مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا باستى نازاردا تەك پايدا مەن ماقساتقا جەتۋدەگى ارەكەت قانا ماڭىزدى ەمەس، باستىسى بۇل سەنىم. قازاق حالقىندا «جولداس كوپ بولعانمەن، جاراسقان از»دەگەن ءسوز بار، بۇل ورتاسى كوپ بولعانىمەن دوس بولىپ جاراسقاننىڭ از ەكەندىگىنە نەگىزدەيدى. ءدال سولاي قازاقستان مەن تۇركيا تاريحي جولداردىڭ ايىرماشىلىعىنا قاراماستان سەرىكتەستىگى دەكلاراتسيالاردا ەمەس، ستراتەگيالىق مۇددەلەردە، مادەني قوعامداستىقتا جانە ءوزارا قولداۋدا نىعاياتىن وداقتاستارعا اينالدى.

قازاقستان- تۇركيا قاتىناستارىنىڭ قازىرگى كەزەڭى جۇمساق كۇش، پراگماتيزم جانە تۇركى ىنتىماقتاستىعى ىنتىماقتاستىقتىڭ تۇراقتى ۆەكتورىن قالىپتاستىرۋعا قابىلەتتى ەكەنىن كورسەتەدى. جاھاندىق گەوساياسي تۋربۋلەنتتىلىك پەن لوگيستيكالىق مارشرۋتتاردى قايتا قۇرۋ اياسىندا تۇركيا قازاقستان ءۇشىن جاي عانا دوس مەملەكەت ەمەس، شىعىس پەن باتىس وسىندەگى ماڭىزدى گەوەكونوميكالىق جانە گەوساياسي حابقا اينالۋدا.

بۇل ماقالا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تۇركياعا ساپارىنىڭ نەگىزگى جەتىستىكتەرىنە، ستراتەگيالىق ديالوگىنا جانە سيمۆوليزمىنە باسا نازار اۋدارا وتىرىپ، قازاقستان-تۇرىك بايلانىستارىنىڭ ديناميكاسىن تەرەڭ تالداۋعا باعىتتالعان. پرەزيدەنت ەردوعانمەن كەزدەسۋگە جانە انكارادا وتكەن فورۋمنىڭ مازمۇندى كۇن تارتىبىنە, تۇركى الەمىنىڭ بۇكىل وڭىرىنە اسەر ەتە الاتىن ءوزارا ارىپتەستىكتىڭ جاڭا ارحيتەكتۋراسىنىڭ كورىنىسى رەتىندە ەرەكشە نازار اۋدارىلادى.

ءححى عاسىرداعى قازاقستان- تۇركيا قاتىناستارى مادەني ىنتىماقتاستىق جازىقتىعىنان ستراتەگيالىق ءوزارا ءىس-قيمىل جازىقتىعىنا كوشتى. سوڭعى ءۇش جىلدا تۇركيا قازاقستاننىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرى اراسىندا 4-ءشى ورىنعا شىعىپ، ءوزارا تاۋار اينالىمىنىڭ 2021 جىلى $4,1 ميلليارد دوللاردان 2022 جىلى 6,3 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەنىن كورسەتتى, بۇل 54%-دىق ءوسىم كورسەتكىشى. ايماقتاعى گەوەكونوميكالىق كۇيزەلىستەرگە قاراماستانامبيتسيالىق ماقسات 10 ميلليارد دوللارلىق وسىمگە كوتەرۋ وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى.

ەكونوميكالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدا قازاقستاندىق شيكىزاتتىڭ ەكسپورتى شەشۋشى ءرول اتقارادى: مۇناي، مىس، اليۋميني، كومىر جانە پوليمەرلەر ەكسپورتتىق سەبەتتىڭ 70%- دان استامىن قۇرايدى. تەك مىس پەن كاتودتاردىڭ ەكسپورتى 2025 جىلى 622,5 ميلليون دوللاردى, مۇناي 469,3 ميلليون دوللاردى قۇرادى. ساۋدانىڭ شيكىزات مودەلىنە مۇنداي تاۋەلدىلىك قازاقستان ءۇشىن وڭ سالدو قالىپتاستىرادى (ەكسپورت يمپورتتان 2 ەسە ارتىق), بىراق قۇرىلىمدىق وسالدىعىن وڭدەۋ ونىمدەرىنىڭ ءالسىز كورىنىسىن كورسەتەدى.

تۇركيادان يمپورتتاۋ جوعارى قايتا وڭدەۋمەن سيپاتتالادى جانە توقىما، فارماتسەۆتيكا، جيھاز، قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن جابدىقتارىن قامتيدى. مىسالى، 2022 جىلى قازاقستان تەك تۇرىك كيىمىنە 459 ميلليون دوللار جۇمساعان, بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 2,5 ەسە كوپ. بۇل تەحنولوگيالىق جەتىلۋ تۇرعىسىنان ەكسپورتتىق-يمپورتتىق تەڭگەرىمسىزدىكتى كورسەتەدى.

ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىق تا كۇشەيە تۇسۋدە. قازاقستان تۇركيا ەكونوميكاسىنا 2025 جىلدىڭ العاشقى ءتورت ايىندا عانا رەكوردتىق 610 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيالادى، بۇل وتكەن جىلدارداعى كولەمنەن ون ەسە ارتىق. 2005-2024 جىلدار ارالىعىندا تۇركيا قازاقستانعا 5,2 ميلليارد دوللارعا ينۆەستيتسيا سالدى. ەلدە تۇرىك كاپيتالىنىڭ قاتىسۋىمەن، اسىرەسە قۇرىلىستا، ساۋدادا جانە ونەركاسىپتە بەلسەندى 5000-نان استام كومپانيا تىركەلگەن. 78 ءىرى جوبا ىسكە اسىرىلدى، 39-ى ىسكە قوسۋ ساتىسىندا.

قازاقستان-تۇرىك قاتىناستارىنداعى وزەكتى ءۇردىس فارماتسەۆتيكا، اگروونەركاسىپ، كەمە جاساۋ جانە قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ جاڭا سالالارىنداعى ءوزارا ءىس- قيمىلدى كەڭەيتۋ بولدى. شىمكەنتتە 650 ميلليون دوللارلىق جىلىجاي جوباسى ىسكە اسىرىلۋدا، ونىڭ العاشقى ءونىمى 2025 جىلدىڭ كۇزىندە شىعادى. تۇرىك فارماتسەۆتيكالىق كومپانيالارى قازاقستاندا ءوندىرىستى وقشاۋلاۋدى باستادى، بۇل ەلدىڭ مەديتسينالىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ مىندەتتەرىنە جاۋاپ بەرەدى. كاسپي وڭىرىندە تۇرىك كاپيتالىنىڭ قاتىسۋىمەن كەمە جاساۋ زاۋىتىن سالۋ جوسپارلانۋدا، ال قورعانىس سەكتورىندا تۇرىك تەحنولوگيالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستاندىق اسكەردى جاڭعىرتۋ ءجۇرىپ جاتىر. بۇل اۋىسۋلار سەرىكتەستىكتىڭ ساۋدادان بىرلەسكەن يندۋستريالىق دامۋعا باعىتتالعانىن كورسەتەدى, بۇل جەتىلگەن ستراتەگيالىق وداقتىڭ باستى بەلگىسى.

جەكە ولشەم ول لوگيستيكا سالاسى. ترانسكاسپي باعىتىن (ورتا ءدالىز) دامىتۋ بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىس قازاقستان مەن تۇركيانى قىتاي مەن ەۋروپا اراسىنداعى ترانزيتتىك حاب رەتىندە نىعايتادى. تۇركيا قازىردىڭ وزىندە قازاقستانداعى لوگيستيكالىق تەرمينالدارعا 100 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيالاۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى.

وسىلايشا، ەكىجاقتى قاتىناستار 1991 جىلى سيمۆولدىق قولداۋدان باستاپ، ونداعان كەلىسىمدەردە، ينۆەستيتسيالىق اعىنداردا، ءوسىپ كەلە جاتقان تۋريزمدە جانە ءبىلىم الماسۋدا كورسەتىلگەن ينستيتۋتسيونالدى سەرىكتەستىككە دەيىن جەتىلە ءتۇستى. كەلەسى قادام-ساۋدا قۇرىلىمىن ساپالى ترانسفورماتسيالاۋ جانە تەحنولوگيالىق كووپەراتسيانى كەڭەيتۋ، بۇل جاھاندىق تۋربۋلەنتتىلىك جاعدايىندا ەكونوميكالىق بايلانىستارعا تۇراقتىلىق بەرەدى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2025 جىلعى 29 شىلدەدەگى تۇركياعا رەسمي ساپارى تەك ديپلوماتيالىق ءىس-شارا عانا ەمەس، تۇركى بىرەگەيلىگى، تاريحي جاقىندىعى مەن ستراتەگيالىق سەنىمى بىرىكتىرىلگەن ەكى مەملەكەت اراسىنداعى باۋىرلاستىق بايلانىستاردى نىعايتۋدىڭ سيمۆولى بولدى. ساپار جوعارى دەڭگەيدەگى سالتاناتتى قابىلداۋمەن قاتار ءجۇردى: رەجەپ تاييپ ەردوعان انكارادا توقاەۆپەن جەكە كەزدەسىپ، قازاقستان-تۇرىك سەرىكتەستىگىنىڭ ەرەكشە ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. ساپار اياسىندا كەڭەيتىلگەن قۇرامدا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى، ەكىجاقتى قۇجاتتارعا قول قويىلدى، ال جوعارى دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بەسىنشى وتىرىسى ەكى ەل اراسىنداعى ۇيلەستىرۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى شارىقتادى. ءوزارا قۇرمەت، كورنەكى بىرلىك جانە ۋاعدالاستىقتاردى ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋعا باسا نازار اۋدارۋ اتموسفەراسى ساپارعا ايماقتاعى تۇركى ديپلوماتياسىنىڭ جاڭا باعىتىن بەلگىلەي الاتىن وقيعا مارتەبەسىن بەردى.

2. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تۇركياعا رەسمي ساپارى

2025 جىلعى 28 شىلدەدە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ انكاراعا رەسمي ساپارمەن كەلدى، ول قازاقستان-تۇرىك ستراتەگيالىق ارىپتەستىگىن نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى كەزەڭى بولدى. ۇشاق باسپالداعىندا ونى تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تاييپ ەردوعان جەكە قارسى الدى، بۇل ەكى مەملەكەت اراسىنداعى سەنىم مەن باۋىرلاستىق بايلانىستىڭ ەرەكشە دەڭگەيىن كورسەتەدى. قۇرمەتتى قاراۋىل جانە تۇرىك كوشباسشىسىنىڭ كەزدەسۋ راسىمىنە جەكە قاتىسۋى قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى انكارانىڭ نەگىزگى سەرىكتەسى رەتىندە تانىلۋىن كورسەتەتىن ماڭىزدى قيمىلعا اينالدى. توقاەۆ: «ءبىزدىڭ ارامىزدا ەشقانداي تۇيتكىل جوق. ءبىزدى تەك تۋىستىق، ىنتىماقتاستىق بايلانىستىرادى. ەرتەڭ ماڭىزدى ساپار بولادى. ساپاردىڭ باعدارلاماسى وتە مازمۇندى. ونى تولىق ىسكە اسىرامىز دەپ ويلايمىن» - دەگەن بولاتىن.

ساپار قازىرگى تۇرىك مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك كەسەنەسىنە بارۋدان باستالدى. توقاەۆ گۇل شوقتارىن قويىپ، قۇرمەتتى قوناقتار كىتابىنا جازبا قالدىرىپ، حالىقتاردىڭ تاريحي جاقىندىعى مەن سەرىكتەستىكتىڭ ستراتەگيالىق باعىتىن اتاپ ءوتتى: «قازاقستان مەن تۇركيانىڭ دوستىعى بولاشاقتا دا نىعايا تۇسەدى» دەپ باستاما كوتەردى.

ساپاردىڭ نەگىزگى مازمۇنى ەكونوميكا جانە ينۆەستيتسيالار بويىنشا كەلىسسوزدەر بولدى. پرەزيدەنت ءىرى تۇرىك كومپانيالارىنىڭ باسشىلارىمەن بىرقاتار كەزدەسۋلەر وتكىزدى. YDA Holding-پەن تۇركىستان، استانا جانە پەتروپاۆل قالالارىندا كوپسالالى اۋرۋحانالار سالۋ جوبالارى، سونداي-اق اقتاۋدا مۋلتيمودالدى حاب قۇرۋ جوسپارلارى تالقىلاندى. تۇركياداعى قويما قۋاتتىلىعىنىڭ 100مىڭ شارشى مەتر قويما جەلىسىن باسقاراتىن s Sistem Lojistik «قازپوشتا» كومپانياسىمەن بىرلەسىپ اقتوبە اۋەجايىنداعى لوگيستيكالىق ورتالىقتىڭ جوباسىن ۇسىندى.

اگروونەركاسىپتە ءداندى جانە مايلى داقىلداردى وڭدەۋ بويىنشا الەمدىك كوشباسشى Tiryaki Holding-پەن ىنتىماقتاستىق ماڭىزدى بولدى. كومپانيا استانادا بيداي مەن بۇرشاقتى تەرەڭ وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى جاريالادى، بۇل قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن نىعايتادى. فارماتسەۆتيكادا Orzax Group 500-گە دەيىن جۇمىس ورنىن قۇرا وتىرىپ، تۇركىستان وبلىسىندا بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالار وندىرىسىنە 40 ميلليوندوللاردى ينۆەستيتسيالاۋدى جوسپارلاپ وتىر.

وسىلايشا، توقاەۆتىڭ ساپارى تەك ديپلوماتيالىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونەركاسىپتە، لوگيستيكادا، مەديتسينادا جانە اوك-دە جاڭا پەرسپەكتيۆالار اشقان ەكونوميكالىق سەرپىلىس بولدى. بۇل ۋاعدالاستىقتار قازاقستاننىڭ تۇركيانىڭ ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى ستراتەگيالىق سەرىكتەسى رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتەدى جانە تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن نەگىز قالىپتاستىرادى.

قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ انكاراعا ساپارىنىڭ شارىقتاۋ شەگى تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تاييپ ەردوعاننىڭ قاتىسۋىمەن ەكى ەلدىڭ ساياسي سەنىمى مەن ستراتەگيالىق ۇندەستىرۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەتىن نەگىزگى ءىس-شارالار سەرياسى بولدى. كوشباسشىلاردىڭ ەكىجاقتى كەلىسسوزدەرى ورتالىق ورىنعا يە بولدى، ونىڭ بارىسىندا كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك باعىتىنا جالپى مىندەتتەمە راستالدى. سول كۇنى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق كۇن ءتارتىبىنىڭ كەڭدىگى بويىنشا ءوزارا ءىس- قيمىل ۆەكتورىن بەلگىلەيتىن ينستيتۋتسيونالدىق تەتىك- جوعارى دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ 5-ءشى وتىرىسى ءوتتى. كەزدەسۋ قورىتىندىسى بويىنشا مەملەكەت باسشىلارى كولىك ينفراقۇرىلىمىنان ونەركاسىپتىك وقشاۋلاۋعا دەيىنگى كووپەراتسيانى تەرەڭدەتۋدىڭ ناقتى ۋاعدالاستىقتارى مەن سالالارىن بەلگىلەي وتىرىپ، باق ءۇشىن بىرلەسكەن بريفينگ وتكىزدى. تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ باستى مەملەكەتتىك ناگراداسىقاسىم-جومارت توقاەۆقا Devlet Nişanı وردەنىنىڭ تابىستالۋى سيمۆولدىق ديپلوماتيانىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى بولدى. ەردوعان تاراپىنان جاسالعان بۇل قيمىل توقاەۆتىڭ ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋداعى جەكە ءرولىن اتاپ قانا قويماي، قازاقستاندى ايماقتاعى گەوساياسي وزگەرىستەراياسىندا تۇركيانىڭ ورتالىق ازياداعى باسىم وداقتاسى رەتىندە تىركەدى.

3. توقاەۆ پەن ەردوعاننىڭ كەزدەسۋى: ساياسي سينحرونداۋ جانە ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ارحيتەكتۋراسى

2025 جىلعى 29 شىلدەدە انكارادا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ رەسمي ساپارىنىڭ نەگىزگى كەزەڭى ءوتتى, ونىڭ تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تاييپ ەردوعانمەن كەلىسسوزدەرى ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ ورنىقتى ينستيتۋتتاندىرىلۋىن كورسەتتى. ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى نىعايتۋ بويىنشا تالقىلاۋلار ورتالىق ورىنعا يە بولدى، ونىڭ شەڭبەرىندە تاراپتار قورعانىس ونەركاسىبى مەن ەنەرگەتيكادان باستاپ لوگيستيكاعا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا جانە تسيفرلىق تەحنولوگيالارعا دەيىنگى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋدىڭ ناقتى ۆەكتورلارىن بەلگىلەدى.

3.1. جوعارى دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسى: ينستيتۋتسيونالداندىرۋ جانە باسىم باعىتتاردى تەرەڭدەتۋ

2025 جىلعى 29 شىلدەدە انكارادا وتكەن قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى جوعارى دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بەسىنشى وتىرىسى ەكىجاقتى قاتىناستاردى ينستيتۋتسيونالدىق نىعايتۋدىڭ شەشۋشى ءساتى بولدى. كوشباسشىلار تاريحي-مادەني قاۋىمداستىققا عانا ەمەس، جالپى ەكونوميكالىق، ينفراقۇرىلىمدىق جانە گەوساياسي مۇددەلەرگە دە سۇيەنەتىن «كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك» فورمۋلاسىنا بەرىلگەندىگىن راستادى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ اتاپ وتكەندەي، قولدانىستاعى 60-تان استام مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر قازىردىڭ وزىندە بەرىك شارتتىق-قۇقىقتىق بازانى قالىپتاستىرۋدا، ال كەزدەسۋ قورىتىندىلارى قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا ساپالى دەڭگەيگە شىعۋى تۋرالى ايتۋعا نەگىز بەرەدى.

وتىرىستىڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى تاۋار اينالىمىن ءارتاراپتاندىرۋ بولدى. قازاقستان ەكسپورتتىق جەلىنى پرودۋكتسي 1 ميلليارد دوللار سوماسىنا 34 ءونىم اتاۋىنا دەيىن كەڭەيتۋدى ۇسىندى، بۇل رەتتە 2024 جىلى ەكىجاقتى ساۋدانىڭ جالپى كولەمى 5 ميلليارد دوللاردىقۇرادى. لوگيستيكا مەن ينفراقۇرىلىمعا ەلەۋلى كوڭىل ءبولىندى: قازاقستان ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىن دامىتۋعا جانە جاڭا قۇرلىق پورتتارىن، جۇك تەرمينالدارىن، كەمە جاساۋ وبەكتىلەرىن جانە تەمىرجول ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋعا تۇرىك ينۆەستيتسيالارىن تارتۋعا مۇددەلىلىگىن ءبىلدىردى.

ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە جوعارى تەحنولوگيالارعا قوسىمشا نازار اۋدارىلدى. باكۋ – تبيليسي – دجەيحان مۇناي قۇبىرى بويىنشا قازاقستاندىق مۇنايدى جەتكىزۋدى كەڭەيتۋ پەرسپەكتيۆالارى جانە ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنداعى بىرلەسكەن جوبالار تالقىلاندى. پرەزيدەنت توقاەۆ قر جاڭا سالىق كودەكسىندە رويالتي مودەلى بويىنشا شيكىزاتتى تەرەڭ وڭدەۋ ءۇشىن پرەفەرەنتسيالار قاراستىرىلعانىن جانە تۇرىك كومپانيالارىن تاۋ-كەن جانە ەنەرگەتيكالىق جوبالارعا قاتىسۋعا شاقىرعانىن اتاپ ءوتتى. $1,3 ميلليارد سوماسىنا 23 بىرلەسكەن جوبا ىسكە اسىرىلىپ جاتقان اگروسەكتوردا قازاقستاننىڭ جوعارى ەكسپورتتىق الەۋەتى راستالدى, قازاقستاندىق استىقتىڭ 25%-ى جانە ماقتانىڭ ۇشتەن ءبىرى تۇركياعا جەتكىزىلەدى.

وتىرىستا ءبىلىم بەرۋ، گۋمانيتارلىق جانە مادەني باستامالار دا تالقىلاندى. جاقىن ارادا استانا مەن الماتىدا «مااريف» قورىنىڭ مەكتەپتەرى، ال شىمكەنتتە گازي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالى اشىلادى. تۇركيا ازاماتتارى ءۇشىن 90 كۇندىك ۆيزاسىز رەجيم تۋرالى شەشىم قابىلداندى، بۇل تۋريزم مەن ىسكەرلىك بايلانىستارعا جاڭا سەرپىن بەرەدى. وتىرىستىڭ قورىتىندىسى قازاقستان-تۇرىك ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ بارلىق باعىتتارىن كەشەندى جاڭعىرتۋعا نەگىز بولعان بىرلەسكەن دەكلاراتسياعا جانە 18 ەكىجاقتى كەلىسىمگە قول قويۋ بولدى.

ولاردىڭ نەگىزگىلەرى كەڭەستىڭ بەسىنشى وتىرىسىنىڭ بىرلەسكەن مالىمدەمەسى جانە ىنتىماقتاستىق باسىمدىقتارى بويىنشا تاراپتاردىڭ كەلىسىلگەن ۇستانىمدارىن بەلگىلەگەن وتىرىستىڭ شەشىمى بولدى. سالالىق كەلىسىمدەردىڭ ىشىندە: «قازمۇنايگاز» ۇكاق مەن TPAO اراسىنداعى سەرىكتەستىك تۋرالى، تۇرىك تاراپىنىڭ قازاقستاندىق ەنەرگەتيكالىق نارىققا شىعۋى ءۇشىن جاعداي جاسايتىن شارت، سونداي-اق TCDD Taşımacılık جانە Pasifik Eurasia قاتىسۋىمەن قول قويىلعان ورتا ءدالىزدىڭ تەمىرجول باعىتى بويىنشا جۇك تاسىمالدارىن دامىتۋ تۋرالى كەلىسىم ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.

ينفراقۇرىلىمدىق جانە تسيفرلىق ترانسفورماتسياعا ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. كولىك لوگيستيكاسى، حالىقارالىق اۆتوتاسىمالدار، ەركىن ەكونوميكالىق ايماقتار، جاساندى ينتەللەكت جانە يننوۆاتسيالار سالاسىنداعى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ تسيفرلىق دامۋ جانە تۇركيا ونەركاسىبى مينيسترلىكتەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى بىرقاتار مەموراندۋمدارعا قول قويىلدى. بۇل سەرىكتەستىك بىرتىندەپ شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتەن تەحنولوگيالىق ينتەگراتسيا كەزەڭىنە اۋىسادى دەگەندى بىلدىرەدى.

ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە عىلىم دا ستراتەگيالىق سەرپىن الدى. تاياۋ جىلدارى قازاقستاندا بىرقاتار تۇرىك وقۋ ورىندارى، ونىڭ ىشىندە Maarif قورىنىڭ مەكتەپتەرى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيليالدارى جۇمىس ىستەي باستايدى، ال تۇركيادا 12 مىڭنان استام قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردى وقىتۋدى جالعاستىرادى. ەكى ەلدىڭ ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ادىلەت مينيسترلىكتەرى اراسىندا فارماتسەۆتيكا، قالا قۇرىلىسى، ەكولوگيا جانە تاۋ-كەن ونەركاسىبى بويىنشا مەموراندۋمدارعا قول قويىلدى. جەكە قۇجات قازاقستاننىڭ قورعانىس سالاسىنداعى ەكىجاقتى تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق شارتتارىندا بۇۇ-نىڭ ليۆانداعى ميسسياسىنا (UNIFIL) قاتىسۋىنا قاتىستى.

وسىلايشا، قول قويىلعان كەلىسىمدەردىڭ كەڭدىگى مەن سەكتورارالىق قامتىلۋى قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى ستراتەگيالىق ديالوگتىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ كەشەندى، ۇزاق مەرزىمدى جانە تەڭگەرىمدى سيپاتىن ايعاقتايدى.

3.2. توقاەۆ پەن ەردوعاننىڭ بريفينگى: ستراتەگيالىق كۇن ءتارتىبىن بەكىتۋ جانە سيمۆولدىق تانۋ

ساپاردىڭ رەسمي بولىگىنىڭ قورىتىندى اككوردى قازاقستان مەن تۇركيا پرەزيدەنتتەرىنىڭ بىرلەسكەن ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسى بولدى، ونىڭ بارىسىندا ەكىجاقتى ارىپتەستىكتىڭ نەگىزگى ۋاعدالاستىقتارى، ستراتەگيالىق باعالارى مەن گەوساياسي ەكپىندەرى ايتىلدى. قاسىم-جومارت توقاەۆ ساپاردىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتىپ، تۇركيانى قازاقستاننىڭ باستى ستراتەگيالىق سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سيپاتتادى. ول كەلىسسوزدەر مەن جوعارى دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسى ءوزارا ءىس-قيمىل اياسىن كەڭەيتىپ قانا قويماي، ونى تەحنولوگيالىق جانە گۋمانيتارلىق وداق دەڭگەيىنە شىعارعانىن اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت: «بءىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىككە اينالدى. بۇگىنگى كەلىسىمدەر ەكىجاقتى كۇن تارتىبىنە جاڭا سەرپىن بەرەدى».

بريفينگتە ناقتى ساندار مەن باعالار ايتىلدى. قازاقستاندا 6 ميلليارد دوللاردان استام سوماعا جوبالاردى ىسكە اسىرا وتىرىپ، 4000-عا جۋىق تۇرىك كومپانياسى تابىستى جۇمىس ىستەۋدە، قازاقستان ءوز كەزەگىندە تۇركيا ەكونوميكاسىنا2,5 ميلليارد دوللاردان استام ينۆەستيتسيا سالدى، تاياۋ بولاشاقتاعى: اۋىل شارۋاشىلىعىن تسيفرلاندىرۋ، ەنەرگەتيكا مەن تاۋ-كەن ونەركاسىبىندە بىرلەسكەن وندىرىستەردى ىسكە قوسۋ، فارماتسەۆتيكانى وقشاۋلاۋ جانە IT-ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ باسىمدىقتارى بەلگىلەندى. سونداي-اق، قىتاي مەن ەۋروپا اراسىنداعى قۇرلىق جۇكتەرىنىڭ 85%-نا دەيىن قازاقستان ارقىلى وتەتىن نەگىزگى كولىك جوباسىورتا ءدالىز دە نازاردا بولدى. تۇرىك تاراپى كاسپيدى قوسا العاندا، تەمىرجول جانە پورت ينفراقۇرىلىمىنا ينۆەستيتسيالاردى كەڭەيتۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى.

بريفينگ تەك پراكتيكالىق عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سيمۆولدىق ماعىناعا يە بولدى. پرەزيدەنت توقاەۆ تۇركيانىڭ ەڭ جوعارى مەملەكەتتىك ناگراداسى Devlet Nişanı وردەنىمەن ماراپاتتالدى. بۇل ونىڭ قازاقستان-تۇرىك قاتىناستارىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىن مويىنداۋ بەلگىسى بولدى جانە جاھاندىق تۋربۋلەنتتىلىك اياسىندا ەكى ەلدىڭ ساياسي جاقىندىعىن تىركەدى. جاۋاپ سوزىندە توقاەۆ تۇركيانى «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعان العاشقى ەل», ال ەردوعان «قازاق حالقىنىڭ تاريحي تۇلعاسى جانە دوسى» دەپ اتادى. وسىلايشا، بريفينگ ساپاردى قورىتىندىلاپ قانا قويماي، ەكىجاقتى قاتىناستار ساياسي سەنىمگە، ەكونوميكالىق ءوزارا تاۋەلدىلىككە جانە جالپى گەوساياسي كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن جاڭا ستراتەگيالىق تەرەڭدىككە يە بولعانىن راستادى.

قورىتىندى

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2025 جىلعى شىلدەدەگى تۇركياعا ساپارى كەزەكتى ديپلوماتيالىق ەپيزود ەمەس، قازاقستان-تۇرىك قاتىناستارىنىڭ ستراتەگيالىق كۇشەيتۋ نۇكتەسى بولدى. جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر، ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسى جانە 18 ەكىجاقتى كەلىسىمگە قول قويۋ سەرىكتەستىكتىڭ جۇيەلى جانە ينستيتۋتسيونالدىق رەسىمدەلگەن مودەلىنە كوشۋدى تىركەدى. تۇركيا ەۋرازيالىق كولىك ينتەگراتسياسى، ونەركاسىپتىك كووپەراتسيا جانە تەحنولوگيالىق الماسۋ شەڭبەرىندە قازاقستاننىڭ باسىم سەرىكتەسى رەتىندە بەكىتىلگەن.

ەنەرگەتيكا، لوگيستيكا، شيكىزاتتى قايتا وڭدەۋ، اگروسەكتوردى تسيفرلاندىرۋ جانە جاساندى ينتەللەكت سالالارىنداعى ناقتى ۋاعدالاستىقتار ەكى ەلدىڭ دە تەرەڭ ەكونوميكالىق ءوزارا بايلانىسقا جانە وندىرىستىك تىزبەكتەردى بىرلەسىپ جاڭعىرتۋعا باعدارلانعانىن كورسەتەدى. ورتا دالىزگە نەگىز, قازاقستاننىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا تۇركيانىڭ قاتىسۋى جانە قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ تۇرىك نارىعىنا شىعۋى سىرتقى سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرە الاتىن گەوەكونوميكالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ تۇراقتى ارحيتەكتۋراسىن قالىپتاستىرادى.

قازاقستان-تۇرىك وداعى گۋمانيتارلىق دەڭگەيدەبىلىم، عىلىم، مەديتسينا جانە مادەني الماسۋلار ارقىلى نىعايا تۇسۋدە. ەكى جاقتان كادرلىق جانە زياتكەرلىك كاپيتالدى قالىپتاستىرۋ ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ستراتەگيالىق تۇراقتىلىق ءۇشىن نەگىز بولىپ تابىلادى. وڭىرلىك ءتارتىپتىڭ جەدەلدەتىلگەن ترانسفورماتسياسى جاعدايىندا تۇركيانىڭ تەحنولوگيالىق جانە لوگيستيكالىق كوپىر رەتىندەگى، ال قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيانىڭ تۇراقتى جانە رەسۋرستىق ورتالىعى رەتىندەگى ءرولى ولاردىڭ سەرىكتەستىگىن وزەكتى عانا ەمەس، ءوزارا تاۋەلدى ەتەدى.

قازاقستان مەن تۇركيا– جاي عانا سەرىكتەستەر ەمەس، ورتاق تاريحي جادىمەن، مادەني تارتىمدىلىعىمەن جانە ستراتەگيالىق ويلاۋىمەن بىرىكتىرىلگەن تۇركى الەمىنىڭ جەتەكشى ورتالىقتارى. ەكى ەل دە تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى كولدەنەڭ بايلانىستاردى نىعايتا وتىرىپ، دەربەس سىرتقى ساياسي ويىنعا قابىلەتتىلىگىن كورسەتەدى. وسى تۇرعىدا تۇران يدەياسى تۇركى تىلدەس ەلدەر بىرلەستىگىنىڭ سيمۆولدىق جانە ساياسي-ەكونوميكالىق جوباسى رەتىندە, تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى، ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسى جانە كوپجاقتى فورماتتار اياسىنداعى بىرلەسكەن باستامالار ارقىلى پراگماتيكالىق تولىقتىرۋ الادى. قازاقستان مەن تۇركيا قۋاتتى جانە تەڭ قۇقىلى مەملەكەتتەردىڭ ورتاق تاريحي كودپەن جانە جالپى گەوساياسي جاۋاپكەرشىلىكپەن ءوزارا ءىس- قيمىلىنىڭ قۇرىلىمى رەتىندە دەكلاراتيۆتى ەمەس، جۇمىس ىستەيتىن تۇراننىڭ ىرگەتاسىن قالاۋدا.

اينۇر باقىتجانوۆا

Abai.kz