالادى، ياعني ارعىننىڭ جالپىقازاقتىق ابىزدىق فۋنكتسياسى العاشىندا، ياعني 15-16 عاسىرلاردا ارعىن ىشىندەگى تەك بەس-مەيرامنىڭ ەنشىسىندە بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال بەس-مەيرام توبىن قالىپتاستىرۋشىلار وزدەرىنىڭ ارعى اتاسى رەتىندە وسى كوزگە قاتىسى بار ءالاۋ-مايرامدى ەسەپتەگەن دە شىعار.
ەكىنشىدەن, ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز اراسىنداعى شەجىرەلىك ساباقتاستىق ەڭ الدىمەن ءالىم-ارعىن ساباقتاستىعى ارقىلى كورىنەدى. ءالىم مەن ارعىننىڭ شەجىرەلىك كەشەنىندەگى ۇقساستىقتارعا قاراپ، ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ورتاق باستاۋلارعا يەك ەكەندىگىن كورسەتەدى. وسى جاعدايدا ءالاۋ-مايرام ەسىمىندەگى الاۋ ء(الىم) مەن مەيرام ەسىمدەرىنىڭ قاتار تۇرۋى وسى تۋىستىقتى كورسەتەتىن سياقتى.
ۇشىنشىدەن, الدىڭعى اڭگىمەلەرىمىزدە ءسوز قىلعانداي ء“الى” مەن “مەيرام” ءسوزىنىڭ قاتارلاسا ءجۇرۋى وعىز-تۇركى دۇنيەسىندەگى تاريحي توپونيمدەردەن كورىنىس تاپقان. تۇرىكمەنستانداعى بايرام-الي مەن ازىربايجانداعى اچي-بايراملى ءالى (سونىمەن بىرگە مەيرام توبىنىڭ دا) 14 عاسىردان كەيىنگى تۇرىكمەن باعىتىنداعى دامۋ كەڭىستىگىندە جاتقان اتاۋلار، وسى قالا اتتارى باستاپقىدا ەتنونيمگە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.
تورتىنشىدەن, مەيرامحان — مۇرىن جىراۋ نۇسقاسىنىڭ ماناشىۇلى تۇياقباي جىرىنداعى قالماق حانىنىڭ ەسىمى. ول — ەپوس بويىنشا ء“وز باتىرلارى” بولىپ سانالاتىن ماناشىۇلى تۇياقباي مەن ورمانبەت ءبيدىڭ بالاسى ءالى باتىرلاردىڭ قارسىلاسى. جىردىڭ اتى جىر عوي، ونىڭ تاريحيلىعى كوبىنەسە “بۇقانىڭ بۇزاۋلاعانىنداي” بولىپ شىعادى ەمەس پە. بىراق ءبىز وسى مەيرام ەسىمدى ىندىس-قالماقتىڭ ارعى اقيقات تەگى ورتا جۇزدىك ۇلكەن رۋ — ارعىننىڭ ارعى ۇيىتقى-اتاسى بولۋىندا، ياعني *دەي-ارعىندا جاتىر دەگەن جورامالدى ايتقىمىز كەلەدى. راسىندا دا وسى جىرداعى مەيرامحان مەن بۇگىنگى ارعىننىڭ بەس مەيرامى اراسىندا تىكەلەي ساباقتاستىق بار دەۋگە بولا الا ما؟ ارينە، ەڭ وڭايى — وسى جورامالدى جوققا شىعارىپ، جىرداعى مەيرامحان ەسىمى — كەزدەيسوق ايتىلا سالعان جولشىباي ەسىم دەي سالۋ، دەگەنمەن ازىن-اۋلاق زەرتتەۋشىلىك ينتۋيتسيا بايىپتاپ قارا دەگەندى ايتقانداي بولادى.
ناقتى مەيرامحانعا قاتىستى ايتارىمىز: ازعانا ماتەريالدا ساقتالعان ماناشىۇلى تۇياقباي، ورمانبەتۇلى ءالى مەن سول ەكەۋىنىڭ قارسىلاسى — مەيرامحان قۇرايتىن ۇشتىك تە كەزدەيسوق ەسىمدەر جيىنتىعى ەمەس. ولار — بەلگىلى ءبىر رۋلىق-ەتنيكالىق ورتانىڭ *دەي-وبرازدارى بولىپ تابىلادى. ءبىز ماناشىۇلى تۇياقبايدان — *دەي-ۋاق — بولاشاق ورتا جۇزدىك ۋاق رۋىنىڭ 14 عاسىرداعى ۇيىتقىسىن كورسەك، الىدەن — *دەي-ءالىم, ال مەيرامحاننان — *دەي-مەيرام (ارعىن) رۋلارىنىڭ ەتنيكالىق ۇيىتقىسىن كورەمىز.

بۇگىنگى قازاقتىڭ ارعىندارى تۋرالى شەجىرە

بۇگىنگى قازاقتىڭ ارعىندارى تۋرالى شەجىرە ولاردى بەس مەيرام، جەتى مومىن دەپ ەكى ۇلكەن توپقا بولەدى. جالپى ارعىن شەجىرەسى دە، باسقا قازاقتىڭ ۇلكەن رۋلارىنىڭ شەجىرەلەرى سياقتى كوپ نۇسقالىلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. ءبىزدىڭ قاراستىرار ەسىمىمىز تاراپىنان وسى ەكى توپقا ءبولىنۋدىڭ قولايلى ءارى ءجيى كەزدەسەتىن نۇسقا ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، وسى بەس مەيرامعا: قۋاندىق، سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك، قاراكەسەك دەگەن ىشكى رۋلاردىڭ كىرەتىنىن دە ەسكە سالا كەتەمىز[30]. وسىعان قاراپ-اق، 15-16 عاسىرلارداعى قازاق ارعىندارى نەگىزگى ەكى ءتۇرلى بىرلەستىكتەن نەمەسە ەكى رۋلىق-ەتنيكالىق كومپونەنتتەن تۇراتىندىعىن بايقايمىز، ياعني 15-16 عاسىرلارداعى مەيرام توبى (كونسورتسياسى) باسقا ءبىر رۋلىق قاۋىم — مومىن كونسورتسياسىمەن بىرلەسىپ، قاۋىمداسىپ، بۇگىنگى ارعىن جۇرتىن قالىپتاستىرعان. ولاردىڭ قايسىسى ۇيىمداستىرۋشى بولدى، قايسىسى قوسىلۋشى بولدى؟ ارعىن اتىن وسى ەكى توپتىڭ قايسىسى بەردى؟ — بۇل ساۋالدارعا ءالى جاۋاپ بەرىلگەن جوق. بىراق شەجىرە بويىنشا مەيرامداردىڭ ارعىننىڭ بايبىشەسى ەرگۇلدەن تۋعانىنا قاراپ، ارعىن-15-16 بىرلەستىگىندە شەشۋشى رولگە وسى مەيرامداردىڭ يە بولعانىن ايقىنداۋعا بولادى.
ءبىز وسى مەيرامداردى ەسەن-قازاقتارمەن ساباقتاستىرۋعا قۇلىقتىمىز. بىراق “مىناۋ دالەل” دەپ تىندىرا سالار ەشتەڭە جوق، تەك كەيبىر قيسىندارمەن شەكتەلۋگە تۋرا كەلەدى.
بىرىنشىدەن, شەجىرە ارعىنداعى مەيرامنىڭ قايىن جۇرتىن الشىننان شىعارادى. ونىڭ قالىڭدىعى نۇرقيا — الشىننىڭ دوسباي دەگەن كىسىسىنىڭ قىزى ەكەن. سول قىزبەن ونىڭ قارقابات دەگەن جەڭگەسى جانە تاعى ءبىر قىزمەتشى بولعان جەتىم قىز كەلىپتى دەسەدى. مەيرام بولسا، وسى ۇشەۋىن دە قاتىن ەتىپ الىپتى: نۇرقيادان — قۋاندىق، سۇيىندىك; قارقاباتتان — بەگەندىك، شەگەندىك; ال جەتىم قىزدان بولاتقوجا (قاراكەسەك) تۋادى[31]. شەجىرە بەرگەن الشىنعا جيەن بولۋ — تاريحي دالدىكتى بەرمەسە دە، تاريحي ەتنوگەنەز داۋرەنىنىڭ باعىتىن بەرەدى. قاراكەسەك دەمەكشى، بۇل اتاۋ التى اتا ءالىمۇلىنا دا تيەسىلى اتاۋ، ال شەجىرەنىڭ الشىنعا جيەندىگىنە قاراپ، ەكى جاقتىڭ قاراكەسەگىندە دە بۇگىنگى شەجىرە ءداستۇرى ۇمىتقان ساباقتاستىق، ورتاقتىق جاتقاندىعىن بايقاۋعا دا بولادى.
ەكىنشىدەن, ق. سالعارين بۇگىنگى ارعىننىڭ شەجىرە داستۇرىندە (كەزىندە م. تىنىشباەۆتىڭ جيناعىندا ساقتالعان) ارعىنداردى “جوعارعى” جانە “تومەنگى شەكتى” دەگەن ءبولىنۋدىڭ جوق ەكەندىگىن ايتادى دا، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ شەجىرە كەلتىرىسىندە وسى اتاۋدىڭ بار ەكەندىگىن ەسكە سالادى. “شەكتى” اتاۋى ەپوستىق داستۇردە بار، الپامىس جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا كەزدەسەدى.
قاراكەسەك اتانعان بولاتقوجانىڭ جەڭگەلەي العان ايەلىنەن شۇبىرتپالى مەن شەكتى تۋادى. مىنە، ارعىننىڭ مەيرامى، مەيرامنىڭ ىشىندەگى قاراكەسەگى ەكى كورسەتكىش ء(وز اتى، بالاسىنىڭ اتى) بويىنشا الشىن-ءالىمنىڭ جاماناعىمەن تەكتەسە الىپ تۇر. “بۇگىنگى ارعىن شەجىرەشىسى بىلمەيدى ەكەن” دەپ كونە شەجىرەشىلەردەن قالعان ماعلۇماتتاردان باس تارتا المايمىز عوي — شەكتى ءسوزىنىڭ ارعىندا بولۋىن ن.ا. اريستوۆ تا اتاپ وتكەن، سوندىقتان وسى ەكى شەكتىلىك (جوعارعى، تومەنگى) بولىنىستەن تاريحي قيسىندى كۇتەمىز. ياعني شەكتى اقپاراتىن 17-20 عاسىرلار ارعىنى بىلمەگەنىمەن، 15-16 عاسىرلار ارعىندىق شەجىرەسى بىلگەن دەپ جورامالداۋعا بولادى.
م. تىنىشباەۆ جوعارعى جانە تومەنگى شەكتىنى توقال ارعىننان شىعارعانىمەن، ونىڭ اتاپ وتكەن ەسىمدەرى بۇگىنگى شەجىرەلىك نۇسقالاردا كەزدەسسە، تەك ءتانبىسۇپى دەلىنىپ جۇرگەن مومىندىعى كۇماندى (ول ايناگوزدەن (تاعى دا كوز؟) تۋعان، ال مومىندار مومىن-انادان تۋعان عوي) رۋدىڭ قۇرامىندا كەزدەسەدى.

جوعارعى شەكتى — تومەنگى شەكتى رۋلارى

جالپى، مۇحامەدجاننىڭ جوعارعى شەكتى — تومەنگى شەكتى رۋلارىنىڭ ىشكى اتا-رۋ ەسىمدەرى نازار اۋدارارلىق. جوعارعى شەكتى دەگەنى ەرمەن دەگەن كىسى، ودان شاعىر[32], شاعىردىڭ رۋلارىنىڭ ىشىندە تاز (الديار), شاقشاق، ماديار، ايداركە دەگەن ەسىم-رۋلار بولسا، ولار بىزگە ورتا جۇزدىك ۋاق رۋىنىڭ جوعارعى ەسىمدىك كەشەنىن قۇرايتىن ەرمەن، ايدار اتتارىنا ۇقساس. بۇل وسى ءبىر ارعىن-شەكتىلەردىڭ دە ۋاق رۋى سياقتى ءوز تەگىن ماڭعىستاۋ-ۇستىرتپەن بايلانىستى بولۋ ىقتيمالدىعىن كورسەتەدى.
ال تومەنگى شەكتى 10 ەسىم-رۋدى توپتاستىرا اتاپتى. ولاردىڭ ىشىندە الىمبەت، بايىمبەت، بەگىمبەت، قىرىقمىلتىق[33], اقتاجى، بايتاجى ەسىم-رۋلارىن اتاۋعا بولادى. مۇنداعى “اقتاجى” مەن “بايتاجى” سوزدەرى:
ا) قىرىمدىق جىرلارداعى اقتاش، اقتاشى حان-بيلەردى ء(الى ءبيدىڭ لاقابىن) ەسكە تۇسىرەدى;
ءا) “اجى” فورمانتى ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتكە ءتان وعىز-تۇرىكپەندىك “ادجى” (اششى سۋلى قۇدىق نە ساي) دەگەن گەوگرافيالىق اتالىمدى ەسكە تۇسىرەدى;
ب) “تاجى” دەگەن ماعىناسى بەلگىسىز فورمانت (اق-تاجى، باي-تاجى) بىزگە تاز، تازىكە (تاجىكە) دەگەن اداي مەن تازدىڭ ەتنونيمدەرىن ەسكە تۇسىرەدى.

قولدا ارعىننىڭ بۇگىنگى دە، باياعى دا شەجىرەلەرىنىڭ تولىققاندى نۇسقالارى بولماعاندىقتان، ناقتى، ءسوزسىز دالەل ايتا المايمىز. ونسىز دا شەجىرەلىك مىڭ قۇبىلعان شىرماۋىقتان ابسوليۋت اقيقاتتى بىلسە، تەك قۇداي تاعالا بىلەدى. قولدان كەلەرى — تەك ۇلى جوبانى، نوبايىن كورسەتۋ بولماقشى.
اتاپ كورسەتىلگەن الشىن-ارعىن ۇقساستىقتارى بىزگە ارعىنداردىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنىڭ قالاي بولعاندا دا 15-16 عاسىرلارداعى قالىپتاسۋ داۋىرىنە دەيىنگى الشىندىق تەكپەن ساباقتاساتىندىعىن كورسەتەدى. ءۇش قاتىن العان مەيرام نەلىكتەن جىرداعى مەيرامحان بولماسقا؟ جىرداعى “قالماق” دەگەنى جاي ۇستەمە عانا ەمەس پە؟ ەسەن-قازاق زامانىنداعى الاش-قازاق قاۋىمى ىشىندە مەيرامدار دا نەمەسە مەيرام دەگەن اتاقتى كىسى باسقارعان كونسورتسيا — اسكەري ۆاتاگا (وتاق، وتاۋ) بولعان بولسىن دەلىك.
مىنە، كەزىندە جاۋلاسىپ، ەندى بىتىمگە كەلگەن ءالى مەن تۇياقباي باسقارعان ۆاتاگالار بىرىگىپ، وسى مەيرام ۆاتاگاسىمەن سوعىسادى. مەيرام اتامان وسىنداي شايقاستىڭ بىرىندە ولە مە، الدە ءتىرى قالا ما؟ — اڭگىمە وندا ەمەس. وسىنداي قاقتىعىستار سول ەسەن-قازاق جۇرتىندا اڭىز بولىپ ايتىلادى. ارينە، مۇنداي اڭىزدى جەڭگەن جاقتىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى ەستە ساقتايدى. كەيىن، ەدىگە ۇرپاقتارى بيلەگەن نوعايلى زامانىندا وسىنداي اڭىز ماتەريالى جىرعا اينالدىرىلادى نەمەسە ءبىر جاڭا جىرعا سيۋجەت بولىپ ەنىپ كەتەدى. مۇنداي جىردا ەندى رۋ ەسىمدەرى ۇمىتىلادى دا، باياعى ەكى ۆاتاگا اراسىنداعى قاقتىعىس ەپوستىق ءوز (نوعايلى) جانە جاۋ (ىندىس، قالماق) دەڭگەيىنە شىعارىلىپ، باياعى اڭىزدىق ەسىمدى يەلەنگەن باتىرلار ەندى جاڭا ەپوستىق ەتنيكالىق تولقۇجاتقا يە بولادى. باياعى ۆاتاگانىڭ اتامانى بولعان مەيرام ەندى “قالماقتىڭ مەيرامحانىنا” اينالادى.

مەيرام ۇلدارى 15-16 عاسىرلاردا قالىپتاسقان قازاق-ارعىن قاۋىمداسۋىندا ەلەۋلى ءرول اتقارعانىمەن، ەسەن-قازاقتىق سيپاتتى ساقتاي الماعان. سوندىقتان ولار كوپ ارعىننىڭ ىشىندە ازشىلىق بولىپ، سول كوپشىلىكتىڭ شەجىرەلىك ءداستۇرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي كەيىن ورتا جۇزدىك شەڭبەرگە كىرىگىپ كەتكەن. بۇل ەندى كوركەم-ادەبي سيپاتتاعى رەكونسترۋكتسيا، بىراق ءدال وسىنداي بولماسا دا، وقيعا اعىمى وسى باعىتتا دامىعانى انىق. ءبىز ءۇشىن ازىرگە ماڭىزدىسى — مەيرامنىڭ مولاسى ماڭعىستاۋدا جاتقاندىعى.

[1] جەرگىلىكتى اۋىزەكى تىلدە قولدانىلاتىن ء“الاۋ” ءسوزى ءدۇرىسى قازاق تىلىۆدە “الاۋ” سوزىنە اينالۋى ءتيىس. ءبۇل ءسوزدى ءبىز باستاپقىدا “اۋەل” ءسوزىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى. ياعني باستاپقى ايتىلۋى ارابتىڭ “اۆۆال” سوزىمەن بايلانىستى بولار دەپ جورامالداعانبىز، بىراق كەيىنگى زەرتتەۋلەر ونىڭ كۇماندى ەكەندىگىن كورسەتتى.

[2] كازاحسكي فولكلور ۆ سوبراني گ.ن. پوتانينا. ا.، 1972. س.116

[3] *“وراق-ماماي” جىرىندا (141, 148-66.) ول احمەت، ت.ب. باتىرلارمەن بىرگە وراق پەن مامايعا جاردەمدەسەدى; “قاراساي-قازيدا” (65-6.) امەت، “ايسانىڭ ۇلى احمەتتە” (196, 201, 203-66.), “امەت باتىردا” كەزدەسەدى، ياعني ونىڭ ەسىمى جىر سيۋجەتىن تولىقتىرۋشى رولىندە كورىنەدى.

[4] ميفولوگيچەسكي سلوۆار. س. 28, 89.

[5]ميفولوگيچەسكي سلوۆار. س. 559.

[6] باتىرلار جىرى. 6-ت.،1990.198-ب.

[7] قازاقستاننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا، ماسەلەن، اقتوبەنىڭ شالقار ماعىناسى (پيۆو) مەن كونە ماعىناسىنىڭ (قىمىز) ايىرماشىلىعىن ەستە ۇستاعان ءجون.

[8] بەردىباي ر. ەپوس - ەل كازىناسى. 1995. 175-6.

[9] بەردىباي ر. ەپوس - ەل قازىناسى. 1995. 194-6.

[10] 1,2 پوتانيندىك ەرتەگىلىك نۇسقاداعى الاۋدىڭ (الەۋكونىڭ) بالاسى وراق بولىپ شىعۋى مەن ءالى ءبيدىڭ ايراقتى (ايراق-وراق) ەلىنىڭ ءبيى بولۋى ارا- سىندا دا سايكەستىك بار سياقتى. ويتكەنى وراق جىرىنا نەگىز بولعان ايراق (ۇيرەك) دەگەن ميفوەپيكالىق ەسىم دە ماڭعىستاۋعا بايلانىستى عوي. بەردىباي ر. ەپوس - ەل قازىناسى. 1995. 173-196-66. 115 بەردىباي ر. ەپوس — ەل قازىناسى. 1995. 195-6.

[11] بەردىباي ر. ەپوس - ەل كازىناسى. 1995. 173-196-بب.

[12] بەردىباي ر. ەپوس - ەل كازىناسى. 1995. 195-6.

[13] بەردىباي ر. ەپوس - ەل قازىناسى. 1995. 194-6. بىزگە بەلگىلى اقتاش دەگەن جەر، قورىم قاراعان تۇبەكتە، فورت-شەۆچەنكودان اقتاۋعا قاراي جۇرەتىن جولدىڭ 22 كم-نەن سولتۇستىككە قاراي 2 كم جەردە، كىزىلوزەن اۋىلىنان سولتۇستىكتە 10 كم جەردە بار.

[14] ەگەر ءالىنى - ءالىم، تۇياقبايدى - ۋاق دەيتىن بولساق، وندا مەيرام- حاندى كەيىنگى ارعىنداردىڭ نەگىزگى ءبىر بولىگىن قالىپتاستىرۋشى بەس مەي- رامنىڭ ەپونيمى دەۋگە دە بولار ەدى. بىراق وسىنداي جورامالدى ەش دالەلسىز باسا ايتا المايمىز، ويتكەنى ءداستۇرلى شەجىرە اعىمىنان اسا المايتىن زەرتگەۋشى قاۋىمىنا، ءبۇلتارتپاس دالەل بولماس، ءمۇنداي جىر مەتامورفو- زاسىن تۇسىندىرە قويۋ وڭاي شارۋا ەمەس.

[15] 14 عاسىردىڭ سوڭىندا، نە 15 عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ىدىراپ كەتكەن ەسەن-قازاقتاردىڭ ءبىر توبى نە حازاريا تەڭىزى جاعىنا، نە ەدىل-جايىق ارقىلى باتىسقا، سولتۇستىك كاۆكاز بەن دون ايماعىنا كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارىنداعى نارت ەپوسىنداعى سوسرۋكو، باتراز، البەك ەسىمدەرى مەن مۇنداعى وبرازداردىڭ قازاق ەپيكاسىنداعى ىزدەرى، سونداي-اق بۇگىنگى وسەتياداعى الاگير، ادايحوح توپونيمدەرىنىڭ بولۋى وسىنداي جورامالدىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل جاعدايعا بۇكىل نارت ەپوسىنىڭ گەنەزيسى جونىندەگى تۇجىرىمداردى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ تۋرا كەلەر ەدى.

[16] پولياكوۆ س.پ. ەتنيچەسكايا يستوريا سەۆ.-زاپ. تۋركمەني ۆ سرەدنيە ۆەكا. 1973. س. 128, 134.

[17] قاشاعان كۇرجىمانۇلىنىڭ "اداي تەگى" دەگەن داستانىنداعى ميفتىك سيپاتى بار شەجىرە بويىنشا قىدىرقوجانىڭ (قىدىرباي — بايۇلى رۋى) ەكى ۇلكەن ايەلى بولعان ەكەن، ءبىرىنىڭ اتى جانبي بولسا، ەكىنشىسىنىڭ اتى توتان: ء"بىر قىز، ەر كورمەي بالا بولعان ەكەن (بالا بولماعان، جانبي), جانبي مەن توتان اناننان". 119 — دەگەن جولداردان بايۇلىعا كىرگەن ون ءبىر رۋدىڭ وكىلدەرى وزدەرىن وسى ەكى انادان باستايدى. وسى توتان مەن الىبەك ەرتەگىسىندەگى توتاي ەسىمدەرىنىڭ سازدىق باستاۋى ورتاق بولار دەپ شامالانادى.

[18] ابىلعازى. تۇرك شەجىرەسى. 135-6.

[19] پولياكوۆ س.پ. ەتنيچەسكايا يستوريا سەۆ.-زاپ. تۋركمەني ۆ سرەدنيە ۆەكا. 1973. س. 7.

[20] پولياكوۆ س.پ. ەتنيچەسكايا يستوريا سەۆ.-زاپ. تۋركمەني ۆ سرەدنيە ۆەكا. 1973. س.133.

[21] قارجاۋباەۆ ق. قۇدىق — شارۋالار مۇراسى // جاڭا ءومىر. 1990. 18 قازان.

[22] تىنىشباەۆ م. ۆەليكە بەدستۆيا. 1992. س. 72-73.

[23] سىدىقوۆ ق. القالاسا الەۋمەت. 1991. 57-58-بەتتەر.

[24] بەس عاسىر جىرلايدى. 1-توم، 1989. 52-53-بەتتەر.

[25] ورىس جانە ەۋروپالىق تەرمينولوگيا داستۇرىندە بەلگىلى ءبىر جاي-كۇيدىڭ باستاپقى جانە كەيىنگى وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرىن بەلگىلەۋ ءۇشىن پروتو، پرا، دو، پرەد (مىسالى، پروتوتۇركى، پراتۇركى، دوتۇركى، پرەدتۇركى), epi, پوست (مىسالى، ەپيگەريڭ، پوستسوۆەتسكي) دەگەن سوزدەردى پرەفيكس رەتىندە قولدانادى. تۇرىك تىلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە قازاقتا دا پرەفيكس جۇيەسى جوق، سوندىقتان وسىنداي تەرمين جاساۋدا قيىندىقتار كەزدەسەدى. مىسالى، پروتوتۇرىكتەردى تۇرىككە دەيىنگى تۇرىكتەر دەپ اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى، بۇل ۇزاق–شۇبالىڭقى، وقۋعا دا، ايتۋعا دا قيىن. ءبىز سوندىقتان پروتو (پرەد، پرا) ءسوزىنىڭ ورنىنا جاساندى دەي- (دەيىن، دەيىنگى ءسوزىنىڭ قىسقارتىلعان ءتۇرى), ال پوست، ەپيلوگ، پوستتۇركى سوزدەرىن اۋىستىرۋ ءۇشىن كەيىن (كەيىنگى، كەيىنگىسىن) قولدانعان ءجون دەپ ويلايمىز. مىسالى: دەي-الشىن – الشىندارعا دەيىنگى، نەمەسە بۇگىنگى الشىن بىرلەستىگىنە دەيىنگى كەزەڭ; ءبايدى – بايدىلەر، ياعني بۇگىنگى بايدىلەرگە نەگىز بولعان كونە رۋلاردىڭ شارتتى اتاۋى.

[26] ءدىني-ابىزدىق توپتىڭ ۋاقىت وتە كەلە جەكە رۋعا اينالۋ مىسالدارى "قوجا", "سەيىت", "ماقتىم", "شىق", "اتا" سياقتى رۋلاردىڭ پايدا بولۋىنان كورىنەدى. باسىندا ءىنجيدار، كۇندەردىڭ كونسورتسيۋمى بولعان وسى ادامدار توبى كەيىن قوعامدىق رۋعا اينالعان كورىنەدى. مىسالى، اسان نەمەسە ەسەن ابىزدىڭ توڭىرەگىنە جينالعان توپ كەيىن اتا رۋىنا اينالىپ، ولاردىڭ ەتنوگەنەزدىك قۇرىلۋى بار، سوندىقتان ءولىمنىڭ العاشقى ۇيىمدىق كونسورتسيۋم ەسەبىندە پايدا بولىپ، كەيىن جورامالدارعا تولىق مۇمكىندىك بار.

[27] ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە، تاۋشىق پەن جىڭعىلدى اۋىلدارىنىڭ ارالىعىندا ۇلاناق دەگەن جەر بار. جەرگىلىكتى قازاقتار جەر اتىن "ۇلاناق" دەگەن تۇركىمەن اۋلەسىنىڭ اتىمەن بايلانىستىراتىنىمەن ول اۋليە تۋرالى ەسىمىنەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى. ماڭعىستاۋلىق قازاقتار داعايدا نەعۇرلىم اۋليەلەردىڭ كىم ەكەنىن اجىراتا الماعاندى ويلاندىر ءبىر تۇركىمەن اۋلەسىنىڭ نە سالدە سالۋى ادەتى بار، ۇلاناق اۋليە دە وسىنداي مىسال، سوندىقتان ونىڭ ەسىمىن قاراكەسەك-ۇلاناق ەتنونيمىمەن بايلانىستىرۋدىڭ قيسىنى بار. ونىڭ ۇستىنە قازاقتار تۇركىمەننىڭ "وعلان" ءسوزىن وزگەرتىپ قولدانادى، مىسالى، وعلانلى — وعلاندى. سوندىقتان ۇلاناق اتاۋىنىڭ وعلاناق بولماۋى، ناق ۇلاناق بولۋىندا دا كوپتىك پرينتسيپ جاتسا كەرەك.

[28] ورىس تاريحشىسى لەۆشين جازىپ قالدىرعان دەگەن الاش تۋرالى اڭىز جەلىسى (قازاقتاردىڭ ءسىبىر تاتارلارىمەن ءبىر بولىپ، ءبولىنىپ كەتۋى، الاشتىڭ بۇقارادان تابىلۋى، قاشۋى) ەڭ الدىمەن وسى ولىمشىلەردىڭ 15-16 عاسىرلارداعى تاريحىنا، ولاردىڭ ەسىل-توبىلدان قىزىلقۇمعا كوشۋ قوزعالىسىمەن بايلانىستى دەپ شامالانادى. بۇگىنگى بارابا تاتارلارى وزدەرىن تەگى جاعىنان تاتارلارعا ەمەس، نوعايلارعا جاقىندىعىن ەسكەرسەك، "دەي-الىمدەر مەن بارابا تاتارلارىنىڭ تەگىندە جاقىندىق بولۋى ىقتيمال.

[29] قالعانى — بويىمبەت، جاۋلى، شوعى جانە الاوعلان (سوڭعىسى — الاقۇنان، الاقۇنان نەمەسە الاوعلان ەنشىگە اكەلىپ الاتاۋ-التاي جاققا كوشىپ كەتكەن دەلىنەدى).

[30]  شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ شەجىرەلىك ەڭبەگىندەگى تۇركىتەككە قاتىستى دەرەكتەرىندە تۇركىلەر اراسىندا دا كەيبىر ارعىن اتا ەسىمدەرىنىڭ كەزدەسەتىندىگىن جازادى (سوزبە-ءسوز: «ليۋبوپىتنو، چتو ۆ نەكوتورىح سۆەدەنياح يزۆەستنىح كازاحسكيح رودوۆ – سۋيۋندۋك، شەگەندىك») شاكارىم قۇدايبەردي-ۇلى. رودوسلوۆنايا تيۋركوۆ، كيرگيزوۆ، كازاحوۆ ي حانسكيح ديناستي (پەرەۆود ب.كايربەكوۆا). ا.، جازۋشى. 1990. س.113.

ەگەر شاكارىم قۇدايبەردىۇلى كەلتىرگەن حاباردى ەسكە تۇسىرسە، وندا ءبىزدىڭ دە ارعىنداردىڭ كەيىنگى ورتا عاسىرلىق ەتنوگەنەزىندە تۇركىتەكتىك، مانعىستاۋلىق سۋبستراتتى ىزدەستىرۋگە تولىق مۇمكىندىگىمىز بار بولعانى.

[31] سالعارين ق. قازاقتىڭ قيلى تاريحى. ا.،1992.236-6.

[32] شاعىر ەسىمى مەن اقتوبەنىڭ ۇستىرتكە قاراعان بەتىندەگى شاعىردىڭ ءتوپونيمىنىڭ، ۇستىرتتەگى شاعىرباي تۇبەگىنىڭ اتاۋى ءبىر ەسىمگە نەگىزدەلۋى ىقتيمال.

[33] ادايدىڭ مۇنداعى توبىنداعى ءالى، بايىمبەت، شوعى نەمەسە قىرىقمىلتىق ىشكى رۋلار ەسىمدەرىنىڭ قاتار تۇرۋى مەن وسىنداعى الىمبەت، بايىمبەت، قىرىقمىلتىق رۋلارىمەن قاتار تۇرۋىن دا كەزدەيسوقتىق دەۋگە بولماس.

Abai.kz