(1928-1930 جىلدارى قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، قىتايعا اسقان كوشتىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى قاريا سارەكەۇلىنىڭ جازبا مۇرالارى تۋرالى)

الاش مۇراسىن زەردەلەپ جۇرگەنىمىزدەن حابارى بار، بەلگىلى دارىندى جاس اقىن، قالامگەر ءبىرجان احمەر بيىل كوكتەم ايلارىندا حابارلاسىپ، ءوزىنىڭ جاقىندارىندا كونە جازۋمەن  ساقتالعان مۇرالاردىڭ بار ەكەنىن، سونى وقىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. ارينە، جانىما جاقىن تاقىرىپتى ەكشەۋگە، كونەنىڭ كوزىندەي مۇرانى كورۋگە قۇشتار كوڭىلمەن، بىردەن ماقۇلدىق بەردىم. ەندى سول مۇرا جونىندە ەكجەي-تەكجەيلى سىر قوزعايمىز.

عاسىر كوشكىنىنەن امان قالىپ، ۋاقىت كوشىمەن بىزگە جەتكەن قولجازبا مۇرالاردى ساقتاۋشى جۇلدىز بولاتقىزى. قۇندى مۇرانىڭ مازمۇنىندا قازىرگى جەتىسۋ وبلىسىنا قاراستى اقسۋ، قاپال وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن بەلگىلى تاريحي تۇلعا قىليۇلى سارەكە قاجى اۋلەتىنىڭ باسىنان وتكەن اۋىر تاعدىرى ءسوز بولعان. دەگەنمەن، كونە داپتەرلەردە مۇنان دا باسقا مازمۇندار بار.

قولجازبا ەكى شاعىن داپتەردەن جانە ون پاراقتان تۇرادى. مۇنداعى ءبىر داپتەر 28 بەتتەن، ەكىنشى داپتەر 14 بەتتەن تۇرادى. بارلىعى 52 بەتتى قۇرايدى.   ەندى وسى جابالاردىڭ سىرىنا ۇڭىلەيىك.

بۇل جازبالاردى مازمۇندىق جانە پاراقتاردىڭ ساقتالۋ ەرەكشەلىگىنە قاراي وتىرىپ ءتورت توپقا ءبولۋگە بولادى. دۇعالار، اۋلەت ادامدارىنىڭ ءومىردەرەگى, «ەڭلىك-كەبەك» داستانىنان ءۇزىندى جانە قۋعىن-سۇرگىن تاريحى. مۇنداعى ءبارىءمىز ءۇشىن دە ماڭىزدى، اسا قۇندى بولىپ وتىرعانى ءتورتىنشى جازبا ياعني قۋعىن-سۇرگىن تاريحى. ءتورت مازمۇننان تۇراتىن قولجازبا داپتەردىڭ سىرتقى بەتى جانە تاقىرىپ اتاۋلارى، اۆتورى سەكىلدى ماڭىزدى دەرەكتەر جوعالعان نەمەسە انىق جازىلماعاندىعىنان قۇجاتتاردى وسىلاي اتاۋدى ءجون كوردىك.

قولجازبا يەسى دۇعالارعا 6 بەتتى ارناعان. مۇمكىن ونان دا كوپ بولسا كەرەك. دەگەنمەن، قولىمىزعا تيگەنى وسىنشالىق. دۇعا جازىلعان التى پاراق جاقسى ساقتالعان. ءار بەتىنە 8-10 جول جازۋ سياتىن، ۇزىنشاق كەلگەن، الاقانداي عانا سارعىش ءوڭدى شاعىن داپتەردىڭ ءتۇزۋ جولدى بەتىنە جازىلعان. پاراقتار ورتاسىنان بۇكتەلىپ، سىزىقتىڭ تابى تۇسكەن. بىراق، جىرتىلىپ، قىرقىلماعان. وقۋعا قيىندىق تۋعىزبايدى.  بۇل جەردە قازاق تىلىندە (توتە جازۋدا) ەشقانداي مالىمەت بەرىلمەگەن. بارلىعى اراب تىلىندە، اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان. مۇندا: يمان كەلتىرۋ كاليماسى (كَلِمَةُ ٱلْإِيمَانِ), ءتاسبيا دۇعاسى (كَلِمَةٌ طَيِّبَةٌ), كاليما شاھادات (كَلِمَةُ ٱلشَّهَادَةِ) جانە تاۋحيد دۇعاسى (كَلِمَةُٱلتَّوْحِيدِ) قاتارلى دۇعالا ەستەلىككە الىنعان. وقىرمانعا دۇعالاردىڭ قولجازباداعى نۇسقاسىنان ءبىر بەتىن كورسەتەلىك [1]:

ءتورت بەتتەن تۇراتىن بۇل مازمۇندا قولجازبا يەسى سول اۋلەتتە ءومىر سۇرگەن كىسىلەردىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارىن ەستەلىككە الىپ وتىرعان.

پاراقتار بىرنەشە داپتەردىڭ بەتىنەن 4 پاراققا الىنىپ جازىلعان. كولەمى ادەتتەگى داپتەرمەن ۇقساس، بىراق توركوزى ۇلكەنىرەك، پاراقتار تورتكە بۇكتەلگەندىكتەن، قىرقىلىپ توزعان، كەي جەرى جىرتىلعان. جازۋ ەملەسى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىنان گورى، قادىمشەگە (ەسكى ەملەگە) جاقىن.  

بۇل داپتەردەگى كىسى اتتارى ءتورتىنشى ماڭىزدى مۇرا سانالاتىن «قۋعىن-سۇرگىن تاريحىندا» دا كەزدەسەدى. زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ماڭىزى باربولعاندىقتان تۇپنۇسقاسىن جانە ءبىز كوشىرگەن نۇسقاسىن ىقشامداپ، وقىرمانعا كورسەتەلىك [1]:

زاكىتاي 20 جىل 10 مارتتا مەشەشىن جىلى
شاكىتاي 21 جىل 3 نويابردە  تاۋىق
عاليقان 22 – 10 – اعۇستا   يت
ءلاتىش 18 – 13 – مارتتا جىلقى
كاميلا 18 – 20 – اعۇستا جىلقى
راقيا 26– 15– سەنتابردە بارىس
قىزايبەك 32 –8 – يۋندە مەشىن
بايتۇرسىن 27 –3– مايدا قويان
جاميعا 34– 27 – وكتابىردە يت
عاليا 32 –12– مارتتا مەشىن
قىزىربەك 40 –19 – عىينۋاردا ۇلۋ
قۇرمانعالي 42 –19 – دەكابردە قوي  
جاقسىبەك 42 –10–  مايدا دوڭىز
ەركىنعالي 52– 30– يۋلدە ۇلۋ
داربەك 54 –22– 19 – اپىرەلدە جىلقى قانات 19 اپىرەل
بولات 56 –23–  مارتتا مەشىن
ساۋلە 58 –9 سەنتابىر يت
جانات 60 30 – اۋعۇس تىشقان

 جۇلدىز بولاتقىزى ساقتاپ وتىرعان ەلۋ بەتتەن اسىپ جىعىلاتىن مۇرانىڭ ىشىندە تاعى ءبىر قۇندى ەستەلىك –  «ەڭلىك-كەبەك» داستانىنان ءۇزىندى دەۋگە بولادى. بۇل شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «ەڭلىك-كەبەك داستانى». قولجازبانىڭ باستاپقى بەتتەرى جوعالعان. داستان تەك ءۇشىنشى بەتتەن باستالادى. شاكارىمنىڭ كىتابىنداعى نۇسقامەن سالىستىرساق، بۇل جازبا داستاننىڭ ورتا شەنىنەن باستالعان. باستاپقى بەتتەرى جوعالعان بولۋى دا مۇمكىن. شىعارمانىڭ مازمۇنى شاكارىم نۇسقاسىمەن ۇقساس بولعانىمەن، ۇيقاسى، ءسوز-سويلەمدەرى ءجيى اۋىسقانى بايقالادى.

ولەڭ ادەتتەگى توركوز داپتەرگە جازىلعان. وقۋعا ءبىرشاما وڭاي، دەگەنمەن جازعان ادام توتە جازۋدان بۇرىنعى ەملەنىڭ ىقپالىندا بولعانى بايقالادى. بارلىعى 16 بەت. قولجازباداعى «ەڭلىك-كەبەك» داستانى:

بارمايسىڭ،  ادەيى ىزدەپ كەز بولارسىڭ،
كەز بولساڭ كوپ كەشىكپەي تەز بولارسىڭ.
ساقتىققا قورلىق جۇرمەس دەگەن ماقال،
ارتىقشا ساقتانباساڭ سور بولارسىڭ، - دەگەن شۋماقپەن باستالىپ:
قابەكەڭ ءسوز ايتپايدى جۇمباقتاماي 
«كوبەي-اۋ، تاۋىق قالاي، سۇڭقار قالاي؟
توقتامىس كەتكەن جوق پا جولاۋشىلاپ،  

بولماي ما ول كەلگەنشە ۋاقىت تالاي?- دەگەن شۋماقپەن اياقتالادى.قالعان بەتتەرى جوعالعان. باستاپقى بەتتەرى دە جوق. داستاننىڭ شاكارىمنىڭ جۇرتقا بەلگىلى نۇسقاسىنان ايىرماشىلىقتارى بار. سوزدەر، سويلەمدەر، تارماقتار اۋىسقان. تىپتەن شۋماقتار قالىپ قالعان، ورنى اۋىسقان جاعدايلار بار. سول تۇرعىدان قاراعاندا بۇل ش. قۇدايبەردىۇلى نۇسقاسىنان كوشىرىلگەن ەمەس، اۋىزشا جىرلاۋشىلاردان ەستىگەنى بويىنشا جازىلعان نۇسقا بولۋى مۇمكىن. كوشىرۋشى نەمەسە اۆتورى كورسەتىلمەگەن.

نىسان ابىزدىڭ كەبەك باتىردىڭ بولاشاعىن بولجاپ، ساقتىق تۋرالى ەسكەرتۋ اقىل ايتقانىنان باستالىپ، ەڭلىك پەن كەبەك قاشىپ كەتكەننەن كەيىنگى ەكى ەلدىڭ باستى ادامدارى عاشىقتاردى ىزدەۋ، تاۋىپ، جازالاۋ ىستەرىن اقىلداسىپ جاتقان جەرىنەن قولجازبا ءۇزىلىپ قالىپ وتىر. شاكارىم مۇرلارىنىڭ حالىق اراسىنا وركەن جايا تاراعانى سونشالىق، ءبىر عانا «ەڭلىك-كەبەك» (جولسىز جازا) داستانىنىڭ قازىرگە دەيىن دە عىلىمعا بەلگىلى ونشاقتى نۇسقاسىنىڭ قولجازباسى ساقتالعان. سول نۇسقالارعا بۇگىن قولىمىزداعى جاڭادان تابىلعان نۇسقا دا قوسىلىپ وتىر. شاكارىمتانۋ ماسەلەسىندە، سالا عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋداراتىن جادىگەر دەپ ءبىز پاراقتاپ وتىرعان وسى جازبا نۇسقاسىن دا ايتۋعا بولادى.

تومەندە قولجازباداعى «ەڭلىك-كەبەك» داستانىنان ءۇزىندى [1] (قولجازبا بويىنشا):

بۇل ءسوزدى مەن ويىمنان ايتپايمىن قۇر،
جىن شىركىن وسىلاي دەپ ايتقىزىپ تۇر.
تۇبىندە قاراجارتاس كەز بولارسىڭ،
باتىر اۋ، سونداي جاننان ساقتانىپ ءجۇر.

سونى ەستىپ كەبەك كەتتى ءوز جايىنا،
باتسا دا باقسى ءسوزى شىمبايىنا.
ويلاماي، ءبىرجولاتا كەتتى ۇمىتىپ،
دەدى دە «جىننىڭ ءسوزىن تىڭلايىم با؟»

سونىمەن ەكى ارادا زامان ءوتتى،
قار جاۋىپ قىس تۇسەتىن مەزگىل جەتتى،
العاشقى  قاراشانىڭ قارى جاۋىپ،
قۇس  الىپ كەبەك باتىر اڭعا كەتتى.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، اراعا عاسىر سالىپ بۇگىنگە جەتكەن، 52 بەتتەن تۇراتىن قولجازبانىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى دا وسى «قۋعىن-سۇرگىن تاريحى» دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بۇل داپتەردە ءبىر اۋلەتتىڭ عانا ەمەس، وتكەن عاسىردىڭ الدىڭعى شيرەگىندە قۋعىن كورگەن الاش بالاسىنىڭ تۇتاس تاريحىنىڭ ءبىر بولەگى ەستەلىككە الىنعان دەسەك تە بولادى. «قۋعىن-سۇرگىن تاريحى» 28 بەتتەن تۇرادى. ءبىر قاراعاندا ءبىر داپتەر سياقتى بولعانىمەن، كەيبىر بەتتەرى جولسىز، كەيبىر بەتتەرى سىزىقتى (جولدى) بولعانىنا قاراپ، قالام يەسى قاعاز تاپشىلىعىنان بءىرنەشە داپتەردى پايدالانعان دەپ جورۋعا بولادى. ءداپتەردىڭ ءتۇبى تىگىلگەن، كەي جەرلەرى قاعاز جەلىم ارقىلى جامالعان. مۇرانىڭ ساقتالۋى ءبىرشاما جاقسى بولعانىمەن، قاعازدىڭ شەتى، جيەكتەرى، تومەنگى تارماقتار كەلگەن جەرلەرى جىرتىلعان، قاعاز سارعايىپ، ۇگىلىپ توزىپ بارا جاتقانى بايقالادى. قالام يەسىنىڭ جازۋى بەلگىلءى دارەجەدە كوركەم، الايدا توتە جازۋ ەملەسى ءالى قالىپتاسا قويماعان 1924 جىلدان بۇرىنعى قادىمشە جازۋ ۇلگىسىن قولدانعاندىقتان، سوزدەردى تانىپ وقۋدا قيىندىقتار تۋادى.

بەت ساندارى قويىلماعاندىقتان جانە داپتەردىڭ ءتۇبى جىرتىلىپ، قايتا تىگىلگەندىكتەن، ولەڭنىڭ مازمۇن رەتى بۇلىنگەن. جىر جولدارىنىڭ حرونولوگيالىق ءتارتءىبىن تولىق تابۋ مۇمكىن بولمادى. ونىڭ ۇستىنە قولجازبانى ساقتاۋشىلار مۇرانىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن ەمەس، سكانەرلەنگەن ەلەكتروندى نۇسقاسىن عانا بىزگە كورسەتكەندىكتەن، جازبانىڭ رەتىن تولىقتاي تاۋىپ شىعۋ قيىنعا سوقتى. سوعان قاراماستان، اۆتوردىڭ قالام قۋاتىنىڭ جوعارىلىعى، سوزدىك قورى باي، قىسقا سوزگە كوپ مازمۇن سىيدىرعان ەرەكشەلىگىنە قاراي وتىرىپ، وقيعالى ولەڭنىڭ ءون-بويىنان وتكەن عاسىردىڭ الدىڭعى جارتىسىندا قۋعىن-سۇرگىندە قيلى تاعدىر كەشكەن اۋلەتتىڭ تايحىن، ەرلىك-جىگەرىن جان دۇنيەمىزبەن تۇسىنە الامىز. شىعارمادا جەر-سۋ اتاۋلارى، رۋلاردىڭ اتاۋلارى، كوش بارىسىنداعى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ەسىمى، ارعى بەت قازاقتارىنىڭ (قىزاي رۋىنىڭ) بىلىكتى كوشباسشىلارىنىڭ اتى-ءجونى، تۇرمەدەگى بىرگە جازالانىپ جاتقان ادامداردىڭ سىر-سيپاتى قاتارلى دەرەكتەردى ايقىن باعامداۋعا بولادى.

«قۋعىن-سۇرگىن تاريحى» تۇتاستاي ولەڭمەن جازىلعان. ولەڭ بارلىعى 300 جولدان اسىپ جىعىلادى. دەگەنمەن، جىردىڭ باس-اياعى جىرتىلىپ، جوعالعان بولۋى، داپتەردىڭ كولەمى  دە، شىعارمانىڭ اۋقىمى دا مۇنان الدەقايدا كوپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. قولجازبانىڭ باستاپقى جانە سوڭعى بەتتەرى عانا ەمەس، ورتاسىنداعى ءىشىنارا بەتتەرى دە جىرتىلىپ، جوعالعاندىعى بايقالادى.

اۋا كوشكەن قازاقتاردىڭ اۋىر تاعدىرى جازىلعان شىعارمانىڭ اۆتورى انىق كورسەتىلمەگەن. بىراق، ولەڭ جولدارىندا ءىشىنارا جەرىندە شىعارماكەيىپكەرى قاريا دەپ ءوزىن اتاي كەتكەنىنە قاراپ، بۇل جازبانى قاريا اتتى تاريحي تۇلعا جازعان دەپ تۇسپالداۋعا بولادى. قيلى تاعدىردىڭ باس كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ماقالامىزدا اتالىپ وتىرعان سارەكە قاجىنىڭ اۋلەتىمەن بىرگە كونفەسكەگە ۇشىراپ، قازاق ەلىنىڭ ءبىرتالاي جەرىندە تەڭسىزدىككە قارسى كۇرەسە ءجۇرىپ، كەيىن قىتاي جەرىندەگى ىلە ايماعىنا قاراستى قىزاي ەلىنە بارعان، ول ەلدە دە اۋىر تاعدىردى باسىنان وتكىزگەن، سارەكە قاجىنىڭ ۇرپاقتارىمەن بىرگە, ءوزى سولارعا باسقالقا بولا ءجۇرىپ ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىن بىرگە كورىپ، وسىناۋ ازاپتى جىلداردى ولەڭمەن جازعان كۋاگەر سارەكەۇلى قاريا دەپ بولجايمىز.

قاريانىڭ جازباسى بۇگىنگى عىلىم ءۇشىن قۇندىلىعى جوعارى مۇرا. 1928-1930 جىلدارى ساياسي قىسىمداردىڭ ىقپالىندا كورشى ەلدەرگە قانشاما قازاق اۋىل-اۋىلىمەن اۋدى، جولدا قانشاما قازاق قىرىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ دا بىرەگەي كوشباسشىلارى: زيات شاكارىم قاجىۇلى، رايىمجان مارسەكوۆ، ابدىكارىم بولسى ەرەجەپ قاجى ۇلى قاتارلى ءبىر كەزدە الاش ارىستارىنىڭ قاتارىندا بولعان تۇلعالار دا ارعى بەتتە نەبىر قيىندىقتاردى باسا ءجۇرىپ تابانى تيگەن بولاتىن. سول  ەلدەگى قانداستاردىڭ وقۋ-اعارتۋىن ءىلگەرىلەتىپ، قيىننان قيىستىرا ءجۇرىپ جۇرتتى وياتقان سول تۇلعالاردىڭ ءبارى دە سول ەلدە شەيىت بولدى. بۇل تۇرعىدان العاندا قاريا اقساقالدىڭ جازبالارى انە سول كوشكەن ەلدىڭ مۇڭ-زارىمەن ۇندەس ەكەنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

ەندى بۇل قولجازبا اۆتورى قاريا مەن جادىگەردى ءبىزدىڭ وقۋىمىزعا بەرىپ وتىرعان، ساقتاۋشىسى جۇلدىز بولاتقىزىنىڭ شەجىرەلىك دەرەگىنە جۇگىنەلىك:

جازبا مۇراداعى باستى تۇلعا سانالاتىن سارەكە قاجى مەن ۇلى قاريانىڭ ارعى-بەرگى تەگىنە قارايتىن بولساق، اتالعان كىسىلەردىڭ نەمەرەسى بولات قىزايبەكۇلى قۇراستىرعان شەجىرە بويىنشا، ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەرىمءىز الاشتىڭ ورتا ءجۇزى نايماننان تارايدى (قولجازباعا تىكەلەي قاتىستى ۇرپاقتاردى عانا تاراتامىز):

نايمان➡تولەگەتاي➡ماتاي➡قاپتاعاي➡جولداس➡ەسكەلدى➡جالان➡اسان➡بورتە بولىپ كەلەدى دە، ونان بەرى قارايعى اتابۇتار بىلاي تارماقتالادى:

بورتەدەن جانگەلدى، بۇقارباي، قوڭىز، جانكوت اتتى ءتورت ۇل; وسى ءتورت اعايىندىنىڭ ءبىرى جانكوتتەن قىلىي، قىرباس، شوحىباس اتتى ءۇش ۇل تارايدى. جازبا مۇراعا ارقاۋ بولعان ۇرپاقتارىنا قاراي تاراتار بولساق، اعايىندى ءۇش ۇلدىڭ ءبىرى قىلىيدان: بەيسەتباي بي، سارەكە قاجى، بيسەكە مىرزا، مۇسابەك قاتارلى ءتورت ۇل تارايدى. بي، قاجى، مىرزا سەكىلدى قۇرمەت لاۋازىمدارىنان قاراپ-اق، بۇل اۋلەتتىڭ ءوز ورتاسىندا بەدەلى زور، ىقپالى ءور بولعان، قىدىر دارىپ، باق قونعان اۋلەت ەكەنىن بولجاۋ قيىنعا سوقپايدى. بولات قىزايبەكۇلى جازعان شەجىرەدە دە قىلىي بابانىڭ داۋلەتتى، وزگەشە قاسيەتكە يە كىسى بولعانى ايتىلادى. قىلىي اقساقالعا استىقتىڭ (ەگىننىڭ) كيەسى ۇيالاپ، سول كەزەڭنىڭ وزىندە اۋىل-ايماعىن استىقپەن قامداپ، تاپشىلىق كورسەتپەگەن قايراتكەر رەتىندە بەينەلەنەدى [2].

قىلىيدىڭ ءتورت بالاسىنىڭ ءبىرى سارەكە قاجى دا ءوز ورتاسىنىڭ بەدەلدى كوشباسشىسى، حاقتىڭ جولىن ۇستانىپ، قىرىق جاسىندا قاجىعا بارعان، قاجىدان كەلگەننەن كەيىن دە ەل ىسىنە بەلسەنە ارالاسقان، كوزى اشىق، كەمەڭگەر تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەكەنى تۋرالى جازبا جانە اۋىزشا دەرەكتەر جەتكىلىكتى. قاجى ۇپاقتارى اتالارى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر ايتادى:

«سارەكە قاجى (1868–1930 ج.ج.). بابامىز تۋعان اناسىنىڭ اق ءسۇتىن اقتايمىن دەپ, 1903 جىلى مەككەگە بارۋدى جوسپارلايدى. مەككەگە امان-ەسەن بارىپ قايتامىز با، جوق الدە، الىس جولدا باسقالاي جاعداي بولىپ قالا ما دەپ, 1894 جىلى تۋعان ۇلى قاريانى توعىز جاسىندا ايتتىرىپ، بىراق تويىن جاساماي مەككەگە قاجىلىققا اناسىمەن اتتانعان ەكەن. ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە مەككەگە امان-ساۋ بارىپ، اناسىمەن بىرگە قاجىلىق جاساپ كەلىپتى. كەلىسىمەن سارەكە قاجى بابامىز قاريانىڭ ۇيلەنۋ تويىن جاساپ، بولەك وتاۋ شىعارعان» [جۇلدىز بولاتقىزى دايىنداعان ماتەريالدان].

سارەكە قاجىنىڭ سوڭعى عۇمىرى قىزىل ۇكىمەتتىڭ ادىلەتسىز  ساياسي ناۋقاندارىنا تۋرا كەلەدى. 1928 جىلى اۋلەتىمەن تۇگەل قۋعىنعا ۇشىراپ، بايلىعى، مال-مۇلكى تاركىلەنىپ ورال وڭىرىنە جەر اۋدارىلادى. بىراق ورالعا جەتپەي، قىزىلداردىڭ وعىنان جاراقات العان سارەكە قاجى جامبىل وبلىسى شوقپار ستانساسىنىڭ ماڭىندا قايتىس بولادى. ۇلى قاريا قىزىلداردىڭ ەكى سولداتىمەن كەلىسىپ، ات باسىنداي كۇمىس بەرىپ، اكەسى سارەكە قاجىنى تۋعان جەرىنە الىپ كەلىپ جەرلەيدى.

بۇل تۋرالى جەمىسبەك تولىمبەكوۆ جازعان ««ءبورىباي» نەمەسە ماتاي كوتەرىلىسى» اتتى ماقالادا مىناداي مالىمەتتەر بار:

اقسۋ وڭىرىنەن العاشقىلار قاتارىندا ەسەنقۇل مامانوۆ، ماقسۇتبەك مامانوۆ، سەيداحمەت مامانوۆ، تاڭىربەرگەن تۇرىسبەكوۆ، اۋىتمۇحانبەت تۇرىسبەكوۆ، سارەكە قىليەۆ، بەكىش بىلشىقوۆ، ءنۇسىپوۆ ءۇپى قاجى ۇيەلمەندەرىمەن، بارلىق مالدارى مەن مۇلىكتەرى تاركىلەنىپ، تامتىعىن قالدىرماي، بارلىعىن جەر اۋدارىپتى. جەر اۋدارىلعاندارعا 1929 جىلى ءستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى ارنايى جوسپار بويىنشا كسرو-دا قۇرىلعان ەكەن [3].

سارەكە قاجىنىڭ قۋعىنعا ۇشىراعان اۋىر تاعدىرى تۋرالى قازاقستاننىڭ مۇراعاتتارىندا دا ماتەريالدار جەتكىلىكتى. ورىسشا جانە قازاقشا ء(توتە جازۋ) قاتار جازىلعان مۇراعاتتا مىناداي دەرەكتەر بار:

اقسۋ اۋدانىنىڭ ازاماتى قىلىيەۆ سارەكە – قازاق. تالدىقورعان ۋەزى، جەتىسۋ گۋبەرنياسى، بۇيەن-اسۋ اۋدانى، اسۋقوي بولىسى، №3 اۋىل. قوپا جازىعىنىڭ تۇرعىنى. 65 جاستا. ەكى دەسياتينا ەگىستىك جەرى، 178 باس ءىرى قارا، 400 ۋاق مالى بار. ۇساق مالدى ءىرى قاراعا اينالدىرعاندا 258 باس. ءتىزىم بويىنشا 112 باس ءىرى قارا، 353 باس ۇساق مالى بار. ءىرى قارامەن ەسەپتەگەندە 183 باس بولادى. ءتورت ايەلi بار. بارلىعى 18 بالاسى بار. سارەكەنىڭ رۋى – بورتە. ءوزءى قاجى، بي. اق پاتشادان ەرەن ەڭبەگىمەن سىيلىق العان. ەلىنە بەدەلدى اقساقال. كەڭەس ۇكىمەتىنە نيەتى قارسىلىق. 1927 جىلى كەڭەس بيلىگىن قۇلاتۋعا ەش نارسەنى ايانبايتىنىن ءبىلدىردى. شىعىس نەمەسە باتىستان كومەككەلەتىنىنە سەنءىمءدى. 1927 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا قىلىيەۆ سارەكە مامان ۇلدارىمەن قىتايعا وتپەكشى.

شىعىس ءبولىمىنىڭ باسشىسى: كوۆاليشكين.

سارەكەمەن بىرگە جانۇياسىنىڭ جەر اۋدارۋ ءتىزىمى:

سارەكە قىليەۆ – 68 جاستا
قاليمان قىليەۆا – 48 جاستا
كاميليا قىليەۆا – 10 جاستا
سارەكين شاريپ – 6 جاستا
سارەكين قاريا – 34 جاستا
سارەكين كاليما – 23 جاستا
سارەكين بايتۇرسىن – 2 جاستا
قىليەۆا شاكەن – 48 جاستا
قىزى – بايدار
نەمەرەسى – راقيا
نەمەرەسى – ءزارىپ
نەمەرەسى – ءاليحان
وكرۋگتىك ۋاكىلى: ورىنبەك بەكوۆ[4]

سونداي-اق، قىليەۆ سارەكەدەن 258 باس ءىرى قارا مالى تاركىلەنىپالىنعانى, 1928 جىلى 28 تامىزدان باستاپ الماتى وكرۋگىنەن ورال وكرۋگىنە وتباسىمەن بىرگە جەر اۋدارۋ تۋرالى بۇيرىقپەن قاتار ورتالىق كوميسسياسى، قىليەۆ سارەكەگە سايلاۋ قۇقىعى بەرىلمەيتىندىگى تۋرالى كۋالاندىرادى[4].  

وتكەن عاسىردىڭ اۋىر كەزەڭدەرىنەن وشپەس جازبا قالدىرعان قاريا سارەكەۇلى مەن اكەسى سارەكە قاجى قىلىيۇلىنىڭ سول تۇستاعى قايمانا قازاققا تۇتقا بولعان تۇلعا ەكەنىن، اعايىنعا باسقالقا بولا بىلگەن كوشباسشىلىق قىزمەتى تەڭسىز كەزەڭنىڭ تەگەۋرىنىنە ىلىنگەنى تۋرالى قولىمىزداعى قۇندى مۇرادان سىرت وزگە دە دەرەكتەر سەنىمدى تۇردە تولىقتاي تۇسەدى. ج. تولىمبەكوۆ جازعان «اتاۋلى اۋدان – اقسۋ» اتتى كىتاپتا:

... ەلى ساقاي، ەكى كوزى زاعيپ ومارباي اقىن:

– ءۇپى قاجىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن باعالاڭدار! ول جاۋ ەمەس! حالىق ادامى! – دەپ زارلانادى. كەڭەس ۇكىمەتىنە ولەڭمەن:

«اۋىلىم سارەكەمەن جازداي سۋلاس،
ءۇپى مەن كارياداي ادام تۋماس.
ەلدەي بوپ ءبىر ستارشىن ءۇپى كەتتى،
ونان دا تۋساڭ ەتتى بولىپ كۋ باس.
قوش ايتىسىپ ۇپىمەن قالماس پا ەدىم؟
ەكى كوزىم ساۋ بولسا، بارماس پا ەدىم!
كورىكەنشە كۇن جاقسى!» – دەپ شۇرايلىم،
جانىنا بەس ءجۇز تەڭگە سالماس ما ەدىم، – دەپ حات جولدايدى، -دەگەن دەرەكتەردى كەلتىرەدى [5].مۇنداعى سارەكە قاجى مەن بالاسى قاريا جانە ءۇپى قاجى (جازبادا ۋفا دەپ بەرىلگەن) ءبىزدىڭ قولىمىزداعى تاريحي ولەڭدەگى باستى ادامدار.

سارەكە قاجىدان: قاريا، شال، نۇربالا، بيعايشا، ايتجان، بيشاتاي قاتارلى ۇل-قىزدار تۋعان.

1928 جىلى سۇرگىنگە ايدالعان اۋلەت 1930 جىلدارى تۋعان جەرى اقسۋ ماڭىنا جاقىنداي قونىستانعان. الايدا، بۇل كەز ەل يگى-جاقسىلارىنىڭ ءبارى ايداۋعا، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ جاتقان دۇربەلەڭ زامان بولعاندىقتان، ءبارىبىر قاجى اۋىلىنا تىنىشتىق ورناي قويمايدى. ۇنەمى تىڭ تىڭداعان، كۇمانمەن قاراعان بەلسەندىلەردىڭ باقىلاۋىندا بولادى. قورداي ماڭىن اۋا كوشە قىستاپ، جايلاپ، جول ءساتى تۇسسە قىتايداعى قازاقتاردىڭ جەرىنە قاراي ءوتىپ كەتۋدىڭ قامىن قاراستىرادى. وسى اۋلەتتىڭ جانە وسى اۋلەتتى پانا تۇتقان جاقىن-جەكجاتتىڭ قيلى كەزەڭدەگى تاريحىن باياندايتىن، وقيعانىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى قاريا سارەكەۇلىنان قالعان قولجازبادا سارەكە قاجىنىڭ دۇنيەدەن ءوتۋىنىڭ الدى-ارتىنداعى تىنىشسىز ءومىر كەزەڭدەرى، بىرتىندەپ جىلىستاي كوشىپ قىتايعا اسىپ، ىلە وڭىرىندەگى قىزايلاردىڭ اراسىنا پانا تۇتىپ جەتكەنى باياندالادى. ىلەدەگى قازاقتار اۋىپ بارعان اعايىنعا ات بەرىپ، ازىق-تۇلىك، ءورىس-قونىس بەرىپ تۋىستىق تانىتقان. قولجازبادا بۇل جايتتەر ءبىرشاما جاقسى باياندالعان. الايدا، ارعى بەتتەگى تىنىشتىق تا ۇزاققا بارماي، كوشباسشى قاريا باستاعان بىرنەشە ماڭىزدى ادامدى قىتايدىڭ سول كەزدەگى گومينداڭ وكىمەتى تۇتقىنداپ تۇرمەگە جابادى. تۇرمەدەن نەبىر قيىندىقتاردى كورە ءجۇرىپ، باسى امان شىققان قاريا اقساقال1958 جىلى تۋعان ەلىنە ورالادى.1975 جىلى قازىرگى جەتىسۋ وبلىسى بالپىق بي اۋىلىندا قايتىس بولعان. جەرلەنگەن جەرى قاراتال اۋدانى، كالپە اۋىلى.

جادىگەرگە اينالىپ بارا جاتقان جازبا مۇرادان ۇزىندىك كەلتىرەيىك:

توپىراق ءوز مەكەنىمنەن تارتقان ەكەن،
اينالىپ كەلگەن كەزدە كۇن باتىستان.
ەندىگى ءوز كورەتىن كۇنىڭدى ويلا،
دۇشمان ەستىپ قالا ما مىنا تۇستان.
ءدۇنيادان مەن ەندى قايتار بولدىم،
بارىڭە وسيەتىم ارازداسقان.
كورگەننەن كورمەگەنىڭ جاقسى بولسىن،
ءتىرى ادام ولمەس اجال كەلمەي ولمەيدى اشتان.

قايتەيىن قايران قاجى جارىم ەدىڭ،
ايرىلعان ەل جۇرتىنان عارىپ ەدىڭ.
بۇرىنعى اتا بابا پايعامباردان،
قۋ دۇنيە وپا قىلماي قالىپ ەدىڭ.
وسىنداي تار تۇرمىستا جۇرسەم داعى،
ساۋلەتى جۇرەگىمنىڭ جارىعى ەدىڭ.
وزىڭنەن كەيىنگىگە ۇلگى بولىپ،
قاجىعا قىرىق جاستا بارىپ ەدىڭ.

قۇداي اۋ قۋ دالادا قالدىم زارلاپ،
جىلاعان مەن ءبىر عارىپ ارىق ەدىم.
تۋىلماق دۇنيەگە تۋعان ولمەك،
قۇراندا حابار قىلىپ مالىمدەدىڭ.
بۇرىنعى زامان بولسا جىلاماس ەم،
جان با ەدىڭ مۇنداي بولار قاجى مەنىڭ.
جالىندى ىشتە كۇيگەن شىعارايىن،
مۇڭىمدى بىرازىراق تىڭلا كوبىم.

شاكەتاي جەتىم قالدى جەتى جاستا،
كيەرگە مۇقتاج بولىپ ىشەر اسقا.
ءتورت كوزى تۇگەل بولسا جىلار ما ەدىم،
ءبولىنىپ جاۋ ساۋعالاپ كەتتى باسقا.
وتىرمىن دۇنيەدەن ەندى زارلاي،
ءبىز تۇگىل قۋات ەدىڭ قارىنداسقا.
كورگەن كۇنى ءتىرى قالىپ وسى بولسا،
شىبىن جان جارالمىشتا بولدى باسقا.

دۇنيە وپاسى جوق تۇرسام پارلاپ،
كىم ەستىر داۋىسىمدى شىققان زارلاپ.
اسپاندا اي بولسا دا كەيدە ورتا،
قالامدا وسىلايشا جازعان ارناپ.
باسىمنان ۇشتى مەنىڭ پاراساتىم،
باستا باق داۋلەتىمەن تۇرعان ورناپ.
تۇگەمەس ايتا بەرسەم ارمانىم-اي،
دۇنيە كوزىم جەتتى جالعانىنا-اي.

قۇداي-اۋ توپ قىرسىقتان ءوزىڭ ساقتا،
وتىرمىن ءدۇنيادان جىلاي-جىلاي.
بۇل كۇندە كەرەمەتپەن كوزىم جەتتى،
جارتاستان تۇنىپ اققان بۇلاعىم اي.
نە ءتۇرلى الەمەتتى كورسەم داعى،
شۇكىر قىپ تۇرۋشى ەدىم جۇبانىپ اي.
تاپسىردىم ءبىر قۇدايعا امانات قىلىپ،
ارت جاعىن بەيبەرەكە قىلما قۇداي [1].

(قاريانىڭ اكەسى سارەكە قاجى قايتىس بولعان كەزدى بەينەلەيدى)

وبالىم كورسەتكەنگە بولسىن مەنىڭ،
ايىرىپ الار جان جوق ءتۇسىپ ارا.
سالەم دە ولجاباي مەن مامبەك ەندى،
كۇنام جوق وكىمەتكە قىلعان قارا.

قىزايبەك، قىزىربەك پەن ەكى قوزىم،
ءتورت بولار ويلاعاندا ەكى كوزىم.
قينالىپ اباقتىدا جاتقانىمدا،
سىزدەرگە ەستىلمەيدى-اۋ ايتقان ءسوزىم.

اباقتى ات قۇرىسىن تۇرمە دەگەن،
قاندالا تالاپ جەدى اۋ بۇرگە مەنەن.
قاراۋعا جان جاعىما شاما دا جوق،
بىيىتتەي بۇگىلەمىن كۇندەلەگەن.

قاليما، ءتىرى ايىرىلىپ قالدىڭ كەيىن،
جولداسىم دۇنيەگە بىرگە كەلگەن.
اسپاندا جەرگە تۇسپەس لاشىن ەدىم،
بوكتەرگى باسقا شىعىپ ۇيمەلەگەن.

بۇرىنعى وتكەندەردى ويلاعاندا،
كىم جولداس بولار دەيسىڭ دۇنيەمەنەن.
قۇدايىم بۇلارعا ەندى كۇن سالماسىن،
سۇققىلاپ شانىشقانداي ينەمەنەن.

اينالىپ كەلەرىمە كوز جەتپەيدى،
جالعىز اق ءۇمىتىڭدى ۇزبە مەنەن.
ىسىنە قۇدىرەتتىڭ سابىرلىق قىل،
ءتىرى ايرىلدىم قاليما، مەن دە سەنەن.

ال ەندى سەن دە امان بول كەلىنمەنەن،
ءدۇنيا كوزىمىزگە كورىنبەگەن.
كەلەرمىن ءتىرى بولسام قايتا اينالىپ،
بەينەتكە ادام بار ما ىلىنبەگەن.

قاراسىپ ءبىر بىرىڭە جانىڭدى باق،
باياعى داۋلەت بار ما دۇرىلدەگەن \[1].

(قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تۇرمەسىندەگى حال-جايىن باياندايدى)

سارەكە قاجى بالالارى شەتىنەپ توقتاماعان سوڭ، الدەبىر جول-جوسىنعا جءۇيرءىك ادامنىڭ كەڭەسى بويىنشا بالالارىنا قاريا، شال دەگەن اتتاردى ىرىمداپ قويعان. 1894 جىلى دۇنيەگە كەلگەن قاريا الاعاي دا بۇلاعاي زاماندا، الاساپىران عۇمىر كەشىپ، 82 جاسىندا  تۋعان جەرى، وسكەن ەلىنە كەلىپ، قۇتتى ايماقتان توپىراق بۇيىرادى. قاريا كوشباسشى، شەشەن، ىقپالدى   بولعان ادام. ال ءىنىسى شال ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ءىرى ادام بولىپتى.  شال اتقا مىنسە اتتىڭ بەلى كوتەرە المايتىن بولعان ەكەن. ىدىسى, اس-سۋى دابولەك بولعان الىپ ادام ءبىر قويدى جالعىز جەيتىن. سارەكە قاجى وسى ءبىر بولەك بولمىستاعى بالاسىن كۇرەسكە شىعارمايتىن بولعان. بىردە ەل نامىسى سىنعا تۇسكەندە عانا قاجى اقساقال ۇلىنىڭ ارىسقا تۇسۋىنە باتاسىن بەرءىپتى. ەشكىمدى شاق كەلتىرمەگەن موڭعول بالۋانىن قاپسىرا قۇشاقتاعاندا، ومىرتقا، قابىرعا سۇيەكتەرى سىنىپ، سول جەردە شالدىڭ تەگۋرىنەنە شىداماي موڭعول مىقتىسىنىڭ جانى ۇزىلگەن دەيدى. شالدىڭ قىتايداعى قىزاي ەلى اراسىندا جۇرگەندە, قۇدىققا ءتۇسىپ، قۇيعا باتقان تۇيەنى الىپ شىققان اڭگىمەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇرت جادىندا. شال ارعى بەت قۇلجا جەرىندە اۋرۋدان قايتىس بولىپ, سول جاقتا جەرلەنگەن. بۇل دەرەكتەردى قاريانىڭ نەمەرەسى جەڭىس قىزايبەكۇلى اۋىزشا بايانداپ بەردى. ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىن كوپ كورىپ، اششى-تۇششىسىن كوپ تاقان قاريا سارەكەۇلى ۇرپاقتى بولعان ادام ەكەن.

ونىڭ ءلاتيپا، قاميليا، زاكەتاي (مۇحامەتزارىپ), شاكەتاي، رايا (راحيليا), قىزايبەك، جاميعا، عاليا، قۇرماش (قۇرمانعالي) قاتارلى ۇل-قىزدارى بولعان. سولاردان تاراعان ۇرپاقتار بۇگىنگى تاڭدا ءوسىپ-ءونىپ، قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ ءبىر ۋىعى بولىپ قادالىپ، بايتەرەكتىڭ بۇتاعىنداي وركەن جايىپ كەلەدى. قاريا قىزايبەك اتتى بالاسىنىڭ ەسءىمءىن ارعى بەتتەگى قىزاي قانداستاردىڭ جاقسىلىعىن كءوپ كورگەندىكتەن ىرىمداپ قويعان ەكەن. قىزايبەكتىڭ ۇلى بولات اۋلەتتىڭ قىسقاشا شەجىرەسىن جازسا، تاعى ءبىر ۇلى جەڭىس اتاسى قاريادان قالعان قۇندى جازبانى زەرتتەۋىمىزگە كوپتەگەن سەنىمدى، اۋىزشا دەرەكتەردى ۇسىندى. ال، بولاتقىزى، قىزايبەك نەمەرەسى، قاريا شوبەرەسى، سارەكە قاجىنىڭ شوپشەگى جۇلدىز وسى قولجابانى ساقتاپ، ءبىزدى ىزدەپ تاۋىپ، الاش بالاسىنىڭ باسىنان وتكەن ءبىر تاريحتىڭ تۇگەندەلۋىنە ازاماتتىق ۇلەسىن قوستى. جۇلدىزدىڭ ايتۋىنشا ۇلكەن اتاسى قاريادان قالعان قولجازبا مۇرانى, سارەكە قاجىنىڭ ءبىر قىزى – قاريانىڭ قارىنداسى بيشاتايدىڭ (1912) ۇرپاعى – ميرا (مەرەكە) دەگەن قىزى بولات قىزايبەكۇلىنا سىيلاعان, كەيىن اكەسى بولاتتىڭ مۇرالارىنان جۇلدىز ءوءزى الىپ ساقتاعان.

قاريا سارەكە قاجى ۇلى (1894-1975)

ءسوزىءمىزدى قورىتىندىلاساق، مىنەكي وسىلايشا قازاق رۋحانياتى ءۇشىن، وتكەنگە ءۇڭىلىپ، جوعىمىزدى تۇگەندەۋگە قيلى تاريحىمىزدىڭ پاراعىنا جاڭا ءبىر بەت قوسىلدى، ءبىر جادىگەر تابىلىپ، وقىرمان الەمىنە جول تارتتى. قاريا اقساقالدىڭ ءومىر ورنەگى عىلىمي اينالىمعا ۇسىنىلدى. كەشكەن كۇننىڭ، كەلمەسكە كەتكەن تەڭسىز عاسىردىڭ كۋاسىندەي بۇل جازبادا قۋعىن كورگەن ءبىر اۋلەتتىڭ عانا ەمەس، سول تۇستا ەل-جۇرتىنا، اعايىن-تۋعانىنا پانا بولعان، اقىلشى، قامقور بولعان يگى-جاقسىلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى سولاقاي ساياساتتىڭ تىرناعىنا ءىلىنىپ، ەر باسىنا ەكىتالاي كۇن تۋعاندا، قاريا سارەكەۇلى سىندى قانشاما ازاماتتىڭ باسىنا تۇسكەن باسپاقشىل كۇننىڭ ايعاعى بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل ۇرپاعىنىڭ تاريحتان ساباق الۋىنا، ەگەمەندىكتى، ۇلتتىق تۇتاستىقتى نىعايتۋعا جول سىلتەيدى. كونەدەن جەتكەن جازبا كىتاپتاردى بىلاي قويعاندا، عاسىر قىرقالارىنان امان جەتكەن ءاربىر پاراقتىڭ تاريح، ءماتىنتانۋ (تەكستولوگيا), تۇركىتانۋ، الاشتانۋ عىلىمدارىندا الار ورنى جوعارى، باعاسى قۇندى. اسىرەسە، قاريا سارەكەۇلى جازىپ قالدىرعان نەشە ونداعان بەت زامان زارىنىڭ كونفەسكە، رەپەرەتسيا تاريحىن باعامداۋعا، شىعىستاعى قانداستار اراسىنا اۋىر جىلداردا قاشا كوشكەن اعايىننىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ماڭىزى زور. جوعالىپ تابىلعان ءاربىر پاراقتا تاريحي تۇلعالاردىڭ، اتا-بابالارىمىزدىڭ تەڭدىككە، ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلىسى، رۋحتى كۇرەسى، قاسىرەتتى كوز جاسى، قاسيەتتى اماناتى جاتىر. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا تارتقان قىسپاق زاماندا ءبىر اتادان تاراپ، ءبىر انادان تۋماسا دا ءبىر-بىرىنە پانا بولعان ارعى-بەرگى بەتتەگى قازاقتاردىڭ بىرلىگىنە دە جان سۇيىنەدى. الاپات جىلداردا دا تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن جويماعان بابالاردىڭ مۇراتى، قالدىرعان وسيەتى بۇگىنگى ءبىز   ءۇشىن دە، ەرتەڭگى ۇل مەن قىز ءۇشىن دە سالماعى اۋىر امانات.  

ادىلەت احمەت

تۇركىتانۋشى دوكتورانت (PhD), قولجازبا زەرتەۋشى. ا.بايتۇرسىنۇلى مۋزەي-ءۇيىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz