قازىرگى قازاقستان قوعامىندا ءجيى ەستىلەتىن جانە الاڭداتاتىن پىكىرلەردىڭ ءبىرى – «جاستارعا نە جۇمىس جوق، نە تابىس جوق» دەگەن وي. بۇل پىكىر تەك الەۋمەتتىك جەلىدە ايتىلاتىن شاعىم ەمەس، شىن مانىندە، ەلىمىزدەگى ماڭىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمانىڭ ايقىن كورىنىسى. جىل سايىن مىڭداعان تۇلەك مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىن ءتامامداپ، ەڭبەك نارىعىنا اياق باسادى. الايدا ولاردىڭ بارلىعى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس تاۋىپ، تۇراقتى تابىسقا قول جەتكىزە الا ما؟

ستاتيستيكا مەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، كوپتەگەن جاس قازاقستاندىقتار جۇمىسسىزدىق، تومەن جالاقى، الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىق، كاسىپكە دەگەن قولجەتىمدىلىكتىڭ شەكتەۋلىگى سىندى قيىندىقتارعا تاپ بولۋدا. نەلىكتەن وسىنداي جاعداي قالىپتاستى؟ بۇل ءىستىڭ تامىرى تەرەڭدە مە، الدە ۋاقىتشا قۇبىلىس پا؟ ەندەشە، وسى سۇراقتارعا ءبىز رەتى كەلگەنشە جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.

قازىرگى پروبلەمانىڭ نەگىزگى سەبەبى – ەلىمىزدەگى ءبىلىم جۇيەسى مەن ەڭبەك نارىعى تالاپتارىنىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمسىزدىك. جاستاردىڭ كوپشىلىگى جوعارى ءبىلىم العانىمەن، سول العان بىلىمدەرى ناقتى ومىردە قاجەت بولماي جاتادى. ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن كوللەدجدەر كوبىنەسە تەوريالىق ءبىلىم نەگىزىندە ساباق وتكىزىلەدى، ال پراكتيكاعا نەگىزدەلگەن دايىندىق جەتكىلىكسىز.

جاستاردىڭ اراسىندا زاڭگەر، ەكونوميست، مەنەدجەر، قارجىگەر، ماركەتولوگ سياقتى كەڭ تارالعان ماماندىقتارعا دەگەن سۇرانىس جوعارى. دەگەنمەن، بۇل ماماندىقتار بويىنشا نارىقتا جۇمىس ورىندارى شەكتەۋلى، ال ۇسىنىس تىم كوپ. كەرىسىنشە، ينجەنەرلىك، تەحنيكالىق، اگرارلىق، IT سىندى سالالاردا بىلىكتى كادر تاپشىلىعى سەزىلۋدە. بۇل جاعداي نارىقتىق تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلىپ وتىر.

مىسالى، ەلىمىزدە جىل سايىن شامامەن 15 مىڭعا جۋىق زاڭگەر ءبىتىرىپ شىقسا، ولاردىڭ تەك كىشكەنە بولىگى ءوز سالاسى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسادى. قالعاندارى مۇلدە وزگە باعىتتارعا كەتۋگە نەمەسە جۇمىسسىز قالۋعا ءماجبۇر. ال ءىت-سالاسىندا ماماندار جەتىسپەگەندىكتەن، كومپانيالار شەتەلدەن كادر تارتۋعا نەمەسە قىزمەت ساپاسىن تومەندەتۋگە ءماجبۇر.

جالاقىنىڭ  ماردىمسىزدىعى.

 قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارىندا ءومىر ءسۇرۋ قۇنى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. الماتى، استانا، شىمكەنت سياقتى قالالاردا جالدامالى پاتەر اقىسى، كۇندەلىكتى ازىق-تۇلىك باعاسى، قوعامدىق كولىك، مەديتسينالىق قىزمەت – ءبارى دە قىمبات. مۇنداي جاعدايدا جاستارعا ۇسىنىلاتىن باستاپقى جالاقى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن وتە تومەن.

مىسالى، جاڭا بىتىرگەن جاس مامانعا 120–150 مىڭ تەڭگە كولەمىندە جالاقى ۇسىنىلادى. بۇل سوما قالادا جەكە پاتەر جالداۋعا، تولىققاندى تاماقتانۋعا، كولىك شىعىندارىن جابۋعا جەتكىلىكسىز. مۇنداي تابىسپەن جاستار ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرۋ تۇگىلى، كەيدە ءتىپتى اتا-اناسىنىڭ كومەگىنسىز ءومىر سۇرە المايدى. وسىدان كەلىپ جاستاردا كۇيزەلىس، موتيۆاتسيانىڭ تومەندەۋى، بولاشاققا سەنىمسىزدىك پايدا بولادى.

 اۋىل مەن قالا جاستارىنىڭ تەڭسىزدىگى

 جۇمىسسىزدىق پروبلەماسى اسىرەسە اۋىل جاستارى اراسىندا وزەكتى. قالالىق جەرلەردە قانداي دا ءبىر مۇمكىندىك بولسا، اۋىلدىق جەرلەردە جاستاردىڭ تاڭداۋ اۋقىمى تىم تار. اۋىلداردا ءوندىرىس ورىندارى جوق، كاسىپكەرلىك ءالسىز دامىعان، مادەني-سپورتتىق ينفراقۇرىلىم شەكتەۋلى. مۇنداي جاعدايدا جاستار امالسىزدان قالاعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولادى.

الايدا قالاعا كوشكەن جاستاردىڭ كوپشىلىگى بىردەي جۇمىس تاۋىپ، ءومىرىن وڭاي شەشە المايدى. بىلىكتىلىكتىڭ جەتىسپەۋى، باسەكەنىڭ جوعارى بولۋى، پاتەر پروبلەماسى ولاردىڭ جولىن بوگەيدى. وسىلايشا، «قالاعا كەتسەم ءبارى شەشىلەدى» دەگەن ءۇمىت اقتالماي، كوپتەگەن جاستار «ەكى وتتىڭ ورتاسىندا» قالىپ قويادى.

قازاقستاندا جاستاردى قولداۋعا ارنالعان ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلامالار بار. «جاستار پراكتيكاسى»، «ديپلوممەن – اۋىلعا!»، «جاس كاسىپكەر»، «باستاۋ بيزنەس»، «ەڭبەك» باعدارلاماسى سياقتى جوبالار كوزدەلگەن. الايدا بۇل باعدارلامالار بارلىق جاسقا بىردەي قولجەتىمدى ەمەس.

كوپتەگەن جاستار بۇل جوبالار تۋرالى مۇلدە بىلمەيدى نەمەسە ولاردى قالاي پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەيدى. اقپاراتتىڭ كەمدىگى، ءوتىنىش بەرۋ پروتسەسىنىڭ كۇردەلىلىگى، قۇجات جيناۋداعى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر جاستاردىڭ بەلسەندىلىگىن جوعالتادى.

شەت ەلگە كەتۋدىن سالدارى

 جاستار اراسىندا شەت ەلگە كەتۋ تەندەنتسياسى كۇشەيىپ بارادى. بۇل – وتە الاڭداتارلىق قۇبىلىس. اسىرەسە دارىندى، بىلىكتى، وزىنە سەنىمدى جاستار شەت ەلدەردە ءبىلىم الىپ، سول جاقتا قالىپ قويۋدا. نەگە؟ سەبەبى ولار ءوز وتانىندا ءوز الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى جوق دەپ ەسەپتەيدى. بۇل – ەل ءۇشىن ۇلكەن كادرلىق شىعىن. مىسالى، جىلىنا ءجۇز مىڭداي قازاق جاستارى شەت ەلگە اعىلادى. ءبۇل سۇمدىق قوي! قازىرگى بيلىك، وسىنى دەر كەزىندە توقتاتپاسا، ەندى ءبىراز جىلداردان كەيىن بۇكىل مەملەكەتتى، قازاق حالقىن تاس-تالقانىن شىعارادى. بۇل شىندىق. ەلدە جاستارعا نە جۇمىس، نە تابىس جوق. ءبىزدىڭ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جىل سايىن پرەزيدەنتىمىزگە وتىرىك اقپارات بەرەدى. اشىلىپ جاتقان ايتارلىقتاي (ۇساق-تۇيەك بولماسا) جۇمىس ورىندارى جوق.   

ميگراتسيانىڭ ارتۋى ەل ىشىندەگى باسەكەگە قابىلەتتى مامانداردىڭ كەمۋىنە، عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسىنداعى ارتتا قالۋشىلىققا، الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىققا الىپ كەلۋى مۇمكىن. ەگەر جاستار ءوز ەلىندە ءوزىن تابا الماسا، وندا ەلدىڭ بولاشاعى جوق دەپ ايتۋعا بولادى.

نە ىستەۋ كەرەك؟ جاستارعا ناقتى قولداۋ قاجەت!

 جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق پەن تابىستىڭ تومەندىگى – كەشىكتىرۋگە بولمايتىن كۇردەلى پروبلەما. بۇل جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن مەملەكەت، ءبىلىم جۇيەسى مەكەمەلەرى، جۇمىس بەرۋشىلەر مەن جاستاردىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەۋى قاجەت. ناقتى ۇسىنىستار:

ءبىلىم جۇيەسىنىڭ رەفورماسى – وقۋ باعدارلامالارىن ەڭبەك نارىعىنا بەيىمدەۋ. جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كاسىپورىندار اراسىندا دۋالدى ءبىلىم جۇيەسىن دامىتۋ.

تاجىريبە مەن ستاجيروۆكا جۇيەسىن دامىتۋ – جاس تۇلەكتەرگە مىندەتتى تۇردە وندىرىستىك تاجىريبە بەرىلەتىن مەحانيزم ەنگىزۋ.

جاس كاسىپكەرلەرگە قولداۋ – جەڭىلدەتىلگەن نەسيە، گرانتتار، سالىق جەڭىلدىكتەرى ارقىلى جاستاردى بيزنەسكە ىنتالاندىرۋ.

اۋىل جاستارىنا ارنالعان ناقتى جوبالار – اۋىلدا تۇراقتى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ، اۋىل كاسىپكەرلىگىن جانداندىرۋ، اۋىل ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋ.

اقپاراتتىق قولجەتىمدىلىك – جاستارعا ارنالعان باعدارلامالار جايلى تولىق ءارى تۇسىنىكتى اقپاراتتى تاراتۋ.

قازاقستان جاستارى – ەلدىڭ بۇگىنى مەن الداعى بولاشاعى. ولار ءبىلىمدى، كرەاتيۆتى، ەڭبەكقور. بىراق ەگەر ولارعا جاعداي جاسالماسا، جاستار ءوز مۇمكىندىگىن باسقا جاقتان ىزدەۋگە ءماجبۇر بولادى. ايتارىمىز «جاستارعا نە جۇمىس جوق، نە تابىس جوق» دەگەن ءسوزىمىزدىڭ راسقا اينالۋى – ۇلتتىق تراگەديا. بۇل پروبلەمانى ناقتى شەشۋ – تەك مەملەكەتتىڭ ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق مىندەتى.

جاستارعا سەنىم ارتىپ قانا قويماي، ناقتى قولداۋ كورسەتۋ كەرەك. ويتكەنى جاستار – ەلدىڭ بولاشاعى عانا ەمەس، ەلدى دامىتاتىن بۇگىنگى قوزعالتقىش كۇش. ەگەر ءبىز ولاردى جوعالتىپ الساق، بولاشاقتان دا ايىرىلامىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz