ءبىرىنشى ءبولىم: قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى ەرتە تۇركىلەر بەينەسى

ەكىنشى ءبولىم: نۇرلان قاميدىڭ «مودە حان» حيكاياتى حاقىندا

ءۇشىنشى ءبولىم

جازۋشى تۇرسىنحان زاكەننىڭ 2024 جىلى استانا قالاسى، «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورگەن «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي-رومانىندا، XII-XIII عاسىرلاردا التاي ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن نايمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى سۋرەتتەلەدى. تاريحي دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، XII-XIII عاسىرلاردا التاي ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن نايمان مەملەكەتىنىڭ بەلگىلى تەرريتورياسى، باسقارۋشى ورگانى، تۇراقتى اسكەرى، ۇيعىر جازۋىن پايدالانعان مەملەكەتتىك ءىس-باسقارۋ جۇيەسى بار، سول تۇستاعى ورتالىق ازيا جەرىندەگى وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولعان.

تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىندا، نايمان مەملەكەتى تۋرالى تاريحي دەرەك كوزدەرىندە كورسەتىلگەن وركەنيەتتى بەلگىلەردىڭ ءبىرشاماسى ءسوز بولىپتى. «ءبىرشاماسى» دەۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى: شىعارمادا نايمان مەملەكەتى حانىنىڭ جەكە ءمورى بولعانى، ولاردىڭ مەملەكەت ءىسىن باسقارۋدا ۇيعىر جازۋىن پايدالانعانى جەڭىل تىلمەن اتالىپ وتىلەدى دە، اسكەر ءىسى مەن مەملەكەتتىڭ جازباشا تۇردە ءىس-باسقارۋ ىسىنە اۆتور مۇلدە توقتالماعان. مۇمكىن، جازۋشى مەملەكەتتىڭ جازباشا نەگىزدەگى ءىس-باسقارۋ قىزمەتىن بايانداۋدى ماقسات ەتپەگەن دە بولار. دەسەك تە، كوشپەندىلەر تۋرالى جازىلعان ادەبي شىعارمالاردا كوشپەندىلەر مەملەكەتىندەگى ءىس-باسقارۋ ءىسى جازباشا نەگىزدە جۇرگىزىلدى دەگەن بىردە-ءبىر جازبا جوق. ونىڭ نەگىزگى سەبەبىن: كوشپەندىلەردە مادەنيەت تە، مەملەكەت تە بولماعان، – دەگەن  شوۆينيستىك نەگىزدەگى ەۆروپوتسەنتريستىك كوزقاراستى تۋ ەتكەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ سىلەمىنەن ىزدەۋ كەرەك.

V-VI عاسىرلاردىڭ وزىندە-اق كونە تۇركىلەردە جازۋ بولعانىن، ول جازۋدىڭ «ورحون-ەنيسەي» جازبا ەسكەرتكىشتەرى دەپ اتالاتىنىن جانە شىڭعىس حاننىڭ «جاساعى» (ياسساح) جازىلعان كەزەڭنەن باستاپ، «التىن وردا»، «اق وردا» حاندىقتارى تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسىندەگى كەيبىر ماسەلەلەر مەن ءىس قاعازدار جازباشا تۇردە جازىلعانىن تاريحشىلارىمىز ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. وكىنىشكە وراي، تاريحشىلارىمىزدىڭ وسى ايتقان ماسەلەلەرىن ۇلت تاريحىنا قالام تارتىپ جۇرگەن جازۋشىلارىمىز قاپەرىنە الار ەمەس. «كوشپەندىلەر دە مەملەكەت تە، جازۋ دا بولماعان»، – دەگەن باسقىنشى ورىس وتارشىلدارى ويدان شىعارعان جالعان اقپاراتتىق يدەولوگيا ىقپالىنان ۇلت تاريحى تاقىرىبىن جازىپ جۇرگەن جازۋشىلارىمىز ءالى كۇنگە شىعا الماي جۇرگەن سىڭايلى. بولماسا، XII-XIII عاسىرلارداعى نايمان مەملەكەتىندە ءىس-باسقارۋ جۇيەسى جازباشا تۇردە قالىپتاسقانىن باسقا بىلمەسە دە، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەننىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس قوي.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كاسىبي تاريحشى ءھام جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن – تاريحي-رومانداردىڭ ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋداعى جەتەكشى ءرولىن جەتە ەسكەرمەگەندىكتەن دە، XII-XIII عاسىرلارداعى نايمان مەملەكەتىن باسقارۋ ءىسىنىڭ جازباشا جۇرگىزىلگەندىگىنە جەتە ءمان بەرمەگەن سىڭايلى. وتە وكىنىشتى...

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، تۇرسىنحان زاكەن ءوزىنىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي-رومانىندا، XII-XIII عاسىرلاردا التاي ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن نايمان مەملەكەتىنىڭ شىڭعىس حان اسكەرىنەن جەڭىلىپ، مەملەكەتتىڭ قالاي كۇيرەگەنىن سۋرەتتەۋدى نەگىزى نىسانالى ماقسات ەتىپ ۇسىنىپتى. اۆتوردىڭ ءدال وسى ماقساتى جۇزەگە استى ما؟ اسسا قانداي كوركەمدىك شەشىمدەر ارقىلى جۇزەگە استى؟ ەندىگى اڭگىمە اتالمىش سۇراقتار توڭىرەگىندە بولماق.

مەنىڭشە، كەز-كەلگەن تاريحي شىعارمادا ەكى شىندىق بولادى. ءبىرىنشىسى – تاريحي شىندىق بولسا، ەكىنشىسى – كوركەمدىك شىندىق. قۇستىڭ قوس قاناتىنداي بولعان بۇل ەگىز ۇعىمدى بولە جارىپ، ءبىر-بىرىنەن اجىراتپاي ءبىر-بىرلىكتە قاراستىرۋ كەرەك دەسەك تە، تاريحي ءداۋىر شىندىعىن ءتۇرلى ادەبي تاسىلدەر ارقىلى كوركەمدىك شىندىققا اينالدىرا بىلگەن تاريحي شىعارمانىڭ ءورىسى كەڭ، وقىرمانعا بەرەر يگى اسەرى دە مول. سوندىقتان دا، ادەبي شىعارمادا كوركەمدىك شىندىق باستى ورىندا تۇرماق.

ال، تاريحي شىندىق – ادەبي كوركەمدەگىش قۇرالدار ارقىلى كوركەم شىندىققا اينالىپ، ءوز وقىرمانىنا وي سالا، ولاردىڭ تانىمدىق تۇسىنىگى مەن وي-پىكىرىن كەڭەيتە بىلسە، وندا تاريحي شىعارمانىڭ ءوز ماقساتىنا جەتكەنى.

العاشقى ءسوز «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىنىڭ تاريحى شىندىعى حاقىندا. اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز: بالكىم، اۆتوردىڭ كاسىبي تاريحشىلىعىنان، بالكىم، جازۋشىنىڭ ۇلت تاريحى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنەن بولار، تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىنىڭ تاريحي نەگىزى دە، تاريحى شىندىعى دا جوعارعى دەڭگەيدە. بۇل – كوزگە انىق كورىنىپ تۇرعان شىندىق.

مىنا تاريحي دەرەكناماعا نازار اۋدارالىقشى. دەرەكناما: «نايمان مەملەكەتىنىڭ ءبىرشاما نىعايعان ۋاقىتى ينانىش بىلگە حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزى. ول قايتىس بولعاننان كەيىن نايماندار مەملەكەتى ساياسي قۇلدىراۋدى باستان كەشىرەدى. تايپالى بىرلەستىك ىشىندە بيلىك ءۇشىن كۇرەس باستالادى. ينانىش بىلگە حاننىڭ ۇلدارى تايان مەن بۇيرىق حاندار تاققا تالاسىپ، ەل ەكىگە بولىنەدى. وسى كەزدە موڭعول تايپالارىنىڭ بيلەۋشىسى تەمۋچين (شىڭعىس حان) ءبىرشاما كۇشەيە باستايدى. ول نايمانداردىڭ ىشكى تالاس-تارتىسىن، ساياسي داعدارىسىن پايدالانا وتىرىپ، 1204 جىلى ولاردى ءبىرجولا جەڭىپ، وزىنە باعىندىرادى. موڭعولداردان جەڭىلگەن نايماندار كۇشىلىك حاننىڭ باسشىلىعىمەن باتىسقا جىلجىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ شىعىسى – التاي، ەرتىس ماڭىنا بارىپ قونىستانادى»، – دەيدى. تاريحي دەرەكتەر بەلگىلى تاريحشى عالىمدار ج.و. ارتىقباەۆ پەن ءا.ب. ءپىرمانوۆ جازعان «قازاقستان تاريحى» ەنتسيكلوپەديالىق زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ 236-237 بەتتەرىنەن الىندى. (ارتىقباەۆ ج.و، ءپىرمانوۆ ءا.ب قازاقستان تاريحى (ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىم) الماتى، «اتامۇرا 2008»)

ءدال وسى تاريحي دەرەكنامانى – XII-XIII عاسىرلاردا التاي ءۇستىرتى، قازىرگى باتىس موڭعوليا جەرىندە ءومىر سۇرگەن نايمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى تۋراسىندا جازىلعان تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىنىڭ قىسقاشا فابۋلالىق سيۋجەتى دەپ وقىرمانعا ۇسىنار بولساق، اقيقاتتان الشاق كەتپەيمىز. سوندىقتان دا ءبىز تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىنىڭ تاريحي نەگىزى جوعارعى دەڭگەيدە دەدىك. تەك قانا تاريحي دەرەكنامالارداعى ينانىش بىلگە حاننىڭ ۇلكەن ۇلى تاياندى جازۋشى ءوز رومانىندا تايبۇقا دەپ اتاپتى. دۇرىسى دا جازۋشىنىڭ نۇسقاسى بولسا كەرەك. سەبەبى، «تايان» دەگەن ادام ەسىمى – تاريحي اتاۋلاردى وزدەرىنىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا قاراي بۇرمالاپ وزگەرتە سالاتىن قىتاي دەرەك كوزدەرىنە جول نۇسقاپ تۇر.

ورتا عاسىردا موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن موڭعول-تۇركى تايپالارىنىڭ تاريحىن كوركەمدىك نەگىزدە بولسىن، عىلىمي-تاريحي نەگىزدە بولسىن قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن زەرتتەۋشى عالىمنىڭ نە جازۋشىنىڭ بىردە-ءبىرى، تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ بەس ءجۇز جىلدىق تاريحىن قامتيتىن موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحى» (كەيبىر دەرەكتەردە «قۇپيا شەجىرە») جانە كەيبىر بولىمدەرى قالىپ كەتكەن سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن «قۇپيا تاريحتىڭ» قىسقارتىلعان نۇسقاسى ىسپەتتەس لۋۆساندانزانىڭ «التىن توۆىچ» (التىن داپتەر) ەڭبەگى مەن راشيد-اد-دين حامادانيدىڭ 1300-1310 جىلدار اراسىندا جازعان «ءجاميح-ات-تاۋاريح» (تاريحتار جيناعى) ەڭبەگىنەن اتتاپ وتكەن ەمەس.

موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىن» زەرتتەۋشى زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا، «قۇپيا تاريحتا» نايمان تاريحىنا بايلانىستى – 13 باپ بار ەكەن. (10-بەت. ز.قيناياتۇلى. شىڭعىس حان. الماتى، «اردا»-2008)

بۇل دەگەنىمىز – 1240 جىلى ەپوستىق جىر ۇلگىسىندە قاعاز بەتىنە تۇسكەن موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىندا» نايمان مەملەكەتى تاريحىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر دەگەن ءسوز.

جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ءوزىنىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىندا  موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىنان» الىنعان دەرەكتەردى مولىنان پايدالانعان. اۆتور ءوز شىعارماسىندا سۋرەتتەلەتىن وقيعالاردى موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىنىڭ» ىزىمەن بايانداعانى سونشالىق،  «قۇپيا تاريحتا» ايتىلاتىن نايماندار تاريحىن جازۋشى وقىرماندارعا ءوز سوزىمەن جەتكىزىپ وتىرعان سەكىلدى اسەر قالدىراتىن تۇستارى وتە مول. روماندا كەرەي تايپاسىنىڭ ۋاڭ حاننىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارى، ۋاڭ حان مەن تەمۋچين-شىڭعىس حان ەكەۋىنىڭ ارا قاتىناسى، ۋاڭ حان ءوزىنىڭ وكىل بالاسى تەمۋچين-شىڭعىس حانعا جولداعان وكىنىشكە تولى «مونولوگ» تۇرىندە ايتىلاتىن سالەمى «قۇپيا تاريحتان» جولما-جول الىنعان. تەك بۇل ەمەس: ۋاڭ حان قازاعا ۇشىراعاندا ونىڭ باسىن تايبۇقاعا اكەلىپ بەرەدى. نايمان حانى تايبۇقا ايەلى كەربەز سۇلۋدىڭ اقىلىمەن ۋاڭ حاننىڭ باسىن قۇرمەتپەن تورگە ءىلىپ قويىپ، كەيىننەن باس كۇلگەن سەكىلدى بولىپ كورىنگەندە تايبۇقا باستى لاقتىرىپ جىبەرەدى. وسى وقيعاعا بايلانىستى كوكشە ساپىرىق باتىر ءسوزى «قۇپيا تاريحتا» قالاي ايتىلسا، تۋرا سول كۇيىندە ەش وزگەرىسسىز الىنعان. موڭعولدارعا قارسى شابۋىلعا شىعۋ كەرەك دەگەن نايمانداردىڭ حان كەڭەسى، قولاڭسا ساسىعان موڭعولدار بىزگە تەڭ ەمەس دەگەن كەربەز سۇلۋدىڭ استام ءسوزى، تايبۇقا حاننىڭ موڭعولدارعا قارسى بىرگە سوعىسايىق دەپ ۋاق قاعانى الاحۋس-الاقۇس تەگىنگە جازعان حاتى، الاقۇس تەگىنىڭ بۇل مالىمەتتى تەمۋچينگە جەتكىزۋى، نايمان مەن موڭعول اراسىنداعى سوعىس، موڭعول اسكەرىنىڭ سوعىسۋ ەرەكشەلىگى، نايمان حانى تايبۇقانىڭ حاتشىسى تاتا-تۋنگا تۋرالى جازبالار – ءبارى-ءبارى موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىنان الىنعان سيۋجەتتەر.

روماندا  موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىنداعى» نايماندارعا قاتىستى اتى اتالاتىن كىسى ەسىمدەرى الاحۋس تەگىن – الاقۇس تەگىن، ۋاڭ حان – وڭ حان دەپ، ءسال-ءپال دىبىستىق وزگەرىستەر ارقىلى الىنسا، تەمۋچيننىڭ باستى قارسىلاسى جامۇقا مەن نايمان مەملەكەتىنىڭ حاتشىسى تاتا-تۋنگا ەسىمدەرى «قۇپيا تاريحتا» قالاي ايتىلسا، تۋرا سول قالپىندا ەش وزگەرىسسىز الىنىپتى. ال، نايمان حانى تايان – تايبۇقا، ونىڭ ايەلى گۇربەسۋ سۇلۋ – كەربەز، كوكشە ساپىرىق باتىر – كوكساۋ ساۋىرىق ەسىمىمەن الىنعان.

انىعىنا كەلگەندە، موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىنداعى» نايمان مەملەكەتى تۋرالى بولىمىنەن الىنعان تاريحي جازبالار – «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىندا سۋرەتتەلەتىن وقيعالار ءورىسىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى. بۇل – اتالمىش تاريحي رومانىنىڭ كەمشىلىگى ەمەس، كەرىسىنشە – جەتىستىگى. سەبەبى، تاريحي رومانعا قويىلار ەڭ باستى شارت – شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن وقيعالار بايانىنىڭ تاريحي شىنايىلىعىندا بولۋ كەرەك. تاريحي شىعارماعا قويىلار ءدال وسى تالاپ تۇرعىسىنان كەلگەندە، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىندا سۋرەتتەلەتىن وقيعالار ارقاۋىنىڭ تاريحي نەگىزى – وتە جوعارى. ءبىز مۇنى جازۋشى تۇرسىنحان زاكەننىڭ تاريحي رومانىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى دەپ باعالادىق.

ءبىز قانشا جەردەن روماننىڭ تاريحي نەگىزى جوعارعى دەڭگەيدە دەسەك تە، شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن نايمان حانى تايبۇقا اسىندا قازاقتا «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى» اتالعان مايقى ءبيدىڭ «التايدان ەدىل جايىققا دەيىن ءبىر الاش بولىپ بىرىگۋىمىز كەرەك»، – دەپ «التىن وردا» مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋ كەزىندە كۇن تارتىبىندە تۇرعان «الاش وداعىن» قۇرۋ تۋرالى ماسەلەنى تاريحتا ايتىلعان ءوز ۋاقىتىنان بۇرىن جازۋشىنىڭ رومانعا كىرىكتىرۋى – شىعارمانىڭ تاريحي شىنايىلىعىنا ايتارلىقتاي ءوز كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ تۇر. دەسەك تە، نايمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى حاقىندا جازىلعان ت.زاكەننىڭ تاريحي رومانى – ۇلت تاريحىنىڭ نەگىزگى جەلىسىنەن ايتارلىقتاي الشاقتاپ كەتپەگەن.

الايدا، رومان قانشا جەردەن تاريحي شىعارما بولعانىمەن دە، ول – ەڭ ءبىرىنشى كوركەم شىعارما. ال، كوركەم شىعارمانىڭ ءوز زاڭدىلىعى بار. ءسوز ەتىپ وتىرعان كوركەم شىعارما «تاريحي رومان» دەپ اتالسا، وندا شىعارماعا قويىلار ادەبيەتتىك سىپاتتاعى تالاپ دەڭگەيى دە مۇلدەم بولەك بولماق. وسى اتالمىش تالاپ تۇرعىسىنان كەلگەندە، تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانى XIII عاسىرداعى  التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ ءومىرىن جان-جاقتى سۋرەتتەپ، سول كەزەڭنىڭ ءداۋىر شىندىعىن كوركەمدىك بيىك دەڭگەيدە جارياعا شىعاردى دەپ ايتا المايمىز.

بۇلاي دەپ ايتۋىمىزعا سەبەپ بىرنەشەۋ: شىعارمادا نايمان مەملەكەتىنىڭ باسقارۋشىسى تايبۇقا حان اينالاسىنداعى از عانا توپتىڭ ءىس-ارەكەتى روماننىڭ سيۋجەتتىك فابۋلاسىنا ارقاۋ بولعان. ياعني، رومانداعى ءىس-ارەكەت يەلەرى تايبۇقا حاننىڭ اينالاسىنداعى از عانا توپ. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن نايمان مەملەكەتىنىڭ ساياسي باسقارۋ جۇيەسى، مەملەكەت اسكەرىنىڭ رەسمي سيپاتتاعى ىشكى الەۋەتى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس-تىرشىلىگى، شارۋاشىلىعى،  نايمان حاندىعىنىڭ ىشىندەگى ءتۇرلى توپتاردىڭ قوعامداعى ورنى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ۇشىنشىدەن، قاراپايىم حالىق ءومىرى روماندا مۇلدەم سۋرەتتەلمەگەن. جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر جازۋشى نازارىنان تىس قالعاندىقتان دا، تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىندا سۋرەتتەلۋگە ءتيىس ءداۋىر شىندىعىنىڭ تولىققاندى ادەبي كوركەم سۋرەتى وقىرمانعا ءوز دەڭگەيىندە جەتتى دەپ ايتا المايمىز. بۇل ويىمىزدىڭ دالەلى – روماندا سۋرەتتەلەتىن جامۇقا شەشەن بەينەسى.

XIII عاسىردا التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى-موڭعول تايپاسىنىڭ «اق سۇيەك» قاۋىمىنان شىققان جامۇقا شەشەن – شىن مانىندە كەسەك پىشىلگەن تاريحي تۇلعا. ەگەر جامۇقا بولماسا – تەمۋچين-شىڭعىس حاننىڭ كىم بولعانىن ءبىز بىلە الماس ەدىك. سەبەبى، جاۋىنا قاراپ كىم بولعانى انىقتالاتىن ورتا عاسىرلىق تۇسىنىك ءۇشىن جامۇقا – تەمۋيچن-شىڭعىس حان بەينەسىن ايقىندايتىن كورسەتكىش. ال، «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسىنداعى» تۇرسىنحان زاكەننىڭ جامۇقاسى – بەزەكتەپ وسەك تاسىپ ءبىردى-بىرگە ايداپ سالىپ جۇرگەن اۋىل اراسىنىڭ مايدا-شۇيدە پىسىقاي وسەكشىسى دارەجەسىندە عانا سۋرەتتەلگەن.

انىعىنا كەلگەندە، اقسۇيەكتەر اۋلەتىنەن شىققان جامۇقا – تەمۋچيننىڭ التاي ۇستىرتىندەگى موڭعول ۇلىسىن قۇرۋداعى باستى قارسىلاسى بولعان، ۇلكەن ساياسي تۇلعا. تەمۋچين، جامۇقا ءومىر سۇرگەن XIII عاسىر – التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن كوشپەندى موڭعول-تۇركى تايپالارىنىڭ قوعامدىق ومىرىندە رۋلىق قاۋىم ىدىراپ، فەودالدىق قاتىناستار ورنىعا باستاعان ۋاقىتى. رۋ باسىندا اسا باي ىقپالدى اقسۇيەكتەر تۇردى. التاي ۇستىرتىندەگى كوشپەندىلەردىڭ نەگىزگى تىرشىلىك كوزى ءتورت-تۇلىك مال بولاتىن. ەگىن شارۋاشىلىعى، ساۋدا-ساتتىق، ءتىپتى ايىرباس ساۋدانىڭ جوقتىعى، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىندا ەرىكسىز ەڭبەكتى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. XIII عاسىردا التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن كوشپەندىلەر قوعامى وتە باي نەمەسە وتە كەدەي ادامداردان قۇرالدى.

XIII عاسىردا التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ سول كەزەڭدەگى قوعامدىق توپتارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى، كونە تۇركىلەر تاريحىنىڭ بىلگىرى، بەلگىلى تاريحشى لەۆ گۋميلەۆ: «موڭعول رۋلارى موڭعوليانىڭ كۇللى حالقىن يدەيا جۇزىندە عانا قامتيتىن. بۇل قاۋىمدا ناعىز بيلىك تەك اقساقال-اعالار قولىندا عانا بولعان-دى. ال، «سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق» قايمانا حالىق قانشا ەڭبەك ءسىڭىرىپ جاتسا دا باردى قاناعات تۇتىپ جۇرە بەرەتىن. مۇندايعا كوندىگە الماعان تەلى مەن تەنتەكتەر ارقاشاندا كەزدەسكەن. ۇدايى ەل سوڭىندا سالپاقتاپ جۇرە بەرگىسى كەلمەگەن ولار «ۇزىن ارقان – كەڭ-تۇساۋ» نەمەسە «ەركىن كەتكەن ەسىل ەر» اتانىپ، وزدەرىنە قارسى ۇيىمداسقان رۋلار مەن رۋلىق بىرلەستىكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن تالانتتى كوسەمدەر ىزدەگەن. اقىرىندا جاۋ قولىنان قازا تاپقان تايپا كوسەمىنىڭ بالاسى، جالپى موڭعول حانىنىڭ شوبەرەسى، دۇنيە-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، قوعامدىق ورنىن جوعالتقان بورجىگەن رۋىنىڭ مۇشەسى تەمۋجين – بولاشاق شىڭعىس حان ءبىر كۇندەرى سولاردىڭ اراسىنان كەلىپ شىعادى.» (ل.گۋميلەۆ. 156-157 بەت. قيال پاتشالىعىن ىزدەۋ. الماتى، «بالاۋسا» 1992 جىل)

شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل «ەركىن كەتكەن ەسىل ەرلەر» بارتولد، س.ل. كوزين، ب.يا. ۆلاديميرتسوۆتار جازعانداي ەرلىك ىزدەگەن «ورتا عاسىرلىق رىتسارلار» نەمەسە «دالا دەموكراتياسى ءۇشىن كۇرەسكەن» باتىرلار ەمەس ەدى. ولار تابيعاتتىڭ «تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس» دەپ اتالاتىن ۇلى زاڭىنا باعىنعان تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ قاراپايىم عانا وكىلدەرى بولاتىن. وسى اتالعان تابيعاتتىڭ «تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس زاڭىنا» كوشپەندىلەردىڭ اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان جاۋىنگەرلىك سالتى مەن سول تۇستاعى التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ پاسسيونارلىق ەنەرگياسىن قوسساڭىز، شىڭعىس حاننىڭ تاريح ساحىناسىنا شىعۋ زاڭدىلىعىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن وڭاي تۇسىنەسىز.

تاريحتىڭ وسى تۇسىندا، التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن رۋ تايپالارداعى فەدالدىق قاتىناستاردىڭ دامۋىنا بايلانىستى، اسا باي رۋ اقساقالدارى جامۇقانىڭ جانىنا جينالدى دا، ءوز رۋلاستارىمەن بىرگە ءومىر سۇرسە دە، تۇرمىس جاعدايلارىنا بايلانىستى، مورالدىق تۇرعىدان ءوز رۋلاستارىنان بولىنگەن «ەركىن كەتكەن ەسىل ەرلەر» تەمۋچين ماڭايىنا توپتاستى.

مىنە، وسىلاي «اقسۇيەكتەر اۋلەتى» حان تۇقىمىنان شىققان بۇرىنعى «اندا-دوستار» جامۇقا مەن تەمۋچين اراسىندا ساياسي بيلىك ءۇشىن كۇرەس باستالادى. جامۇقانى قولداعان دالا فەدالدارى مەن اسا باي رۋ باسى اقساقالدار، جيىنى ون ءبىر ۇلىس تايپا وكىلدەرى 1201 جىلى الاقاي بۇلاقتا باس قوسىپ، جامۇقانى گۇر حان سايلايدى. انىعىنا كەلگەندە، جامۇقا مەن تەمۋچين اراسىنداعى كۇرەس – التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ ەسكى مەن جاڭا كۇشتەر اراسىنداعى ساياسي كۇرەس بولاتىن. بۇل كۇرەستى تۇسىنبەي – XIII عاسىردا التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى-موڭعول تايپالارى ءومىر سۇرگەن ءداۋىر شىندىعىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس.

ءدال وسى ءداۋىر شىندىعى تۇرسىنحان زاكەننىڭ تاريحي رومانىندا نەگە سۋرەتتەلمەگەن؟ – دەگەن سۇراق توڭىرەگىنە كەلسەك – جاۋاپ قىسقا. سەبەبى، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ءوز تاريحي رومانىن جازۋدا موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىنىڭ» جەتەگىندە كەتىپ قالعان. «قۇپيا تاريحتاعى» جامۇقا بەينەسى وتە تۇسىنىكسىز. «قۇپيا تاريحتاعى» جامۇقا تەمۋچينگە قارسى كۇرەستە، تەمۋچين جەڭسىن دەگەندەي، بىردە كەرەيلەردىڭ، بىردە نايمانداردىڭ مايدان شەبىن تاستاپ شىعىپ، ءوز وداقتاستارى كەرەيلەر مەن نايمانداردى ساتىپ كەتىپ وتىرادى. سوندىقتان دا، كوپتەگەن «قۇپيا تاريحتى» زەرتتەۋشىلەر جامۇقا دەگەن ادام تاريحتا بولعان با، بولماعان با؟ – دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتۇرلى پىكىردە.

جازۋشى ت. زاكەننىڭ «قۇپيا تاريحتىڭ» جەتەگىندە كەتەتىن جەرى تەك قانا جامۇقا تۋراسىندا عانا ەمەس. «قۇپيا تاريح» كوكشە ساپىرىقتى «قارت باتىر» دەپ اتاعاندىقتان بولار، جازۋشى كوكشە ساپىرىقتى – قارتتىعىنا وراي جوتەلەتىن دىمكاس كوكساۋ ساۋرىق دەپ اتاپ، ونىڭ جاسى 85-تە دەپ سۋرەتتەيدى. شىعارماداعى كوكساۋ ساۋرىق باتىردىڭ جاسى 85-تە، ءوزى جوتەلى بار دىمكاس ادام بولسا دا، سوعىستاعى قيمىل-قوزعالىسى جاس جىگىتتەردەن دە جىلدام، ءوزى ايتۋلى باتىر. شىندىعىنا كەلگەندە، شىعارماداعى كوكساۋ ساۋرىق باتىر بەينەسىنىڭ شىنايىلىعىنا وقۋشى ۇلكەن كۇمانمەن قارايدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى  – «قۇپيا تاريحتا» ايتىلاتىن مالىمەتتەرگە جازۋشىنىڭ بار بولمىسىمەن سەنگەندىگىندە بولسا كەرەك. الايدا، جازۋشىنىڭ بۇل سەنىمى – تاريحي شىعارمانىڭ شىنايىلىعىنا ۇلكەن كۇمان كەلتىرىپ تۇر.

ءبىزدىڭ ءوز تاراپىمىزدان ايتپاعىمىز: موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحى» – ەپوستىق جىر. اتالمىش جىر ادەبي شىعارما بولعاندىقتان دا، جىردا ەكىنشى قاتاردا تۇرعان جامۇقا مەن كوكشە ساپىرىق بەينەلەرى جان-جاقتى اشىلماي قالعان. ونىڭ ۇستىنە تەمۋچين-شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسى مەن تاريحىن بايانداۋدى نەگىزگى ماقسات ەتكەن جىر اۆتورى – XIII عاسىردا التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن موڭعول-تۇركى تايپالارىنىڭ قوعامدىق ءومىرى ارقىلى سۋرەتتەلەتىن ءداۋىر شىندىعىن جان-جاقتى، رەاليستىك نەگىزدە سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتپەگەن سىڭايلى.

«كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىنداعى بيلىك ءۇشىن بولاتىن ساياسي تارتىستىڭ نەگىزگى ارقاۋى – ينانىش بىلگە حاننىڭ ۇلدارى تايبۇقا مەن بۇيرىق اراسىندا ورىستەسە دە، وسىعان قوسىمشا تەمۋچين مەن جامۇقا اراسىنداعى ساياسي كۇرەس روماندا تاريحي ديالەكتيكالىق نەگىزدە سۋرەتتەلگەندە، مۇمكىن شىعارمادا ايتىلۋعا ءتيىس بولعان ءداۋىر شىندىعىن جازۋشى ءوز وقىرماندارىنا جەتكىزگەن بولار ما ەدى، – دەپ ويلايمىز.

شىعارما نايمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى حاقىندا بولعاندىقتان، رومانداعى شىڭعىس حان بەينەسىنە توقتالماي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. شىعارماداعى شىڭعىس حان ەلدى كۇيرەتۋشى باسقىنشى رەتىندە سۋرەتتەلگەن. روماندا شىڭعىس حان: «دۇنيەنىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىندەگى ەلدەردىڭ ءبارى ءبىر مەنىڭ امىرىمە باعىنىپ، اسكەرىم جۇتىنىپ تۇرعان ارعىماق اتتارعا ءمىنىپ، كۇن تۇبىنە جورىتسا»، – دەپ الەمدى جاۋلاپ الۋدى ارماندايدى. (216 بەت. تۇرسىنحان زاكەن. «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» استانا، «فوليانت» 2024)

بۇل تاريحتىڭ 2002 جىلى. تەمۋچينگە قارسى جامۇقا قۇرعان «الاقاي بۇلاق» اسكەري  وداعىنىڭ «حۇيتەن» (قويتان) شايقاسىندا تەمۋچين اسكەرىنەن جەڭىلىپ، موينىنان جارالانعان تەمۋچيندى جەلمە ەمدەپ، تەمۋچيندى اتىپ جارالاعان زۋرگادايدىڭ «جەبە» اتالاتىنى – وسى تۇس.

«قۇپيا تاريحتىڭ» بايانداۋىنشا وقيعا 1202 جىلى بولعان شىڭعىس حان ءومىرىن زەرتتەۋشى تاريحشىلاردىڭ جازۋىنا قاراعاندا 1182-1206 جىلدارى اراسىندا شىڭعىس حان بار كۇش جىگەرىن التاي ۇستىرتىندەگى كوشپەندى تۇركى تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە جۇمساعان. ماقسات: التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن كوشپەندى تۇركى تايپالارىنىڭ مەملەكەتىن قۇرۋ بولدى. كوزدەگەن ماقساتىنا جەتىپ، تەمۋچيننىڭ ۇلى قاھان اتالىپ، «شىڭعىس حان» دەگەن اتقا يە بولاتىن كەزى – 1206 جىل.

1202 جىلى «حۇيتەن» شايقاسىندا جەڭىسكە جەتسە دە، التاي ۇستىرتىندەگى تۇركى تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كوشپەندىلەردىڭ ءبىر ورتالىققا باعىنعان تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرا الماي جۇرگەن تەمۋچين-شىڭعىس حان تۇرسىنحان زاكەننىڭ تاريحي رومانىندا سۋرەتتەلگەندەي «دۇنيەنىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىندەگى ەلدەردىڭ ءبارى ءبىر مەنىڭ امىرىمە باعىنسا»، – دەپ ويلاي قويعان جوق. ويلاۋى دا مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، سول تۇستاعى تەمۋچيننىڭ اسكەري الەۋەتى مەن التاي ۇستىرتىندەگى تاريحي-الەۋمەتتىك جاعداي تەمۋچيننىڭ «دۇنيە ەلدەرىنىڭ ءبارى مەنىڭ امىرىمە باعىنسا»، – دەپ ويلاۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيتىن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، شىڭعىس حان الەمدى جاۋلاپ الۋدى ويلادى، – دەگەن وي – ەۆروپوتسەنتريستىك كوزقاراستاعى باتىس تاريحشىلارىنىڭ تاراپىنان ايتىلىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ عىلىمي ساراپتاۋ تۇرعىسىنان كەلگەندە، ەسكىرە باستاعان تۇجىرىم. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سوناۋ «كوك تۇركىلەر» زامانىنداعى «تۇركىلىك فاكتوردى» العا شىعارىپ، كوشپەندىلەردىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرعان شىڭعىس حاننىڭ بار ويى – التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى تايپالارىن قىتاي وزبىرلىعىنان قۇتقارۋ بولدى. سەبەبى، شىڭعىس حان تاريح ساحىناسىنا شىققان سول زاماندا، التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى تايپالارى تۇگەلدەي قىتايدىڭ تاڭعۇت (Tangad) جانە تسزين يمپەريالارىنىڭ ىقپالىندا بولاتىن. سوندىقتان دا، 1206 جىلى ۇلى موڭعول ۇلىسىن قۇرعان شىڭعىس حان سي-سيا مەملەكەتى تاڭعۇتتارعا (Tangad) شابۋىل جاساپ، ولاردى وزىنە باعىنىشتى ەتىپ، سالىق تولەپ تۇرۋعا ماجبۇرلەدى دە، 1211-1216 جىلدارى تسزين يمپەرياسىن باعىندىردى. مىنە وسىنداي جولمەن شىڭعىس حان 1209-1216 جىلدار اراسىندا كوشپەندىلەرگە شىعىستان كەلەتىن قاۋىپتىڭ جولىن بوگەپ، توسقاۋىل قويدى. 1218-1223 جىلدار اراسىندا باتىس جورىعى ناتيجەسىندە دەشتى قىپشاق، ورىس كنيازدىكتەرىمەن حورەزم پاتشالىعىن وزىنە قاراتقان شىڭعىس حان كوشپەندىلەردىڭ باتىستان كەلەتىن قاۋىپىنە توسقاۋىل قويدى. وسى باتىس توسقاۋىلى ناتيجەسىندە التىن وردا، اق وردا، سوڭىنان قازاق حاندىعى سەكىلدى مەملەكەتتەر دۇنيەگە كەلىپ، ناتيجەسىندە قازاق حالقى ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، تاريح ساحىناسىنا شىقتى. ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى كۇللى كوشپەندىلەردى ءبىر مەملەكەتكە ۇيىستىرىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعان ۇلى قاھان شىڭعىس حاندى الەمدى جاۋلاپ العىسى كەلگەن زۇلىم ويلى ديكتاتور ەدى دەپ، قالايشا ايتا الامىز؟ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ شىڭىس حان جاۋلاپ العان ايماقتى كەڭەيتۋى، شىڭعىس حان تاقىرىبىنان تىس – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شىڭعىس حان تاريحي ءداۋىردى جاساعان جوق. كەرىسىنشە، زامانى ونى شىڭعىس حان ەتتى. سەبەبى، تاريحتى جەكە ادام جاسامايدى، ءتۇرلى تاريحي جاعدايلار جەكە ادامدى تاريح ساحىناسىنا شىعارادى.

مىنە وسىنداي، تاريحي-ديالەكتيكالىق تۇسىنىك نەگىزىندە قاراستىرساق، ت.زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىنداعى شىڭعىس حان بەينەسىنىڭ ءداۋىر شىندىعىنا سايكەس رەاليستىك سيپاتتا بەينەلەنبەۋى – رومانداعى شىڭعىس حان بەينەسىنىڭ سولعىن شىعۋىنا سەبەپ بولعان. XIII عاسىرداعى التاي ۇستىرتىندەگى ساياسي جانە تاريحي-الەۋمەتتىك جاعداي ەپيكالىق نەگىزدە تەرەڭىنەن سۋرەتتەلمەگەندىكتەن دە، رومانداعى شىڭعىس حان بەينەسى بىرجاقتى، قيراتۋشى قارا كۇش رەتىندە عانا وقۋشى ويىندا قالادى.

تۇرسىنحان زاكەننىڭ  XIII عاسىرداعى التاي ۇستىرتىندەگى نايمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى تۋراسىندا جازىلعان تاريحي رومانىنىڭ فابۋلالىق سيۋجەتى، ورتا عاسىرلىق تاريحي ەسكەرتكىش موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىنان» الىنعاندىقتان دا، شىعارمانىڭ تاريحي نەگىزى جوعارى ەكەندىگىن ءسوز باسىندا ايتىپ وتتىك. دەسەك تە، تاريحي وقيعانى ادەبي تۇرعىدان سۋرەتتەۋدە جازۋشى ءبىرشاما ولقىلىقتارعا جول بەرگەن. بىرىنشىدەن، XIII عاسىردا التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن كوشپەندى تايپالاردىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايى، كۇندەلىكتى تۇرمىسى، تايبۇقا مەن بۇيرىق، تەمۋچين مەن جامۇقا اراسىنداعى ساياسي بيلىك ءۇشىن بولعان الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تارتىس، جازۋشى تاراپىنان تىس قالعاندىقتان، روماننىڭ تاريحي نەگىزىن قانشا جەردەن شىنايى دەسەك تە، شىعارماداعى تاريحي وقيعانى كوركەمدىك نەگىزدە سۋرەتتەۋ جۇيەسى السىزدىككە ۇرىنعان. ادەبي شىعارماداعى وقيعا اۆتوردىڭ بايانداۋى ارقىلى ەمەس، كەيىپكەرلەر اراسىنداعى ءداۋىر شىندىعى تۋدىرعان تارتىس ارقىلى ورىستەۋگە ءتيىس. بۇل ءتاسىل شىعارمانىڭ ادەبي قۇنىن بيىكتەتە تۇسەتىن اسا قاجەتتى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ال، «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىنداعى وقيعالار – كەيىپكەرلەر اراسىنداعى پسيحولوگيالىق تارتىس ارقىلى ەمەس، اۆتورلىق بايانداۋ ارقىلى ورىستەيدى. رومانداعى اۆتورلىق بايانداۋ – شىعارمانىڭ ادەبي  جەلىسىن السىزدىككە ۇرىندىرعان. ەگەر شىعارمادا كەيىپكەرلەر اراسىنداعى پسيحولوگيالىق تارتىس شىن مانىندە رەاليستىك تۇرعىدان سۋرەتتەلەر بولسا، شىعارمانى السىزدىككە ۇرىندىرىپ وتىرعان اۆتورلىق بايانداۋ وزىنەن-ءوزى قاجەت بولماي قالار ەدى. شىعارماداعى وقيعالار بايانى وتە ۇزاق سۋرەتتەلەدى. اۆتور كەيىپكەرلەر تاراپىنان تىم كوپ سويلەپ، ۇزاق بايانداۋلارعا ۇرىنعان. سوندىقتان دا بولار، كەيىپكەرلەر ەرەكشەلىگى مەن ولاردىڭ ىشكى جان دۇنيەسى كوزگە انىق كورىنبەيدى. روماندا سۋرەتتەلەتىن ادامداردىڭ سويلەۋ مانەرى ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن. كەيىپكەرلەردىڭ جەكە وزدەرىنە عانا ءتان ادامي ەرەكشەلىكتەرى دارالانباعاندىقتان، شىعارما كەيىپكەرلەرى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس. ولاردا ىشكى پسيحولوگيالىق تارتىس تا، قايشىلىقتى عۇمىر سالتى دا جوق.

مىسالى: نايمان مەملەكەتى تايبۇقا مەن بۇيرىق سوڭىنان ەرىپ، تۇتاس ەل ەكىگە ءبولىنىپ جاتقاندا، كوپشىلىك بۇقارا حالىقتىڭ ءىس-ارەكەتى مەن وي-پىكىرىنىڭ سۋرەتتى بايانى – اۆتور نازارىنان تىس قالعان. تۇتاس مەملەكەتتىڭ ەكىگە جارىلا ءبولىنۋى – تايبۇقا، قۇبا-تەگىن جىراۋ سەكىلدى بىرنەشە ادامداردى عانا ويلاندىرىپ، قالعان كوپشىلىك حالىقتىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىسى جوق سەكىلدى سۋرەتتەلگەن. شىعارماداعى حالىق بەينەسى جوققا ءتان، وتە كومەسكى، بۇلىڭعىر. روماندا كوپشىلىك ورتاسىنان شىعىپ، حالىق وي-پىكىرىنىڭ كورىنىسىن ايعاقتايتىن بىردە-ءبىر كەيىپكەر، نە بولماسا بىردە-ءبىر سۋرەتتى وقيعا جوق. نايمان مەملەكەتىندەگى ءاربىر وتباسىنا قاتىسى بار مەملەكەتتىڭ ەكىگە ءبولىنۋى سەكىلدى ۇلكەن وقيعادان حالىق بەيتاراپ قالىپ، تارتىس اعايىندى ەكى حان – تايبۇقا مەن بۇيرىق اينالاسىندا عانا ءجۇرىپ جاتقان سەكىلدى اسەر قالدىرادى. كەيىپكەرلەر بەينەسىنىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق نەگىزدەگى ءوسۋ جولدارىنىڭ وزگەشەلىكتەرى – جازۋشى نازارىنا مۇلدەم ىلىكپەگەن.

شىعارماداعى باس كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى  – سارال. كۇشىلىك حانعا شىن بەرىلگەن ادال، اقىلدى، باتىر جىگىت. قيىنشىلىقتىڭ ءبارىن نايماننىڭ كۇشىلىك حانىمەن بىرگە كورىپ، جەتىسۋدا ءولىمشى بولىپ جارالانىپ، كوپ ازاپپەن، ۇزاق ۋاقىتتان سوڭ وتباسىنا ورالعان سارالدىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق ءجاي كۇيىندە اناۋ ايتقانداي كوزگە كورىنىپ تۇرعان وزگەشەلىك جوق. وتباسىنان تىس جەردە ءجۇرىپ، ۇزاق ۋاقىت كورگەن ازاپتى قيىنشىلىقتارى سارالدىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە اسەر ەتىپ، وزگەرىس اكەلمەگەن سەكىلدى. سارال باسىنان وتكەن وقيعا ءورىسى اۆتور تاراپىنان باياندالادى دا، وقيعا بارىسىنداعى سارال بەينەسى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرمەن دارالانباعان. تەك سارال عانا ەمەس، شىعارماداعى وزگە كەيىپكەرلەر دە، وزىندىك بولمىسىمەن ەرەكشەلەنىپ دارالانباي، تەك جازۋشى بايانى ارقىلى عانا سۋرەتتەلەدى. روماندا كەيىپكەرلەر بولمىسىنىڭ تەك سۇلباسى عانا كورىنىس بەرگەن. ال، ولاردىڭ ادامي جەكە قاسيەتتەرى مەن ىشكى پسيحولوگيالىق ءجاي-كۇيى اۆتور تاراپىنان مۇلدەم سۋرەتتەلمەگەندىكتەن دە، شىعارماداعى كەيىپكەرلەر بەينەسى وقىرمانعا اسەرى جوق، دارىنسىز سۋرەتشى سالعان پورترەت دەڭگەيىندە عانا قالىپتى.

ايۋ ءمىنىپ جۇرەتىن ساۋكە باقسىنىڭدا كەيىپكەر رەتىندە شىنايىلىعى سەنىمسىز. سەبەبى، شىعارماداعى ساۋكە قارت ادامي بولمىسىمەن دە، باقسىلىق ەرەكشەلىگىمەن دە بىردە-ءبىر جەردە كورىنىس بەرىپ دارالانبايدى. ساۋكە باقسى ەل تاريحىنا بايلانىستى ەسكى اڭگىمە ايتاتىن «ەستى قۇلاق» اقساقال رەتىندە عانا سۋرەتتەلەدى. ساۋكە باقسى – ايۋ ءمىنىپ جۇرگەنى ءۇشىن عانا باقسى اتالىپ كەتكەن سەكىلدى.سەبەبى، شىعارماداعى ساۋكەنىڭ باقسىلىق قاسيەتى جونىندە ءبىر كورىنىس نە بولماسا ءبىر اۋىز ءسوز جوق. روماننىڭ تەك ءبىر-اق جەرىندە عانا، وندا دا ساۋكە باقسىنىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ساربازداردىڭ ءمىنىپ جۇرگەن اتتارىنا شابايىن دەپ جاتقان قاسقىرلاردىڭ جاعىن قارىستىرىپ بايلاپ قويدىم، – دەيدى. وقيعا جەلىسى رەاليستىك سيپاتتاعى تارتىس بارىسىندا ەمەس، اۆتوردىڭ اقىلىنان تۋىنداعان. ساۋكە قارتتىڭ باقسىلىق قاسيەتتەرى ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى رەاليستىك سيپاتتا سۋرەتتەلگەندە، بالكىم، ادەبي شىعارمانىڭ تاريحي ساپاسى بيىكتەي تۇسكەن بولار ما ەدى؟ سەبەبى، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى باقسىلىق – تاڭىرشىلدىك سەنىمنىڭ ۇلكەن اعىمى.

جازۋشى ءوز شىعارماسىندا سۋرەتتەلەتىن ءومىر شىندىعىن ءوز قولىمەن جاساعان بۇيىمداي وتە جاقسى بىلۋگە ءتيىس. قانداي كوركەم شىعارما بولسىن، ول ءوز وقىرمانىنا بەيمالىم ءومىردى، بەيتانىس زاماندى، سول بەيتانىس زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردى تانىستىرادى. وقىرمان ءۇشىن شىنايى شىعارما – بەيمالىم دۇنيە ەسىگى. بۇل – انىق!

جازۋشى ت.زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانى XIII عاسىرداعى التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن كوشپەندى تايپالاردىڭ ءومىرى سۋرەتتەلگەندىكتەن دە، التاي ءۇستىرتىنىڭ XIII عاسىرداعى تاريحي-ەتنوگرافيالىق سۋرەتىن كورەمىز دەپ ويلاعانبىز. جازۋشى اۆتورلىق تىلمەن التاي ءۇستىرتىنىڭ سۇلۋ تابيعاتىن سۋرەتتەي كەلىپ: «تەگىندە تۇركى قاعانى الىستاعى تابعاش (قىتاي ن.م) جۇرتىنان ءبادىزشى شاقىرىپ، تاريحىن تاسقا قاشاتتى دەيتىن ايتۋلى ولكە بۇل»، – دەپ جازادى. (8-بەت. تۇرسىنحان زاكەن. كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى. استانا، «فوليانت» 2024)

عالىمدارىمىز «وسىدان مىڭ جارىم جىل بۇرىن بىزدە جازۋ بولدى. V-VI عاسىرلاردا تاريحىمىزدى تاسقا قاشاپ جازدىق. ول جازۋ – «ورحون-ەنيسەي» جازبا ەسكەرتكىشى»، – دەپ كۇللى الەمگە جار سالدى. تۇرسىنحان زاكەن تىلىمەن ايتقاندا، ول جازۋدى بىزگە ءدال وسى ورحون جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە ايتىلاتىن كوك تۇركىلەردىڭ قاس جاۋى – «تابعاش (قىتاي) جۇرتىنىڭ بادىزشىلەرى» جازىپ بەرىپتى. بۇل قايدان شىققان «تاريحي جاڭالىق»؟ ءوزى جازعان وسى «تاريحي جاڭالىققا» اۆتوردىڭ قانداي دالەلى بار؟ جازۋشى ءھام تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىنحان زاكەن ورحون جازبا ەسكەرتكىشتەرىن كوك تۇركىلەرگە قىتاي بادىزشىلەرى جازىپ بەردى دەپ قانداي تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ايتتى ەكەن؟ سوندا جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىنحان زاكەننىڭ ءوزى ۇلتتىق يدەلوگيانى قالىپتاستىرۋداعى ۇلت تاريحىنىڭ ءرولىن جەتە تۇسىنبەسە، قالعان جۇرتتان نە سۇرايمىز. تاريحي شىعارمادا ۇلت تاريحىنا كولەڭكە تۇسىرەتىن ءبىر سۋرەتتى بايان نە ءبىر اۋىز ءسوز بولۋعا ءتيىستى ەمەس!

تاريحي رومانداردا – تاسقا قاشالىپ، حاتقا تۇسكەن «وحون-ەنيسەي» جازبا ەسكەرتكىشتەرى سەكىلدى ۇلت تاريحىنا قاتىسى بار عىلىمي اقپاراتتىڭ بۇرمالانۋى بىلاي تۇرسىن، شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق كورىنىستەردىڭ وزىنەن ينەنىڭ جاسۋىنداي قاتەلىك كەتۋگە ءتيىستى ەمەس. سەبەبى، بۇل – تاريحي رومان! ال، ۇلت تاريحى مەن تۇرمىس-سالتى سۋرەتتەرىن وسكەلەڭ ۇرپاق جادىسىنا سىڭىرۋدە – تاريحي شىعارمانىڭ ورنى تىپتەن بولەك.

جازۋشى تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىندا مىنا تومەندەگىدەي جولدار بار.

«جول بويى باعاناعى جاپىرىق سارى ىنگەندى ىزدەپ، بوتاسىن ەمىزىپ تۇرعان جەرىنەن تاۋىپ الدى. بايعۇس ارۋانا كوز جاسى پارلاپ، تۇلا بويى شىمىرلاپ، ...ءتورت اياعىن كەرە اعىل-تەگىل ءيىپ تۇر ەكەن.» (38-39 بەتتەر. ت.زاكەن. كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى)

بىرىنشىدەن، سۋرەت انىق ەمەس. ءيىپ، بوتاسىن ەمىزىپ تۇرعان تۇيە ءتورت اياعىن ەمەس، ارتقى ەكى اياعىن عانا ءسال عانا كەرەدى. جالپى، قازاق ءتىرى مالعا بايلانىستى «ءتورت اياعىن كەرە» دەگەن تىركەستى قولدانبايدى. ەكىنشىدەن، اۆتور «جاپىرىق سارى ىنگەن» مەن  «ارۋانانىڭ» اراسىندا ايىرما جوق، ءبىر تۇيە دەپ ويلايتىن سەكىلدى. مۇلدە ولاي ەمەس. اۆتور بۇل جەردە ەتنوگرافيالىق نەگىزدەگى ۇلكەن قاتەلىككە بوي الدىرىپ وتىر. جالپاق تىلمەن تۇسىندىرسەك: جالپى تۇيە مالىنىڭ تۇقىمى ەكى وركەشتى جانە ءبىر وركەشتى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ەكى وركەشتى تۇيەنى قازاق – «ايىر تۇيە» دەيدى. ونىڭ بوتاسى بار ۇرعاشىسىن – «ىنگەن»، ەركەگىن – «بۋرا» دەيدى دە ايىر تۇيەنىڭ پىشتىرىلگەن ءتۇرىن – «اتان» دەپ اتايدى. ارىقتاپ ەكى وركەشى قۇلاپ قالعان ايىر تۇيە – «جاپىرىق» دەپ اتالادى. ءبىر وركەشتى تۇيە – «نار» دەپ اتالسا، ونىڭ ۇرعاشىسىن –  «ارۋانا» دەيدى دە، پىشتىرىلمەگەن ەركەگىن – «ۇلەك» دەپ اتايدى.

روماندا سۋرەتتەلەتىن «جاپىرىق سارى ىنگەن» ياعني، ارىقتاپ ەكى وركەشى قۇلاپ قالعان ۇرعاشى ايىر تۇيە، قالايشا ءبىر وركەشتى «ارۋاناعا» اينالىپ كەتتى. سوندا جازۋشى ايىر تۇيە مەن نار تۇيەنىڭ ايىرماشىلىعىن بىلمەگەنى مە؟

روماننىڭ تاعى ءبىر جەرىندە: «...بۇتالى قوبىدان ەسىكپەن توردەي اق ارعىماققا مىنگەن بالا جىگىت شىعا كەلدى.»، – دەپ سۋرەتتەلىپتى. (41-بەت. ت.زاكەن. كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى.)

قازاق جىلقى مالىنا بايلانىستى «اق» ءتۇستى قولدانبايدى. جىلقى ءتۇسىن «قىلاڭ» جانە «باران» دەپ ەكىگە ءبولىپ، ولاردى ارى قاراي ءتۇر-تۇرگە جىكتەيتىن قازەكەڭ، اق ءتۇستى جىلقىنى كوبىنە «بوز» نەمەسە «كوك» دەپ اتايدى.

تەك بۇل عانا ەمەس، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ءوزىنىڭ تاريحي رومانىندا ورتا عاسىرلارداعى كوشپەندىلەردىڭ اڭشىلىق ءداستۇرىن سۋرەتتەيتىن جەرى بار. وقىپ كورەلىك...

«ءبىر كەزدە قيقۋ-داڭعازانى ۇدەتكەن قورشاۋ بارعان سايىن تارايىپ، شەگىنە جەتكەندەي بولدى. كوشپەندىلەر ادەتتە مۇنداي قورشاۋدىڭ قاق كولدەنەڭى ەكى-ءۇش پارساق ء(بىر پارساق 6.23 شاقىرىم. اۆتوردىڭ كورسەتۋى. ن.م) قالعاندا توقتاپ، قورشاۋدى جاعالاتا قازىق قاعىپ، سودان كەيىن الا جۇرگەن ارقان-جىپتەرىن سول قازىقتارعا كەرە بايلاپ، ۇستىنە كيگىز جاۋىپ تاستايتىن. ...قورشاۋدى جابدىقتايتىن كيگىزدى ءۇي باسىنا سالىق قىپ، وسىنداعى قالىڭ ەلدەن جيىپ الدى.» (107-بەت. ت.زاكەن. كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى. استانا «فوليانت» 2024.)

بالكىم، «قورشاۋ تارايىپ» دەگەن تىركەستەن گورى «قورشاۋ تارىلىپ» دەسە سۋرەت ايقىن ءھام اۋىز-ەكى سوزدەن گورى ادەبي قالىپتاعى تىلگە ۇقسار ەدى. سودان سوڭ ايتپاعىمىز; بۇل قانداي اڭشىلىق؟ كولدەنەڭى ەكى-ءۇش پارساق ء(بىر پارساق 6.23 شاقىرىم) بولعاندا، بۇل – جوبامەن جيىرما  شاقىرىم جەر. جيىرما شاقىرىم جەردى ءتورت جاعىنان قازىق قاعىپ، ارقان تارتىپ، كيگىزبەن قورشاسا جيىرما شارشى شاقىرىم جەر بولادى. جيىرما شارشى شاقىرىم جەردىڭ جالپى ۇزىندىعى – 80 شاقىرىم بولادى ەكەن. 80 شاقىرىم جەردى قورشاۋعا قانشا ارقان-ءجىپ، كيگىز كەرەك؟

اۆتوردىڭ جازۋى بويىنشا: «قورشاۋدى جابدىقتايتىن كيگىزدى ءۇي باسىنا سالىق قىپ، وسىنداعى قالىڭ ەلدەن جيىپ العان.» (107-بەت.) سوندا، اڭشىلىققا كەرەك دەپ ەلدەن جيىپ العان ارقان-ءجىپ پەن كيگىز قانشا تۇيەگە جۇك بولدى ەكەن؟ اينالاسىنا ارقان كەرىپ، كيگىزبەن قورشاپ تاستايتىن بۇل قانداي اڭشىلىق؟ لوگيكالىق جۇيە قايدا؟ كوشپەندىلەر عۇرىپ-سالتىندا جوق مۇنداي اڭشىلىقتى جازۋشىنىڭ قايدان «سۇيرەپ» الىپ كەلگەنى بەلگىسىز؟! نە كۇلەرىڭدى، نە جىلارىڭدى بىلمەيسىڭ.

ءيا، كوشپەندىلەر عۇرپىندا «حان اۋى» دەپ اتالاتىن وسىعان ۇقساس اڭشىلىق سالتى بولعان. بىراق وندا حان اسكەرى اڭدى تۇنگە قاراي كيگىزبەن قورشاپ، ارقان تارتىپ ەمەس، جان-جاعىنان وت جاعىپ، قورشاۋدا ۇستاپ وتىراتىن. ال، كۇندىز ورتاداعى اڭدى قالىڭ اسكەردىڭ قيقۋلاعان داڭعازا شۋىمەن، اڭ قاعۋشىلاردىڭ قولىنداعى داۋىلپاز سەكىلدى ۇرمالى اسپاپتاردىڭ كومەگىمەن قورشاۋداعى ءتۇرلى اڭدى تۇس-تۇستان ورتاعا قاراي ايدايتىن. «حان اۋى» اڭشىلىق ءداستۇرى كلاسسيك جازۋشىلارىمىز قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوزى» مەن مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» تاريحي روماندارىندا عاجايىپ ۇلگىدە سۋرەتتەلگەن.

جازۋشى تۇرسىنحان زاكەنگە قابدەش پەن مۇحتاردىڭ اتى اتالعان شىعارمالارىنداعى  «حان اۋى» اتتى كوشپەندىلەردىڭ اڭشىلىق عۇرپى سۋرەتتەلەتىن بولىمدەرىن وقىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەر ەدىك. سەبەبى، «جازۋشىنىڭ بىلمەيتىن تاقىرىبى بولماۋ كەرەك»، – دەيتىن، كەشە عانا ومىردەن وتكەن تاعى ءبىر كلاسسيك جازۋشىمىز دۋلات يسابەكوۆتەن قالعان ءبىر ءسوز بار. زەردەلەي قاراعان كىسىگە تەرەڭ ويلى، قاناتتى ءسوز. شىندىعىندا دا، جازۋشىنىڭ ءوز شىعارماسىندا سۋرەتتەلەتىن تاقىرىپتارعا بايلانىستى بىلمەيتىن نارسەسى بولماۋ كەرەك. ايتپاعىمىز: جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ءوزى انىق بىلمەيتىن مەسەلەلەردى رومان سيۋجەتىنە بەكەر كىرىكتىرگەن.

تاريحي رومان جازۋ – جازۋشىدان مول عىلىمي دايارلىق پەن قاجىرلى ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى. قازاق ادەبيەتىندەگى تاريحي رومان جانرىنىڭ قول جەتپەس بيىك ۇلگىلەرى – م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى»، ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرى»  م.ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانى» مەن ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەرى». سىرت قاراعاندا، بۇل اتالمىش شىعارمالاردا كوركەمدىك شىندىق باستى ورىندا تۇرعان سەكىلدى. الايدا، تەرەڭنەن ويلاپ، زەرتتەي قاراساڭىز – تاريحي ءداۋىر شىندىعى كوركەمدىك نەگىزدە، ءتۇرلى كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتى مەن ولاردىڭ ىشكى وي-ءورىسىنىڭ جان-جۇيەلىك كورىنىستەرى ارقىلى سۋرەتتەلەدى.

ت.زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىندا XII-XIII عاسىرلاردا التاي ءۇستىرتىن مەكەندەگەن تۇركى تايپالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى – نايمان تايپاسىنا ءتان ەتنيكا-ەتنوگرافيالىق كورىنىس پەن سول  زامانعا ءتان ءسوز ساپتاۋ، سويلەۋ مانەرىن ۇشىراتا المادىق. ءتىل كەمشىن سوعىپ جاتقان سوڭ، شىعارماعا رەاليستىك سيپات بەرەتىن وبرازدار جۇيەسىنىڭ قالىپتاسپاۋى – ادەبي-تەوريالىق نەگىزدەگى زاڭدىلىق. روماندا سول داۋىرگە ءتان ەتنوگرافيالىق كورىنىس پەن سويلەۋ مانەرىنىڭ بولماۋى – جازۋشى تاراپىنان كەتكەن ۇلكەن ولقىلىق. سەبەبى، ءداۋىر شىندىعىن رەاليستىك نەگىزدە ءوز وقىرمانىنا جەتكىزۋ – تاريحي روماننىڭ ەڭ باستى مىندەتى. تاريحي رومان ادەبي شىعارما بولعاندىقتان دا، شىعارماداعى تاريحي ءداۋىر شىندىعى – كوركەمدىك نەگىزدە سۋرەتتەلۋگە ءتيىس. بۇل – تاريحي تاقىرىپتى قوزعايتىن شىعارمالارعا قويىلار ەڭ باستى تالاپ.

وسى اتالمىش تالاپ تۇرعىسىنان كەلگەندە، XII-XIII عاسىرداعى التاي ۇستىرتىندەگى نايمان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى تۋراسىندا جازىلعان تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» رومانىندا تاريحي شىندىق بار دا، كوركەمدىك شىندىق جوققا ءتان. شىعارمادا سۋرەتتەلەتىن كەيىپكەرلەر بەينەسى ءتىرى ەمەس. ولار بوتەن بىرەۋدىڭ ءسوزىن ايتىپ تۇرعان سەكىلدى. جاتتاندىلىققا بوي ۇرعان كەيىپكەرلەر ءسوزىنىڭ وقىرمانعا بەرەر ويلى ىقپالى دا، اسەرى دە جوق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاريحي شىندىقتى عانا باستى ورىنعا شىعارعان جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن شىعارماسى – ورتا عاسىرلىق تاريحي ەسكەرتكىش موڭعولدىڭ «قۇپيا تاريحىندا» باياندالاتىن شىڭعىس حان، كەرەيدىڭ ۋاڭ حانى، نايمان حاندىعىنا بايلانىستى وقيعالاردى، اۆتور ويىنان قوسقان بىرنەشە كەيىپكەرلەر ارقىلى ءوز تىلىمەن وقىرماندارعا بايانداپ وتىرعانداي عانا اسەر قالدىرادى. بار بولعانى سول. سوندىقتان دا، تۇرسىنحان زاكەننىڭ «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىن – كوركەم شىعارمالار قاتارىنا قوسا المادىق.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz