ءبىرىنشى ءبولىم: قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى ەرتە تۇركىلەر بەينەسى

2-ءبولىم

وتكەندە ءبىز ءسوز ەتكەن سايا قاسىمبەكتىڭ «كوك بورىلەرىنە» قاراعاندا تاريحي نەگىزى جوعارى سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن نۇرلان قاميدىڭ «حان مودە» حيكاياتىندا – نيكيتا ءبيچۋريننىڭ (ياكينف اتاي) «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى (اۋدارما باسپاسى، استانا-2008) زەرتتەۋ ەڭبەگىندەگى كونە تۇركىلەردىڭ «مودە حان» (تۇپنۇسقادا بوتا حان) تۋرالى اڭىزىنىڭ نەگىزگى دەنى ەش وزگەرىسسىز، تۋرا سول كۇيىندە الىنىپتى. اڭىزدى ادەبي كوركەم جۇيەگە تۇسىرگەن اۆتور ءتىلى – قۇنارلى دا جۇيەلى. جازۋشىنىڭ وزىنە ءتان مانەردە قالىپتاسقان جازۋ ءستيلى حيكاياتتا انىق بايقالىپ تۇر. اۆتور تاراپىنان ەكى ەپيزودتىڭ قوسىلعانى بولماسا، ن.بيچۋرين ەڭبەگىندەگى مودە حان تۋرالى اڭىز – ن.قاميدىڭ «حان مودە» حيكاياتىندا اناۋ ايتقانداي وزگەرىسكە تۇسپەگەن.

اڭىز بويىنشا عۇنداردىڭ حانى تۇماننىڭ (بيچۋرين بويىنشا تۇمەن حان) توقالى ۇل تۋىپ، سول ۇلدى تاق مۇراگەرى ەتكىسى كەلگەن توقال،  حاننان ونىڭ ۇلكەن ۇلى مودە حانزادانى كورشى اراز تايپاعا امانات رەتىندە جىبەرۋىن وتىنەدى. ەجەلگى تۇركىلەردىڭ زاڭ ءۇردىسى بويىنشا، امانات – تىنىش ءومىر مەن بەيبىت كەلىسىمنىڭ كەپىلى. ەگەر، ەكى تايپانىڭ ورتاسىنداعى بەيبىت كەلىسىم بۇزىلار بولسا، امانات ولتىرىلەدى. وسىنى بىلگەن تۇمان حاننىڭ توقالى، مودە حانزادا امانات رەتىندە جىبەرىلگەن تايپاعا جاسىرىن شابۋىل جاساتادى. ارادا كىسى ءولىمى بولىپ، بەيبىت كەلىسىم بۇزىلادى. امانات رەتىندە جىبەرىلگەن حانزادا مودە ولۋگە ءتيىس بولاتىن. الايدا، سول تايپاداعى عۇن ايەلى مەن ونىڭ بالاسىنىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا، تايپا حانىنىڭ قوس جۇيرىگىن ۇرلاپ مىنگەن مودە حانزادا امان-ەسەن تۇتقىننان بوساپ، قاشىپ شىعادى. جولدا اعىسى قاتتى اساۋ وزەننەن ءوتىپ العان مودە، ءوزىن قۇتقارعان عۇن ايەلى مەن ونىڭ بالاسىن ءولتىرىپ، ءوز تايپاسىنا امان-ەسەن قوسىلادى.

كەيىننەن ول اكەسىنىڭ رۇقساتىمەن ودان ءبىر تۇمەن اسكەر الىپ، (ن.بيچۋرين جازباسى بويىنشا 24 تايپادان 24 جىگىت الادى) ولاردى اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن اسقان قاتىگەزدىككە تاربيەلەپ، اسكەر ونەرىنە جاتتىقتىرا باستايدى. ول ءوزىنىڭ قاتىگەزدىككە تاربيەلەگەن اسكەرىمەن بىرگە ەڭ ءبىرىنشى ءوزىن جاۋ قولىنان قۇتقارعان تۇلپاردى، كەيىن ءوزىن اماناتقا جىبەرتكىزگەن توقال شەشەسىن، سوڭىنان اكەسىن دە اتىپ ءولتىرىپ، حان تاعىنا ءوزى وتىرادى.

مودە اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرىپ، حان بولىپ العان سوڭ، كۇندەردىڭ كۇنىندە سوعىسقا سىلتاۋ ىزدەگەن كورشى تايپانىڭ حانى، جۇيرىك اتىن سۇراتىپ وعان ەلشى جىبەرەدى. بىزگە تىنىش، بەيبىت ءومىر كەرەك. عۇن جىلقىلارى امان بولسا، تاعى دا ءبىر تۇلپار تۋار دەپ، ۋازىرلەرىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي، حان مودە تۇلپاردى كورشى حانعا بەرگىزەدى. سوعىس بۋىنا جەلىككەن كورشى تايپانىڭ حانى، ەندى حان مودەنىڭ سۇلۋ ايەلىن سۇراتادى. بۇل – قورلىق دەپ تۇسىنگەن ۋازىرلەر، مودە حاننىڭ سۇلۋ ايەلىن كورشى حانعا بەرگىزۋگە قارسى بولادى. بىزگە بەيبىت ءومىر كەرەك دەپ ويلاعان مودە، سۇلۋ ايەلىن دە بەرگىزدىرەدى. دەگەنى بولىپ، سۇراعانىن العان كورشى حان، ەندى حان مودەدەن ەشكىم پايدالانباي سور باسىپ، شەتتە جاتقان كىشكەنە جەردى سۇراتادى. ۋازىرلەرى: – تۇلپارىڭىزدى دا، سۇلۋ ايەلىڭىزدى دە بەرگىزدىڭىز. ولاردىڭ قاسىندا پايدالانۋعا كەلمەيتىن، سور باسىپ شەتتە جاتقان كىشكەنە عانا جەر نە تۇرادى؟ بەرەيىك، - دەيدى.

سوندا مودە حان: – اتا-بابامىزدان مۇراعا قالعان جەر، ەشكىمنىڭ جەكە مەنشىگى ەمەس، كۇللى حالىققا ورتاق مۇلىك. جەردى بەرمەيمىز! سوعىسامىز! – دەيدى.

حان مودە تۋرالى ايتىلاتىن تاعى دا ءبىر اڭىزدا: قىتاي اسكەرىمەن سوعىسقان حان مودە، ولاردى قورشاپ الادى. قورشاۋدا قالىپ، اشتىقتان  قينالعان قىتاي اسكەرىنىڭ:  ماڭگىلىك دوس بولايىق، ەندى سەندەرمەن ەشۋاقىتتا دا سوعىسىپ، جاۋلاسپايمىز، – دەگەن سوزىنە سەنىپ، قىتايدىڭ قالىڭ اسكەرىن قورشاۋدان امان-ەسەن شىعارتقىزىپ جىبەرەدى.

جازۋشى نۇرلان قامي  ن.ءبيچۋريننىڭ ەڭبەگىنەن الىپتى دەگەن عۇنداردىڭ حانى مودە تۋرالى اڭىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى. تەك قانا بۇل اتالمىش اڭىزعا جازۋشى ءوز تاراپىنان ەكى ءتۇرلى كورىنىس قوسقان. ءبىرىنشىسى: مودە ءوزىن تۇتقىننان قۇتقارعان عۇن ايەلىمەن ونىڭ بالاسىن اساۋ وزەننەن ءوتىپ العان سوڭ ءولتىرىپ كەتەدى. ەكىنشىسى: «ەر»، «تاۋەلسىز»، «ەشكىمگە باعىنبايتىن ەركىن ادام» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «قازاق» ءسوزىن جازۋشى ءوز وقىرمانىنىڭ قۇلاعىنا سىڭىرە بەرۋدى ماقسات ەتكەن بولسا كەرەك، اسكەرمەن اڭعا شىققان حانزادا مودە – ەركىندىك الىپ، ەشكىمگە باعىنباي «قازاقتانىپ» كەتكەن، ءوز اتايمان باسشىسى بار «قازاق» اسكەرىنە جولىعادى.

ءجون دەلىك. كىمنەن نە الىپ، قالاي جازامىن دەسە دە، جازۋشىنىڭ ءوز ەركى. سەبەبى، بۇل – كوركەم شىعارما.

ال، كوركەم شىعارمادا باستى نىسانا وقيعا ەمەس – ادام. ونىڭ بولمىسى، كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشى، جان-دۇنيەسى مەن ءىس-ارەكەتى – ءداۋىر شىندىعىن قامتي وتىرىپ، قوعامدىق قاتىناستارمەن تۇتاس بىرلىكتە سۋرەتتەلۋگە ءتيىس. شىعارمادا نەندەي زامان، قانداي وقيعا سۋرەتتەلسە دە، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامى قالىپتاستىرعان ادام بولمىسىنىڭ تابيعي كورىنىسى – كەيىپكەرلەرىمەن بىرگە ءومىر سۇرەدى. بۇل – شىنايى ءومىر بەينەلەنگەن رەاليستىك شىعارمالارعا ءتان ەڭ باستى بەلگىلەردىڭ ءبىرى.

ويدى جۇيەلەۋ تۋراسىندا جوعارعى دەڭگەيدەگى كاسىبي شەبەرلىگى سەزىلسە دە، وكىنىشكە وراي، جازۋشى ن.قاميدىڭ «حان مودەسىنە» كوركەم ادەبيەتكە ءتان جوعارىدا اتالعان باستى بەلگىلەردىڭ بىردە-ءبىرىن كورە المادىق. رەجيسسەر بەرگەن ءسوزدى حان-سولىنەن ايىرا جاتتاپ الىپ، ساحنادا ءولى بەينەگە جان بىتىرە الماي تۇرعان ناشار ارتىستەر سەكىلدى، كەيىپكەرلەرى جاداعاي، سىرداڭ. جاتتاندىلىققا ۇرىنعان كەيىپكەرلەر ءسوزى، وقىرمان جانىن وزىنە باۋراي الماي تۇر. سوزدەرىندە جان جوق، ءومىر دە جوق. ولاردىڭ وي-سەزىمى مەن ءسوزى كەيىپكەر بەينەسىن سومداي الماعان سوڭ، ن.قامي كەيىپكەرلەرى اقيقات ومىردەن الشاقتاپ كەتكەن. سوندىقتان دا، ولار سويلەگەن ءسوز – جازۋشى سۋرەتتەپ وتىرعان زامان شىندىعى مەن قوعامدىق قاتىناستاردىڭ شىنايى كورىنىسىنەن حابار بەرە الماي تۇر.

جازۋشى ن. قاميدىڭ  جالپى شىعارماشىلىعىنان ءبىرشاما حاباردار وقىرمان رەتىندە، شىنىمدى ايتسام، «حان مودە» حيكاياتىن نۇرلاننىڭ اتىنا قيمادىم. كەيىپكەر بولمىسىن ءتۇرلى ادەبي ءتاسىل مەن كوركەمدەگىش قۇرالدار ارقىلى جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەپ، وزىنە ءتان جازۋ ماشىعى قالىپتاسقان، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكى وكىلى جازۋشى ن.قاميدىڭ «حان مودە»حيكاياتىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسىنىڭ سونشالىقتى تومەن شىققانىنا قارنىم اشتى. قوڭىلتاقسىپ، ويىم ورتايىپ قالدى. سوڭىرا بىلدىك. جازۋشى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا «حان مودەنى» كينوبايان (ستسەناري) رەتىندە جازىپ ەدىم دەپتى. سوندا بارىپ «ۋھ»  دەگەندەي بولدىق. سەبەبى، ادەبيەتىمىزدىڭ ەندىگى بولاشاعى وسىلار عوي دەپ، ىشتەي ۇمىتتەنىپ جۇرگەن ادامىڭ ويلاعان مەجەڭنەن شىقپاسا، ءباس تىگىپ ۇتىلىپ قالعان ادامداي، ىشتەي ءمۇجىلىپ، وزىڭە-ءوزىڭ كوپكە دەيىن كەلە الماي جۇرەدى ەكەنسىڭ.

حو-ش-ش-ش، سونىمەن ن.قاميدىڭ «حان مودەسى» «حيكايات» ەمەس (قازىرگى ادەبيەتىمىزدە ادەبي جانر «پوۆەست» «حيكايات» دەپ ايتىلىپ ءجۇر. ن.م.) كينوبايان بولىپ شىقتى. كينوبايان – كوركەم شىعارما ەمەس. ونىڭ ءوز زاڭدىلىعى بار. سوندىقتان دا جازۋشى ن.قاميدىڭ «حان مودەسىن» كوركەمدىك تۇرعىدان ەمەس، تاريحي نەگىزدە تالداۋعا تىرىستىق. سەبەبى، تاريح – عىلىم عانا ەمەس، ول – يدەولوگيالىق تۇرعىداعى ۇلت تاربيەشىسى. بۇل – اقيقات!.

«ءسوز باسىندا» جازۋشى ن.قامي: «حان مودە» قىتايدا «تاريح اتاسى» دەگەن اتاققا يە بولعان سىما تسياننىڭ دەرەكتەرىنەن ورىس زەرتتەۋشىسى ي.يا.بيچۋرين (ياكينف اكەي) اۋدارعان ماتەريالدار بويىنشا جازىلدى»، –  دەپتى. (ن.قامي. 61-بەت،  كوك قاقپا. الماتى، «قازاق تاريحى»-2010).

سوندىقتان دا اۋەلگى ءسوز ن.يا.بيچۋرين اۋدارعان قىتايدىڭ «تاريح اتاسى» سى-ميا-تسياننىڭ «تاريحي جازبالار» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى حاقىندا.

جەتى مىڭ جىلدىق تاريحى بار دەپ ەسەپتەلەتىن قىتاي مەملەكەتىنىڭ يمپەراتورلارى ءوز تاريحىنا وتە قاتتى ءمان بەرىپ، ونى مۇقيات تۇردە قاعازعا ءتۇسىرتىپ وتىرعان. ءبىر يمپەراتور جازدىرعان تاريحتى، كەلەسى يمپەراتوردىڭ جالعاستىرىپ جازدىرۋى – قىتاي مەملەكەتىنىڭ بۇلجىماس زاڭىنا اينالىپتى. ولاردا تاريح – يمپەراتوردىڭ جىلناماشىلارى ارقىلى جىل سايىن، اي سايىن، تىپتەن كۇن سايىن جازىلىپ وتىرعان. ساراي جىلناماشىلارى قىتاي مەملەكەتىنىڭ ىشكى وقيعالارىن جازۋمەن قاتار، قىتاي ەلىمەن بايلانىس جاساعان مەملەكەتتەر، ولاردىڭ ادەت-عۇرپى مەن تاريحى، ىشكى جاعدايى، كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ەلشىلەرى تۋرالى ماعلۇماتتاردى دا مۇقيات تۇردە قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرىپتى. تىپتەن، كەيبىر جاعدايدا يمپەراتور قابىلداعان ەلشىلەردىڭ سۋرەتتەرى دە سالىنىپ، ولاردىڭ كيىمدەرىندەگى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە دەيىن تەرەڭ ءمان بەرىلگەن. قىتايدىڭ باسقا ەلدەرگە باراتىن ەلشىلەرى تۋرالى اقپاراتتار دا اسا ىجداحاتتىلىقپەن قاعازعا ءتۇسىرىلىپ وتىرعان سەكىلدى. سىرت مەملەكەتتەرگە شىققان قىتاي ەلشىلەرى جازعان شاعىن مالىمەتتەردىڭ ءوزى دە، يمپەراتوردىڭ ساراي تاريحشىلارىنا تاپسىرىلىپ وتىرعان كورىنەدى. مىنە، وسىنداي جولمەن جازىلعان ب.ز.ب ءۇش مىڭجىلدىقتان باستاپ، ءوز زامانىنا دەيىنگى تاريحتى «تاريحي جازبالار» («شي تسزي») دەگەن اتپەن جازىپ قالدىرعان ب.ز.ب 145 – 86 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن قىتاي تاريحشىسى سى-ميا-تسيان. وزىنە دەيىنگى جىلنامالىق دەرەكتەردى رەتكە كەلتىرىپ، ءۇش مىڭجىلدىق قىتاي تاريحىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ تۇتاس تاريحتى قالىپتاستىرعانى ءۇشىن ول قىتاي مەملەكەتىندە «تاريح اتاسى» دەگەن اتاققا دا يە بولعان.

مىنە، قىتايدىڭ وسى «تاريح اتاسى» سى-ميا-تسىن جازعان «تاريحي جازبالار» نەگىزىندە «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى» اتتى ەڭبەكتى جازعان – قىتاي، موڭعول، تۇركى تىلدەرىمەن قاتار، فرانتسۋز، نەمىس، گرەك، يسپان تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن، تابيعاتىنان تاماشا پوليگلوت، ورىس سينولوگياسىنىڭ اتاسى، شىعىستانۋشى عالىم، حريستياندىق پروۆوسلاۆيا ءدىنىن قابىلداپ، موناح دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن، شوقىندى چۋۆاش – نيكيتا ياكوۆۇلى بيچۋرين. لاقاب ەسىمى – ياكينف اكەي.

ورىس قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان شىعىستانۋشى عالىم ن.يا.ءبيچۋريننىڭ «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى» ەڭبەگىنەن بولەك، ونىڭ «تيبەت كەلبەتى»، «قىتاي ءتىلىن ۇيرەتەتىن مۇعالىمدەرگە وقۋلىق»، «موڭعوليا تۋرالى جازبالار»، «شىڭعىس اۋلەتىنىڭ العاشقى ءتورت حانى»، «قىتاي يمپەرياسىنىڭ ستاتيستيكالىق سيپاتتارى» سەكىلدى عىلىمي ەڭبەكتەرى دە بار.

سونىمەن، نۇرلان قاميدىڭ «حان مودەسىنىڭ» ءتۇپ نەگىزى – قىتاي تاريحىنىڭ اتاسى سى-ميا-تسىن جازعان «تاريحي جازبالاردىڭ» ن.بيچۋرين اۋدارعان نۇسقاسىنان باستاۋ الادى.

«قىتاي جازبالارى» نەگىزىندە جازىلعان ن.ءبيچۋريننىڭ «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى» ەڭبەگىندە ايتىلاتىن مودە حان تۋرالى اڭىزداعى مودە – ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ جولىندا ەشكىمدى ايامايتىن ناعىز قاتىگەز، جاۋىز ادام. ول ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – حان تاعىنا جەتۋ جولىندا، اجالدان قۇتقارعان تۇلپار مەن ءوزىن اماناتقا جىبەرتكىزگەن توقال شەشەسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، تۋعان اكەسىن دە اياماي قۇرباندىققا شالىپ، ءولتىرىپ جىبەرەدى. اڭىز بويىنشا، جيىرما ءتورت تايپادان تاڭداپ العان جيىرما ءتورت جىگىتتى (ن.قاميدىڭ «حان مودەسىندە» ءبىر تۇمەن ياعني ون مىڭ اسكەر دەپ ايتىلعان). مودە حانزادا تەك قانا قاتىگەزدىككە تاربيەلەيدى.

ءسوز باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، تاريح-حالىقتىڭ وتكەن ءومىرىن وقىتاتىن عىلىم عانا ەمەس، تاريح – ۇلتتى بىرىكتىرەتىن ۇلكەن يدەولوگيالىق كۇش. تاريحتىڭ يدەولوگيالىق كۇشىن، تەك اتوم بومباسىنىڭ كۇشىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى. مىنە، وسى اقيقاتتى انىق ءبىلىپ، وزدەرىنىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحىن جازباشا قالىپتاستىرعان قىتايلار، وزدەرىمەن ۇنەمى جاۋلاسىپ كەلگەن تاريحي كورشىلەرى – ەرتە تۇركىلىك كوشپەندى تايپالاردىڭ قاتىگەز جاۋىز رەتىندەگى بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا وتە مۇددەلى بولدى. اقيقاتىن ايتساق، قىتايلارعا كەرەگى كوشپەندىلەردىڭ جەرى بولاتىن. تۇركى تايپالارىنىڭ جەرىن وزدەرىنە قاراتىپ الۋ ءۇشىن دە قىتايلار كوشپەندىلەردى جان-جاقتى، ۇزاق زەرتتەدى. ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەر سەكىلدى ەمەس، قىتاي زەرتتەۋشىلەرى جازباسىندا كوشپەندى تايپالاردىڭ اتى، مەكەنى، ادەت-عۇرپى مەن تۇرمىس-سالتى، تىپتەن باسقارۋشى حاندارىنىڭ اتى-جونىنە دەيىن جازىلىپ، ولار تۋرالى جان-جاقتى مالىمەتتەر دە ايتىلادى. قىتاي زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى – ولار كوشپەندىلەردىڭ شارۋاشىلىعىن، ادەت-عۇرپى مەن تۇرمىس-سالتىن ءسوز ەتىپ وتىرادى دا: «...ولار كولدەنەڭ ولجا تابۋ ءۇشىن نەدەن بولسا دا تايىنبايتىن اسقان قاتىگەز...»، – دەپ، ەلەۋسىز عانا جازا سالادى.

مىنە، وسىنداي «ەلەۋسىز جازبالار» ارقىلى قىتايلار ادامزات تاريحىندا العاش رەت ءبىر قۇداي – تاڭىرگە تابىنىپ، ادامزاتتى يماندى ادامگەرشىلىككە شاقىرعان، ءبىرىنشى بولىپ تەمىردى قورىتىپ، جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، اۋىزدىق پەن ۇزەڭگىنى ويلاپ تاۋىپ، ادامزاتقا وركەنيەت جولىن كورسەتكەن ەرتە تۇركىلەردىڭ الەم تاريحىنداعى «قاتىگەز، جاۋىز» بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا تىرىستى.

قىتاي جازبالارىندا تۇركىلەردىڭ ادامزات وركەنيەتى قوسقان ۇلەسى، ۇيىنە كەلگەن ادام ونىڭ اتا-جاۋى بولسا دا وعان قول كوتەرۋ بىلاي تۇرسىن، ونى وزگەلەردەن قورعاپ، وعان ءتورىن ۇسىناتىن قوناقجايلىلىعى، دوسىن جاۋعا تاستامايتىن ەرلىگى مەن مارتتىگى، ولاردىڭ رۋحاني جان-دۇنيەسىنىڭ بايلىعى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۇركىلەردىڭ يماني-ادامگەرشىلىگى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق.

«تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس» – دەپ اتالاتىن تابيعات زاڭىنىڭ سەبەبى بولسا كەرەك، ادامزات تاريحىنىڭ ەرتە كەزەڭىندە دە، ورتا كەزەڭىندە دە، تىپتەن، كەشەگى «جاڭا تاريح» كەزەڭىندە دە كورشى مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن كوبىنە «سوعىس تىلىندە» سويلەستى. وسى ويىمىزدىڭ جارقىن مىسالى: قىتايلاردىڭ ءبىزدىڭ اتا-بابامىز كوشپەندى تۇركى تايپالارىنان قورعانۋ ءۇشىن VII-XVII عاسىرلار اراسىندا مىڭ جىل سالعان، ۇزىندىعى 6700 شاقىرىم «ۇلى قىتاي قورعانى».

تاريحتىڭ ۇزاق كوشىندە قىتاي يمپەرياسى كوشپەندى تۇركى تايپالارىمەن بىردە قاتۋ، بىردە تاتۋ بولا ءجۇرىپ، قىتاي يمپەرياسىنىڭ كوشپەندىلەرگە باعىنىپ، ولارعا سالىق تولەپ تۇرعان كەزى دە، كەيدە كەرىسىنشە، كوشپەندى تايپالاردىڭ قىتاي يمپەرياسىنا باعىنىپ، بودان بولىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، قىتاي يمپەرياسىنا ءسىڭىپ، جويلىپ كەتكەن كەزدەرى دە بولعان. قانداي جاعداي بولعاندا دا، قىتايلار كورشى كوشپەندى تايپالاردىڭ جەرىن ءتۇرلى ساياسات ارقىلى وزدەرىنە قاراتىپ الۋ ماقساتىنان ەشۋاقىتتا دا باس تارتىپ، قول ۇزبەگەن. كوپ جاعدايدا، كوشپەندىلەردىڭ جەرىن وزدەرىنە قاراتىپ الۋ جونىندە قىتايلار ءوز دەگەنىنە جەتىپ وتىردى. بۇل پىكىرىمىزدىڭ ناقتى دالەلى – ۇلى قىتاي قورعانى. VII عاسىردا كوشپەندىلەردەن قورعانۋ ءۇشىن سول تۇستاعى قىتاي مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنا سالىنعان قىتاي قورعانى – قازىرگى تاڭداعى قىتاي مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسىنىڭ ورتاسىنا تامان جەردە تۇر. ۇلى قىتاي قورعانىنىڭ ارعى جاعىنداعى كوشپەندى تايپالاردىڭ جەرىن ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى وزدەرىنە قاراتىپ الۋ ساياساتىن – قىتاي مەملەكەتى ەش ۋاقىتتا دا توقتاتپاعان. ءدال وسى ساياسي  ماقسات – قىتاي يمپەرياسى مەن ونىڭ ساراي تاريحشىلارىنا «جاۋىز كوشپەندىلەردىڭ» تاريحي بەينەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگىن كۇن تارتىبىنە قويدى. ارينە، «جاۋىز كوشپەندىلەردىڭ» «تاريحي بەينەسىن» ولاردىڭ وزدەرىنىڭ اڭىزدارى ارقىلى قالىپتاستىرسا، تىپتەن تاماشا! سوندىقتان ولار ءوز ماقساتىنا جەتۋ جولىندا ەشكىمدى دە ايامايتىن، قاتىگەز «مودە حان» تۋرالى اڭىزدى ويلاپ تاپتى دا، سول اڭىزدى قىتايدىڭ «تاريحي جازبالارىنا» كىرىكتىردى.

شىندىعىنا كەلگەندە، الەمدىك تاريحتاعى «قاتىگەز، جاۋىز» كوشپەندىلەر بەينەسى ەۋروپا تاريحشىلارى ارقىلى ەمەس، قىتايدىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق جازباشا تاريحى جازىلعان قىتاي «جازبا تاريحى» ارقىلى قالىپتاستى.

قىتايدىڭ «تاريحي جازباسىنان» الىنعان «حان مودە» تۋرالى اڭىزدا.، مودە حانزادا ءوز تايپاسى اراسىنان جيىرما ءتورت جىگىت تاڭداپ الىپ، ولاردى اسقان قاتىگەزدىككە تاربيەلەپ، جاتتىقتىرادى. مودە حانزادا نەگە وتىز-قىرىق ەمەس، 24 جىگىتتى تاڭداپ العان؟ سەبەبى، قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا، «حۋن» دەپ اتالاتىن ەرتە تۇركىلەر 24 تايپادان تۇرادى. قىتايلاردىڭ وزدەرى ويلاپ تاپقان «مودە حان» اڭىزىندا: مودە حانزادا 24 تايپادان تۇراتىن تۇركىلەردىڭ ءار تايپاسىنان ءبىر جىگىتتەن الىپ، 24 جىگىتتى اسقان قاتىگەزدىككە تاربيەلەگەندىكتەن دە، 24 تايپادان تۇراتىن تۇركىلەر تۇگەل قاتىگەز، جاۋىز، – دەگەن ويدى قىتايلار ءوز «تاريحي جازبالارى» ارقىلى كەيىنگىلەرگە شەگەلەپ كەتىپ وتىر.

وسىدان ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر ءسوزى دە وزگەرمەگەن سى-ميا-تسياننىڭ «تاريحي جازبالارى» نەگىزىندە تاربيەلەنىپ، ءبىلىم العان قىتايلار – ءوز تاريحىنىڭ «اقيقات-شىندىق» ەكەندىگىنە شەكسىز سەنىپ وسكەن. الايدا، «قىتاي جازبا تاريحىنا» شەكسىز سەنەتىن قىتايلاردىڭ وزدەرى عانا ەمەس. قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋشى شەتەلدىك عالىمداردىڭ كوبى «قىتاي جازبا تاريحىنىڭ» شىنايىلىعىنا قاپىسىز سەنگەن. سولاردىڭ ءبىرى ورىس سينولوگياسىنىڭ اتاسى – نيكيتا بيچۋرين. (ياكينف اكەي). زەردەلەي، بارلاي قاراساڭىز ن.بيچۋرين ءوز زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ارقىلى قىتاي مادەنيەتىنىڭ جارناماشىسىنا قالاي اينالىپ كەتكەنىن  ءوزى دە سەزبەي قالعان سىڭايلى.   سوندىقتان دا، بولار قىتايدا كوپ جىل تۇرىپ، قىتاي دەرەك كوزدەرىنە قاپىسىز سەنىپ، قىتاي مادەنيەتىن دارىپتەگەنى ءۇشىن «ورىس سينولوگياسىنىڭ اتاسى» قىتايتانۋشى عالىم ن.يا.ءبيچۋريندى ءوز زامانىندا ورىس ادەبيەتى سىنشىسى ۆ.گ.بەلينسكي قاتتى سىناعان.

ايتپاعىمىز: ۆ.گ.بەلينسكي وتە دۇرىس جاسادى. سەبەبى ءار حالىق وزگەگە ەلىكتەمەي  مادەنيەتى مەن ۇلت تاريحىن وزدەرى جازىپ، ونى وزدەرى قورعاۋعا ءتيىس!

1807-1823 جىلدار اراسىندا قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ، قىتايدا پراۆوسلاۆيا ءدىنىن تاراتۋ ءۇشىن 1806 جىلى توبىل قالاسىندا قۇرىلعان پولكوۆنيك يۋ.ا.گولوۆكيننىڭ بارلاۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ «ءدىن ىستەرى باسقارماسىن» باسقارعان ميسسيونەر، قىتايتانۋشى عالىم «ياكينف اكەي» – ن.يا.بيچۋرين قاجەتتى جەرلەرىن ورىس تىلىنە اۋدارا وتىرىپ، قىتايدىڭ «تاريحي جازبالارى» نەگىزىندە، ءوزىنىڭ «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى» ەڭبەگىن جازدى. انىعىنا كەلگەندە، بۇل ەڭبەك – رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتا ازياداعى حالىقتاردى وتارلاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن زەرتتەلىپ، جازىلعان ەڭبەك بولاتىن. ءبىز بۇل جەردە ن.بيچۋرين رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيانى وتارلاۋ ساياساتىن قولدادى دەگەن ويدى ايتۋدان اۋلاقپىز. مۇمكىن، ن.بيچۋرين ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىن ادال ويمەن، عىلىم ءۇشىن زەرتتەگەن بولار. الايدا، ورتا ازيا مەن شىعىس ازيانى جان-جاقتى زەرتتەپ جاتقان ورىس يمپەرياسىنىڭ سول تۇستاعى وتارشىل پيعىلىن ن.بيچۋرين بىلمەي قالىپتى دەپ ويلاۋ اڭعالدىق بولار ەدى.

قىتايدىڭ «تاريحي جازبالارىن» دەرەككوزى رەتىندە پايدالانعان ن.ءبيچۋريننىڭ «ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى» ەڭبەگىندە كونە تۇركىلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ءدىني نانىم-سەنىمى، شارۋاشىلىعى، ادەت-عۇرپى مەن ەتنوگەزى تۋرالى مول ماعلۇمات الۋعا بولادى. بىراق، قىتاي جازبا دەرەكتەرىنەن باستاۋ العان بۇل ەڭبەكتە كونە تۇركىلەردىڭ مورالدىق ادامگەرشىلىك بولمىسى تۋرالى اقپاراتتارعا وتە مۇقيات قاراعان ءجون. سەبەبى، اتالمىش ەڭبەكتە تۇركى جۇرتىنىڭ ادامگەرشىلىك بولمىسى مەن ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. كەرىسىنشە، انىقتاپ قاراعان ادامعا وركەنيەتتەن ارتتا قالعان «قاتىگەز، جاۋىز كوشپەندىلەردىڭ» جالپى سۇلباسى انىق كورىنىپ تۇرادى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىتاي «جازبا تاريحىنداعى» كوشپەندىلەر تۋراسىنداعى ءتۇرلى ماقساتتاعى مالىمەتتەر دە، ورتا ازيا حالىقتارى تۋرالى جازىلعان ن.بيچۋرين ەڭبەكتەرى دە ورىس پەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ كورشى حالىقتاردى وتارلاۋ ماقساتىندا زەرتتەلىپ جازىلعان ەڭبەكتەر بولاتىن. سوندىقتان دا ولار «حان مودە» سەكىلدى اڭىزدى ويلاپ تاۋىپ، كوشپەندىلەر بويىنان وزدەرى كورگىسى كەلگەن جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن حان مودە بويىنا جيناقتادى.

اڭىزدا مودە حانزادا ءوزى قاتىگەزدىككە تاربيەلەپ جۇرگەن ءار تايپادان العان 24 جىگىتىمەن بىرگە ءوزىن اجالدان قۇتقارعان تۇلپاردى اتىپ ولتىرەدى. ءتورت تۇلىك مالدىڭ، اسىرەسە، تۇلپار تۋعان جىلقىنىڭ يەسى مەن كيەسىنە ءتاۋ ەتىپ وسكەن كوشپەندىلەر، ءوزىن اجالدان قۇتقارعان تۇلپاردى ءوز قولىمەن اتىپ ءولتىرۋى مۇمكىن ەمەس. «قاتىگەز مودە حانزادا» تۋرالى اڭىزدى ويلاپ تاپقان قىتايلار، وزدەرى وتىرىقشى ەل بولعاندىقتان دا، جىلقى تۇلىگىنە كەلگەندە كوشپەندىلەردىڭ نازىك بولمىسىن تەرەڭىنەن تۇسىنە الماي، مودە حانزاداعا ءوزىن اجالدان قۇتقارعان تۇلپاردى اتىپ ولتىرتكىزگەن. مۇنداي اڭىزعا قىتاي سەنسە سەنەر، ال، كوشپەندىلەر ەشۋاقىتتا دا سەنبەيدى. دەگەنمەن، بۇل اڭىزعا كوشپەندىلەردىڭ سەنۋى ماڭىزدى ەمەس. سەبەبى، مودە حانزادا تۋرالى اڭىز –  كوشپەندىلەردىڭ جەكسۇرىن بەينەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگىنەن قىتايلار ءۇشىن ويلاپ تابىلعان اڭىز بولاتىن. مۇنى – ءبىر دەڭىز.

ەكىنشىدەن، بيچۋرين ەڭبەگىندە ايتىلاتىن «مودە حان» (تۇپنۇسقادا بوتا حان) تۋرالى اڭىزدا، قورشاۋدا قالىپ، اشىعا باستاعان قىتاي يمپەراتورى تىڭشىلارى ارقىلى مودە حاننىڭ قىتاي ايەلىنە قۋلىقپەن حاننىڭ باسىن اينالدىرىپ، مودەنى قىتاي يمپەرياسىمەن ماڭگىلىك دوس بولۋعا كوندىر دەيدى. قىتاي يمپەراتورىنان تاپسىرما العان مودە حاننىڭ قىتايلىق سۇلۋ كەلىنشەگى، مودە حاندى قىتاي يمپەرياسىمەن ماڭگىلىك دوس بولۋعا كوندىرىپ، اشىعىپ، ايازدا ۇسىككە ۇرىنعان قىتاي اسكەرىن عۇن اسكەرىنىڭ قورشاۋىنان امان-ەسەن شىعارتقىزىپ جىبەرەدى. (85-بەت. ن.بيچۋرين. ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كونە زامانعى تاريحى. استانا، «اۋدارما» باسپاسى –  2008)

بيچۋرين ەڭبەگىندەگى قىتايلار ويلاپ تاپقان «تۇپنۇسقا اڭىز» بويىنشا، ايەلىنىڭ ايتقانىمەن جۇرەتىن مودە حان اسا اقىلدى ەمەس. ءوزى جازعان كينوبايان بويىنشا قىتاي اسكەرىن قورشاۋدان شىعارتقىزىپ جىبەرگەن مودەنىڭ اۋىزىنا: «بىزگە تىنىش، بەيبىت ءومىر كەرەك»، – دەگەن سوزدەردى سالىپ، مودەنى قولدان «اقىلدى» ەتىپ كورسەتىپ وتىرعان جازۋشى – نۇرلان قامي. بولماسا، بيچۋرين ەڭبەگىندەگى «تۇپنۇسقا اڭىزداعى» مودە حان – مۇلدەم باسقا ادام.

اينالاسىنداعىلاردى قاتىگەزدىككە تاربيەلەپ، تەك قانا وزىنە باعىنىشتى ەتكىسى كەلگەن مودە حانزادا تۋرالى اڭىزدىڭ نەگىزگى يدەياسى – اۆتوكراتيالى ديكتاتۋرانى ناسيحاتتاۋ. ديكتاتۋرا – قىتاي يمپەراتورلارىنا ءتان قاسيەت بولعانىمەن، تاريحتىڭ سول كەزەڭىندەگى كوشپەندىلەردىڭ دالا دەموكراتياسى ءۇشىن جات قۇبىلىس بولاتىن. وسىدان-اق  قاتىگەز-ديكتاتور مودە حانزادا تۋرالى اڭىزدى – ەل باسقارۋدىڭ ديكتاتۋرالىق جۇيەسىن جاقسى بىلەتىن قىتايلاردىڭ ويلاپ تاپقانى كوزگە انىق كورىنىپ، بايقالىپ تۇرعان جوق پا؟

اڭىزدا باياندالاتىن حانزادا مودە – كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ جولىندا ەشكىمدى دە ايامايتىن ناعىز قاتىگەز، جاۋىز ادام. ول ءوز ماقساتىنا جەتىپ حان بولعاندا، پايدالانۋعا كەلمەيتىن كىشكەنە جەردىڭ ءوزىن دە باسقا جۇرتقا بەرگىسى كەلمەي، ولارمەن «سوعىسامىز» دەيدى. ءبىزدىڭ كوزىمىزبەن قاراعاندا ۇلتاراقتاي جەردى باسقاعا بەرگىسى كەلمەگەن حان مودەنىڭ بۇل ءىسى – ەلىن سۇيگەن ناعىز ەلشىل تۇلعاعا ءتان قاسيەت.

جەر ەمشەگىن ەمىپ، ەجەلدەن ديحانشىلىقتى كاسىپ ەتكەن قىتايلار ءۇشىن – جەر ءار ۋاقىتتا دا از، جەتپەيدى. ادىلەتسىز قۇداي ءبىز سەكىلدى ادام سانى جونىنەن وتە كوپ، جەردىڭ جاعدايىن بىلەتىن ديحاندارعا از جەر بەرىپ، ديحانشىلىقتان حابارى جوق كوشپەندىلەرگە سونشا مول جەر بەرگەن. بۇل – ادىلەتسىزدىك! سوندىقتان، جەر جاعدايىن بىلمەيتىن جابايى كوشپەندىلەردىڭ جەرىن جاۋلاپ الۋ كەرەك، – دەگەن ۇرانمەن بىرگە، قىتايلار قانداي جەردە جۇرسە، سول جەر قىتايلاردىكى، –  دەيتىن ناسيحات-ءسوز، قانشاما عاسىر بويى قىتاي يمپەرياسىنىڭ  مەملەكەتتىك يدەولوگياسى بولىپ كەلەدى.

مىنە، سوندىقتان دا قىتاي «جازبا تاريحىنداعى» مودە – اسا اقىلدى ەمەس، قاتىگەز، جاۋىز ءارى پايدالانۋعا كەلمەيتىن بوس جاتقان جەردىڭ ءوزىن دە ەشكىمگە بەرگىسى كەلمەيتىن قاراجۇزدى ادىلەتسىز. قىتايلاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا، مودە حاننىڭ بويىندا ادامعا ءتان ءبىر جاقسى قاسيەت جوق، بارىپ تۇرعان جابايى كوشپەندىنىڭ ناعىز ءوزى. سوندىقتان دا بۇلارعا اياۋشىلىق بولماۋ كەرەك. مىنە، وسىنداي يدەولوگيالىق ۇستانىمدا بولعان قىتاي يمپەرياسىنىڭ ساراي تاريحشىلارى مودە حان تۋرالى اڭىزدى ويلاپ تاپتى.

اتادان بالاعا اۋىزشا جەتىپ، ۇلتتى ادامگەرشىلىك پەن جاقسىلىققا تاربيەلەيتىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالاسى اڭىز – ەشۋاقىتتا جاۋىزدىق پەن قاتىگەزدىكتى ناسيحاتتاماعان. بۇل اۋىز ادەبيەتىنىڭ حالىقارالىق اتاۋى – فولكلور عىلىمىن زەرتتەگەن فولكلورشى عالىمداردىڭ عىلىمي تۇجىرىمى. عىلىممەن تالاسا المايسىڭ.

دەسەك تە، اڭىزداعى مودە حانزادا سەكىلدى تاق تالاسى كەزىندە جاقىنى مەن تۋعان اكەسىن دە قۇرباندىققا شالىپ، ءولتىرىپ جىبەرگەن وقيعالار جونىندە ايتقاندا، اعىلشىن، ورىس، تۇرىك، قىتاي يمپەريالارىنىڭ تاريحىنا بارماي-اق، ءوزىمىزدىڭ «التىن وردا» حاندىعىنىڭ سوڭعى قۇلدىراۋ داۋىرىندەگى ءبىرىن-ءبىرى ولتىرگەن 23 حان تاعدىرى مەن ءامىر-تەمىر ۇرپاعى، اتاقتى استرونوم عالىم ۇلىقبەك تاريحىن ەسكە الساق تا جەتەدى. تاق ءۇشىن بولعان تالاستا سامارقان ءامىرى ۇلىقبەكتىڭ اجالى تۋعان بالاسىنان كەلگەن بولاتىن. بىراق، بۇل تاريح بىزگە اۋىزشا «اڭىز» تۇرىندە ەمەس، «جازباشا» تۇردە جەتتى. مۇنداي «تاريحتار» مەن  قاتىگەزدىكتى عانا ناسيحاتتايتىن، اياۋشىلىقتى بىلمەس «حان مودە» سەكىلدى اڭىزداردىڭ كەيىنگى ۇرپاققا جاقسىلىق پەن ىزگىلىكتى ناسيحاتتايتىن حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسى – اڭىز تۇرىندە جەتۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبىن تاعى دا قايتالايمىز: اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءوز زاڭدىلىعى بار.

جوعارى دا كەلتىرىلگەن دالەلدەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ايتپاعىمىز: «مودە حان» تۋرالى اڭىز – كوزدەگەن ءوز ماقساتتارىنا وراي، قىتاي  جىلناماشى-تاريحشىلارىنىڭ ويدان شىعارعان وتىرىك اڭىزى دەپ ويلاۋعا تولىق نەگىز بار. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىتاي «جازبا تاريحىنان» الىندى دەپ، ورتا ازيا حالىقتارى تۋرالى جازىلعان ن.بيچۋرين ەڭبەگىندەگى «مودە حان» تۋرالى اڭىز – ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن جازىلعان قىتاي مەن ورىس يمپەريالارىنىڭ وتارشىل ساياساتىنىڭ جەمىسى بولاتىن. ال، ءبىز وتارشىلداردىڭ «جۇمساق ساياساتىن» تەرەڭ تۇسىنبەي، قىتايدىڭ «جازباشا تاريحىن» شىنايى تاريح رەتىندە قابىلداپ، ن.بيچۋرين «قىتاي دەرەككوزدەرىنەن العان» دەپ، «حان مودە» تۋرالى كينوبايان جازامىز. ەڭ وكىنىشتىسى، ءوزىمىزدىڭ اتا-بابامىز «قاتىگەز كوشپەندىلەردىڭ» تاريحي بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا ات سالىسىپ جاتقانىمىزدى – ءوزىمىز دە تەرەڭ تۇسىنبەيتىن سەكىلدىمىز.

ادەبيەتشىلەر مەن جازۋشىلارىمىزدى بىلاي قويعاندا، تاريحشىلارىمىزدىڭ وزدەرى دە ن.بيچۋرين ەڭبەگىندەگى «قاتىگەز حان مودە» تۋرالى اڭىزدى كاسىبي تۇرعىدان تالداپ، زەردەلەپ جاتپاي-اق، وزدەرى جازعان «تاريح وقۋلىعىنا» ويلانباستان كىرىكتىرىپ جىبەرىپتى. مىسالى ءۇشىن: گ.ۆ.كان مەن ن.ۋ.شاياحمەتوۆ قۇراستىرعان «قازاقستان تاريحى» (جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىق. الماتى، «الماتىكىتاپ»-2007) وقۋلىعىنىڭ 36-بەتىندە، مودە حان تۋرالى اڭىز – ن.بيچۋرين ەڭبەگىندە قالاي جازىلسا، تۋرا سول كۇيىندە، ەش وزگەرىسسىز باسىلعان.

• نەگە؟ – دەگەن سۇراققا ولار دا:
• قىتاي دەرەككوزدەرى ارقىلى جازىلعان ن.بيچۋرين ەڭبەگىنەن الدىق، – دەپ جاۋاپ بەرەرى حاق.

تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىمىزعا وتىز جىلدان استى. وزگەنى زور، ءوزىمىزدى قور سانايتىن قۇلدىق سانادان قۇتىلاتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى دەپ ويلايمىز.

بيچۋرين ەڭبەگىندەگى مودە حانزادا تۋرالى اڭىزدا، مودەنىڭ اياۋشىلىق بىلدىرمەي قاتىگەزدىك كورسەتەتىن ءۇش كورىنىسى ايتىلادى. «اتاڭدى جاۋ شاپسا، قوسىلا شاپ» – دەگەندەي، بيچۋرين ەڭبەگىندەگى مودەنىڭ قاتىگەزدىگىن كورسەتەتىن ءۇش كورىنىستى ازداۋ بولادى دەپ ويلادى ما ەكەن، جازۋشى ن.قامي ءوزىنىڭ «حان مودە» كينوبايانىندا، مودە حانزاداعا ءوزىن اجلدان قۇتقارعان عۇن ايەلى مەن ونىڭ بالاسىن ءولتىرتىپ، حانزادا مودە بويىنداعى قاتىگەزدىكتى ناسيحاتتايتىن ءتورتىنشى كورىنىستى قوسىپ قويىپتى. نە ءۇشىن؟ بۇل ەپيزود كينوباياندا قانداي ءرول اتقارىپ تۇر؟ وتە تۇسىنىكسىز.

تاريحي تاقىرىپقا تۇسىرىلەتىن كينو فيلمدەردىڭ ۇلت تاربيەسىندەگى يدەولوگيالىق كۇشى وراسان زور. سوندىقتان دا، تاريحي تاقىرىپقا كينوبايان جازاتىن اۆتورلار – تاريحتىڭ وتانسۇيگىشتىك تاربيەگە قوسار ۇلەسىن ەسەپكە السا ەكەن دەپ ويلايمىز.

«حان مودە» اڭىزىنداعى مودەنىڭ سوعىس تىلەگەن كورشى مەملەكەت حانىنىڭ بار تالاپ-تىلەگىن ورىنداپ، جەر تۋراسىنا كەلگەندە «سوعىسامىز» دەۋىنىڭ ءوزى – ءبىر كينوبايانعا سۇرانىپ تۇرعان تاماشا تاقىرىپ ەمەس پە؟ تاربيەلىك ءمانى مەن يدەولوگيالىق كۇشى قانداي!

قازىرگى تاڭدا حالقىمىزدىڭ جاس وسكىن-جەتكەنشەكتەرى – كارىس كينوسىنىڭ «جۋمونگ حانزاداسى» مەن تۇرىك كينوسىنىڭ «ەرتۇعرىل» مەن «وسماندارىنا» ەلىكتەپ ءوسىپ جاتىر. وتە وكىنىشتى! قۇداي-اۋ، جوق بولسا ەكەن عوي. تۇر عوي! كوركەمدىك قۋاتى جونىنەن الەمدىك دەڭگەيدەگى كەز-كەلگەن ەپوستىق شىعارمالاردان بيىك بولسا، بيىك شىعار، بىراق، ولاردان ءبىر ەلى دە تومەن ەمەس «ورحون» جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى «...ەلى ءۇشىن كۇندىز وتىرماعان، تۇندە ۇيىقتاماعان...» كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، تونىكوك بەينەلەرى. جىردىڭ تاريحي نەگىزى دە بۇگىنگى بىزگە جەتكەن  ەرتە تۇركىلىك تاريحپەن قامشىنىڭ ورىمىندەي بولىپ، ءبىر ارنادا توعىسىپ جاتىر.

اقيقاتىن ايتساق، ن.قاميدىڭ «حان مودەسىنەن» جەر-جاھاندى تىتىركەنتىپ، كۇركىرەپ وتكەن ەرتە تۇركىلىك كۇلتەگىن، تونىكوك، بىلگە قاعان بابالارىمىزبەن قاتار كۇللى ەۋروپانى قۇلدىقتان قۇتقارعان ايبىندى اتامىز، عۇن پاتشاسى ەدىل بەينەلەرىنىڭ جيىنتىق وبرازىن كورگىمىز كەلگەن. ماحامبەتتىڭ تىلىمەن ايتقاندا: «تىلەكتى قۇداي بەرمەدى...». ونىڭ نەگىزگى سەبەبى: تاريحتىڭ ۇلت تاربيەسىندەگى يدەولوگيالىق كۇشىن جەتە باعامداماعان جازۋشى ن.قامي – قىتايدىڭ «تاريحي جازبالارىن» نەگىز ەتكەن ن.بيچۋرين ەڭبەگىندەگى «مودە حان» تۋرالى اڭىزدى تەرەڭ زەرتتەپ، سارالاپ جاتپاي-اق، ن.بيچۋريندە قالاي جازىلسا، تۋرا سول كۇيىندە، ەش وزگەرىسسىز ءوز شىعارماسىنا نەگىز ەتىپ الا سالعاندىعىندا بولسا كەرەك. ءبىز مۇنى جازۋشى ن.قاميدىڭ «حان مودە» كينوبايانىنىڭ ەڭ وسال تۇسى دەپ باعالادىق.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz