قىرعىزدار الاتاۋعا قالاي كەلدى، قاشان كەلدى?

مەن، ءبىراز جىلدار اعايىن قىرعىز حالقىنىڭ، سوناۋ ەنيسەي اۋماعىنان الاتاۋ بوكتەرىنە قالاي كەلگەندىگىن، سونىمەن قاتار قانداي جاعدايدا، كوشتىڭ قانشا ۋاقىتقا سوزىلعاندىعىن ءارتۇرلى عىلىمي ادەبيەتتەردەن، گازەت-جۋرنالداردان وقىپ ءجۇرىپ، جيناعان ماعلۇماتتارىمدى سىزدەرگە ءبىلىپ ءجۇرسىن دەپ ۇسىنىپ وتىرمىن.   

قىرعىز حالقىنىڭ تاريحى – تۇركى الەمىندەگى تەرەڭ دە كۇردەلى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. قازىرگى قىرعىزستان اۋماعى – ەجەلدەن تۇركى تايپالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلى جۇزگە ەنگەن قازاق رۋلارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان تاريحي مەكەن.

قىرعىزداردىڭ ەنيسەيدەن الاتاۋعا كوشۋى

قىرعىز حالقىنىڭ ءتۇپ-تامىرى ەنيسەي بويىندا، قازىرگى حاكاسيا اۋماعىندا جاتىر. ب.ز. ءى مىڭجىلدىعىندا قىرعىزدار ەنيسەي قىرعىزدارى دەگەن اتپەن بەلگىلى ەكەن. ولار ءوز زامانىندا قۋاتتى ەتنوس رەتىندە تانىلدى.

قىرعىزداردىڭ ەنيسەيدەن تيان-شان تاۋلارىنا (الاتاۋ وڭىرىنە) قاراي جاپپاي كوشۋى شامامەن IX-X عاسىرلاردا باستالدى. 840 جىلى ەنيسەي قىرعىزدارى ۇيعىر قاعاناتىن جەڭىپ، ءبىراز ۋاقىت بويى ايماقتا ۇستەمدىك جۇرگىزدى. الايدا كەيىننەن ولاردىڭ بيلىگى السىرەپ، قىپشاق جانە ويرات تايپالارىنىڭ قىسىمىمەن وڭتۇستىككە قاراي ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى.

قىرعىزداردىڭ نەگىزگى بولىگى قازىرگى قىرعىزستان اۋماعىنا XIII-XIV عاسىرلار ارالىعىندا بىرتىندەپ كوشىپ كەلدى. بۇل كەزەڭ – شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جورىقتارىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. قىرعىزداردىڭ وڭتۇستىككە جىلجۋىنا، قىپشاق تايپالارىنىڭ شاپقىنشىلىعى، كليماتتىق وزگەرىستەر، ساياسي تۇراقسىزدىق سەبەپ بولدى. كەيبىر تاريحشىلار قىرعىزداردىڭ الاتاۋعا كەلۋىن تيمۋر داۋىرىمەن دە بايلانىستىرادى، ويتكەنى ول جەتىسۋ مەن فەرعانا القابىندا ەتنيكالىق توپتاردىڭ ورنىن اۋىستىرۋ ۇدەرىسىن كۇشەيتتى.

قىرعىزداردىڭ الاتاۋعا كوشۋى ءبىر مەزەتتە بولعان جاپپاي كوش دەي المايمىز، بىرنەشە عاسىر بويى سوزىلعان ەتنوميگراتسيالىق ۇدەرىس بولدى. بۇل كوشى-قون پروتسەسىن ناقتى ءبىر تۇلعا باسقاردى دەۋ قيىن، بىراق ولاردىڭ ەل ىشىندەگى اڭىزدارى مەن شەجىرەلەرىندە كەيبىر كوسەمدەردىڭ اتى ساقتالعان. مىسالى، الاي قىرعىزدارىنىڭ ىشىندە ورمون حاننىڭ، جاڭعاراچ ءبيدىڭ جانە باسقا دا رۋ باسىلارىنىڭ ەسىمدەرى ايتىلادى.

قىرعىزدار الاتاۋعا مال شارۋاشىلىعىنا ىڭعايلى جايىلىم ىزدەپ، بىرتىندەپ قونىس اۋداردى. ولار جەتىسۋ مەن فەرعانا ايماعىنداعى قازاق، وزبەك، قاراقالپاق جانە باسقا تۇركى حالىقتارىمەن ارالاسىپ، تىلدىك جانە مادەني جاقىندىققا يە بولدى.

قازىرگى قىرعىزستان – ۇلى ءجۇزدىڭ جەرى مە؟

قازىرگى قىرعىزستان اۋماعى – تاريحي تۇرعىدان جەتىسۋ وڭىرىنە, دالىرەك ايتقاندا، ۇلى ءجۇزدىڭ مەكەنى بولعان. قازاق حالقىنىڭ ءۇش ءجۇزى ىشىندە ۇلى ءجۇز – وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىن مەكەندەگەن. ۇلى جۇزگە كىرەتىن دۋلات، البان، سۋان، شاپىراشتى، جالايىر، سىرگەلى سياقتى رۋلار قازىرگى قىرعىزستان تۇرعان ولكەدە قونىستانعان. ءتىپتى كەيبىر قازاق رۋلارى قازىرگى قىرعىزستان اۋماعىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرەدى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءالى دە سول جەردە تۇرادى.

وسى سەبەپتى، تاريحي شەكارا تۇرعىسىنان قاراعاندا، قازىرگى قىرعىزستان اۋماعى، كەزىندە – ۇلى ءجۇزدىڭ ءداستۇرلى جايىلىمدىق جەرلەرى بولعان. الايدا ەتنيكالىق جانە ساياسي تۇرعىدان بۇل ايماق قىرعىز حالقىنىڭ ۇلتتىق تەرريتورياسى رەتىندە حح عاسىردىڭ باسىندا عانا رەسمي تۇردە قالىپتاستى. 1924 جىلى كەڭەستىك ۇلتتىق-اۋماقتىق مەجەلەۋ كەزىندە قىرعىز اۆتونومياسى قۇرىلىپ، قازىرگى شەكارالار بەكىتىلدى.

قىرعىزداردىڭ ەنيسەيدەن تيان-شان تاۋىنا كوشۋى – بىرتىندەپ، تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى جۇزەگە اسقان ۇلكەن كوشى-قون ۇدەرىسى. بۇل قوزعالىس IX عاسىردان باستالىپ، XIII-XIV عاسىرلاردا اياقتالدى. قونىس اۋدارۋدىڭ باستى سەبەپتەرى – ساياسي تۇراقسىزدىق، تابيعي جاعدايلار مەن سىرتقى قىسىم بولدى دەۋگە سيادى. ال قازىرگى قىرعىزستان اۋماعى تاريحي تۇرعىدان ۇلى ءجۇزدىڭ جەرى سانالعانىمەن، بۇگىندە ول – قىرعىز حالقىنىڭ تاريحي-مادەني وتانى. بۇل ەكى حالىقتىڭ تاعدىرى مەن تاريحى ءوزارا تىعىز بايلانىستا الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرەدى – دەپ ايتالامىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz