مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كونستيتۋتسيانىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا سويلەگەن ءسوزى...

قۇرمەتتى وتانداستار!

قادىرلى قاۋىم!

بۇگىنگى جيىننىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا. وسىدان 30 جىل بۇرىن بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. بۇل ەگەمەن ەلىمىز ءۇشىن تاريحي ءسات بولدى.

بارشاڭىزعا قۇتتى بولسىن دەيمىن.

شىن مانىندە، اتا زاڭنان بيىك ەشتەڭە جوق. سەبەبى كونستيتۋتسيا – مەملەكەتتىگىمىزدىڭ مىزعىماس تۇعىرى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ اينىماس تەمىرقازىعى.

قازاق – ۇلى دالا زاڭىنا باس يگەن، ار-ۇياتتان اتتاماعان حالىق. قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، ءاز تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسى – ناعىز دالا زاڭىنىڭ جارقىن ۇلگىلەرى. وسى ءداستۇر ەشقاشان ۇزىلگەن ەمەس.

جۇرتىمىز دالا زاڭىنان قازىرگى اتا زاڭىنا دەيىن تاريحي جولدان ءوتتى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاق زيالىلارى بۇل ىسكە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. كەڭەس زامانىندا ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق ىرگەتاسى قالاندى، بىلىكتى زاڭگەرلەر شوعىرى پايدا بولدى.

1993 جىلى ەگەمەن قازاقستاننىڭ العاشقى اتا زاڭى بەكىتىلدى، مەملەكەتىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمى ايقىندالدى. بىراق كوپ ۇزاماي جاڭا تاريحي احۋالعا ساي كەلەتىن جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋ قاجەت بولدى. وسىعان وراي، ارنايى كەڭەس قۇرىلدى، وعان ءبىر توپ بەلگىلى وتاندىق زاڭگەر مۇشە بولىپ، بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزدى. شەتەلدەن شاقىرىلعان ساراپشىلار دا وسى ماڭىزدى ىسكە اتسالىستى.

اتا زاڭىمىزدىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا ميلليونداعان ازامات قاتىستى، مىڭداعان ۇسىنىس كەلىپ ءتۇستى. كونستيتۋتسيا تۋرالى ايتقاندا، تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ تاباندى ەڭبەگىنە ءادىل باعا بەرۋ قاجەت. ول كونستيتۋتسيا قابىلدانعان كەزدە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە شەشۋشى ءرول اتقاردى.

وسىلايشا، 1995 جىلى 30 تامىزدا تاۋەلسىزدىك تولقۇجاتى، ياعني، كونستيتۋتسيا قابىلداندى.

ەلىمىزدىڭ باستى زاڭىنا «ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى...» دەگەن سوزدەر جازىلدى. كونستيتۋتسيامىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا زور ىقپالىن تيگىزدى، ەلىمىزدىڭ ودان ءارى دامۋىنا داڭعىل جول اشتى.

قازاقستان دەربەس مەملەكەت رەتىندە الەم قاۋىمداستىعىنىڭ بەلدى مۇشەسى اتاندى. ارينە، ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى. وتىز جىلدا ءتۇرلى سەبەپكە بايلانىستى اتا زاڭعا 6 رەت تۇزەتۋ ەنگىزىلدى.

بىراق ەڭ باستى كونستيتۋتسيالىق وزگەرىس وسىدان ءۇش جىل بۇرىن جاسالدى دەپ ايتساق، ورىندى بولار. كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق جۇيەسى تۇبەگەيلى جاڭا سيپاتقا يە بولدى. سول كەزدە كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەردى پارلامەنت ارقىلى وتكىزۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس كەڭىنەن ايتىلدى. بىراق كۇردەلى بولسا دا، باسقا جولدى تاڭداۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. ەل بولاشاعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن اسا ماڭىزدى شەشىمدەردى تەك قانا رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلداۋ قاجەت دەگەن ۇستانىمدى مىندەتتى تۇردە ساقتاۋ كەرەك دەپ ۇيعاردىم.

ەلىمىزدە «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» زاڭ شيرەك عاسىر بۇرىن قابىلداندى. بىراق وسى كەزگە دەيىن بىرقاتار سەبەپپەن بۇكىل حالىق وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا داۋىس بەرمەدى. ال ازاماتتارىمىز ەل تاعدىرىنا قاتىستى ءار ماسەلەگە ءوز وي-پىكىرىن، كوزقاراسىن اشىق بىلدىرگىسى كەلدى. قوعامىمىزدا ءدال وسىنداي سۇرانىس بولدى. سوندىقتان رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى باستاماعا بارشا حالىق ءبىراۋىزدان قولداۋ كورسەتتى. جۇرتىمىز كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەردى زور قۇلشىنىسپەن جاقتاپ، داۋىس بەردى.

«مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» دەگەن كونستيتۋتسيا بابى ناقتى جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل قوعامىمىزداعى ساياسي ۇردىسكە زور سەرپىن بەردى. ەندى ەلىمىزدەگى بارلىق ماڭىزدى شەشىمدەردى ءبىر ەل بولىپ تالقىلاپ، بىرگە قابىلدايتىن بولدىق. بىلتىر اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋعا قاتىستى وتكەن رەفەرەندۋم – سونىڭ ايقىن دالەلى.

شىن مانىندە، 2022 جىلى جۇرگىزىلگەن رەفورما قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمى تاريحىنداعى ەڭ مازمۇندىسى ەدى. مۇنداي رەفورمانى قولعا الۋعا سول كەزەڭدەگى وتە كۇردەلى ساياسي جاعداي سەبەپ بولدى.

رەفەرەندۋمدا اتا زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزۋمەن شەكتەلىپ قالماي، كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا جوباسىن داۋىسقا سالۋ تۋرالى كوپتەگەن ۇسىنىس ايتىلدى. مۇنداي باستامالاردىڭ كوتەرىلۋى بەكەر ەمەس ەدى. زاڭنامالىق تۇرعىدان ورىندى ءارى ساياسي جاعىنان بيلىكتىڭ بەدەلىن ارتتىراتىن ايتارلىقتاي وڭتايلى ءتاسىل بولىپ كورىندى.

الايدا 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيانى رەفورمالاۋمەن شەكتەلىپ، ونىڭ نەگىزگى ءمان-مازمۇنىن ساقتاۋ جونىندە شەشىم قابىلدادىم.

وسى ارقىلى كونستيتۋتسيانىڭ باستى ەرەجەلەرىنەن اينىمايتىنىمىزدى دالەلدەدىك. سونداي-اق ەل بىرلىگى، حالىقتىڭ تىنىش ءارى بەرەكەلى ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ سەكىلدى مەملەكەتىمىزدىڭ جوعارى قۇندىلىقتارىن بەرىك ۇستاناتىنىمىزدى كورسەتتىك.

وسى شەشىمنىڭ ارقاسىندا بۇگىن كونستيتۋتسيانىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتىپ وتىرمىز.

دەگەنمەن جاڭا ساياسي جاعدايعا، قوعامدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋ مىندەتتەرىنە ساي كەلمەيتىن كونستيتۋتسياداعى ەرەجەلەر رەفەرەندۋم ارقىلى جويىلدى.

سوندىقتان ناقتى رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە كونستيتۋتسيا باپتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى جاڭارتىلدى. بۇل – كونستيتۋتسيالىق رەفورما اۋقىمىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى. كوپ جىلدان بەرى قوعامنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ادىلدىك، اشىقتىق، ەسەپتىلىك، جاۋاپكەرشىلىك قاعيداتتارى اتا زاڭدا كورىنىس تاپتى. ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسياعا سەنىمى نىعايا ءتۇستى. رەفەرەندۋم وتكىزۋدەگى باستى ماقسات وسى بولاتىن.

سونداي-اق ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىندە «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتى ورنىقتى. بۇل بيلىكتە ءوزارا ءتيىمدى بايلانىس پەن تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. پرەزيدەنتتىڭ جەتى جىلعا ءبىر رەت قانا سايلانۋى ەل تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى ساياسي-قۇقىقتىق بەتبۇرىس دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى مۇنداي جاعداي قازاقستاندا بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس.

وسىلايشا، ەلىمىزدە بيلىكتىڭ بىرەگەي ۇلگىسى پايدا بولدى، ياعني، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى جاڭا قاعيداعا ساي جۇمىس ىستەي باستادى، سول ارقىلى مەملەكەتتەگى ساياسي ۇدەرىستەر الدەقايدا تۇسىنىكتى، بولجامدى، ايقىن بولا ءتۇستى. ناقتى ايتقاندا، پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارىنا بيلىك جۇيەسىندە لاۋازىمدى قىزمەت اتقارۋعا تىيىم سالىندى. بيلىكتەگى وتباسىلىققا توسقاۋىل قويىلدى. بۇل دا وتە قاجەتتى قادام بولدى.

حالىقتىڭ وسى شەشىمى – اسا ماڭىزدى ساياسي-قۇقىقتىق جاڭاشىلدىق، الەمدە بالاماسى جوق كونستيتۋتسيالىق يننوۆاتسيا.

2019 جىلدان بەرى ءبىز كەزەڭ-كەزەڭىمەن بىرنەشە ساياسي رەفورما جۇرگىزىپ، ساياسي جۇيەنى دايەكتى تۇردە جاڭعىرتتىق.

وسى زالدا وتىرعان ازاماتتاردىڭ كوبى سول ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى.

اشىعىن ايتقاندا، ءبىز ءبىرشاما كەدەرگىگە تاپ بولدىق. ساياسي ورتانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى قوعامدى جاڭعىرتۋدى كوزدەيتىن باستامالارىمىزعا كۇمانمەن قارادى، ءتىپتى قابىلداي المادى.

بۇگىندە ءبىز تاڭداعان ستراتەگيالىق باعىتتىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. بۇل ەلىمىزدى وركەنيەتتى قوعام قۇرۋ جولىنا باستايدى.

2022 جىلى وتكەن رەفەرەندۋم ۇلتىمىزدى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە ۇيىستىرىپ، مەملەكەت الدىنداعى ستراتەگيالىق مىندەتتەردىڭ توڭىرەگىنە توپتاستاردى.

ازاماتتارىمىزدىڭ جاڭا ساياسي باعداردى ءبىراۋىزدان قولداۋى العا ىلگەرىلەۋدەن باسقا جول جوق ەكەنىن ايقىن كورسەتتى.

تاريحي ولشەم تۇرعىسىنان وتە قىسقا ۋاقىت ىشىندە قوعام ساياسي كەمەلدىك پەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتەتىن ىرگەلى وزگەرىستەردى باستان وتكەردى.

ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ پروتسەسىن ەندى ەشكىم توقتاتا المايدى. وتكەنگە ورالۋعا، ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدىڭ جاستارى جول بەرمەيدى. ءبىلىمدى جاس ۇرپاق كەلەشەككە كوز تىگەدى. ولار قازاقستاندى جاڭا زاماننىڭ تالابىنا ساي كەلەتىن وركەنيەتتى مەملەكەت رەتىندە كورگىسى كەلەدى.

تۇپتەپ كەلگەندە، كونستيتۋتسيالىق رەفورما ساياسي جاڭعىرۋ ۇدەرىسىنە زور سەرپىن بەردى. پارلامەنتتىڭ ءرولى ارتتى، ۇكىمەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى كۇشەيدى. ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قۇزىرەتى قايتا ءبولىندى.

جاڭا تالاپقا سايكەس پرەزيدەنت، سەنات، ءماجىلىس جانە ءماسليحاتتار سايلاۋى ءوتتى. وكىلدى بيلىككە ءارتۇرلى كوزقاراستاعى ساياسي كۇشتەر مەن ازاماتتار كەلدى. ءتۇرلى ساياسي پارتيالار پارلامەنتتەن ورىن الدى. ارالاس سايلاۋ جۇيەسى تاۋەلسىز ۇمىتكەرلەرگە جول اشتى. بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ 90 پايىزى ءبىر مانداتتى وكرۋگتەن سايلاندى.

ءتورت جىلدىڭ ىشىندە بارلىق اۋىل اكىمدەرى جاڭا ەرەجەگە سايكەس سايلاندى. ولاردىڭ كوبى – بۇرىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇمىس ىستەمەگەن ازاماتتار.

وسىلايشا، بيلىككە جاڭا بۋىن وكىلدەرى كەلىپ جاتىر. بيىلدان باستاپ اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن حالىق تىكەلەي سايلايتىن بولدى. بۇل – ورتالىق ازيا ايماعىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان تاجىريبە.

ەلىمىزدە «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى ورنىعا ءتۇستى. ازاماتتارىمىز ەل ومىرىنە قاجەتتى شەشىمدەردى قابىلداۋ ۇدەرىسىنە بەلسەنە قاتىساتىن بولدى. اسىرەسە، رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ىسىندە بيلىك پەن قوعامنىڭ مۇددەسى ءبىر ەكەنى انىق بايقالدى. ەلدەگى وزگەرىستەر، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ يگىلىگى، ۇرپاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالىپ جاتىر.

مەن بۇگىنگى مەرەيلى ساتتە وسى تاريحي قادامدى جاساۋعا ۇلەس قوسقان بارشا ازاماتقا العىس ايتامىن.

ءبىزدىڭ قازىرگى كونستيتۋتسيامىز – وركەنيەتتى بولاشاققا جول اشاتىن، حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەتىن اتا زاڭ. ءبىز ءبىر ەل بولىپ قولعا العان رەفورمالار كونستيتۋتسيامىزدىڭ جاسامپاز رۋحىن كۇشەيتە ءتۇستى. بۇل كەزەڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا تۇبەگەيلى جاڭعىرۋ كەزەڭى بولىپ قالارى انىق.

اتا زاڭىمىزدا «قازاقستاننىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەپ جازىلعان. بۇل – ءاردايىم مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس قاعيدا. وسىعان وراي، ناقتى رەفورما جاسالدى. ەلىمىزدەگى زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا ماڭىزدى ينستيتۋت – كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلدى. ەندى ازاماتتار قانداي دا ءبىر زاڭ ءوز قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا نۇقسان كەلتىرەدى دەپ ساناسا، كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنە الادى. ەكى جارىم جىل ىشىندە بۇل ورگاننىڭ قاراۋىنا 11 مىڭنان استام ءوتىنىش كەلىپ ءتۇستى.

بۇل حالىقتىڭ جاڭادان ەنگىزىلگەن كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ينستيتۋتىنا سەنىمى جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى. كونستيتۋتسياعا قايشى كوپتەگەن نورمالار قۇقىقتىق جۇيەدەن الىندى.

بۇدان بىلاي كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ شەشىمى مەن قۇقىقتىق ۇستانىمى ادىلدىك رۋحىنا ساي كەلەتىن جاڭا زاڭنامالىق قولدانىستىڭ نەگىزىنە اينالدى.

اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستى ەنگىزۋ ناتيجەسىندە ازاماتتاردىڭ مەملەكەتپەن جاريا-قۇقىقتىق قاتىناستارىن رەتتەۋ تاسىلدەرى تۇبەگەيلى جاڭاردى.

كودەكستەگى جاڭا نوۆەللالار ارقىلى سوتتاردىڭ تەك مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋعا باعدارلانعان ادەپكى ۇستانىمى جاقسى جاعىنا وزگەردى. سوت ۇكىمىندە سۋبەكتيۆتىلىك ازايىپ، اناعۇرلىم ادىلەتتى شەشىمدەر شىعارىلا باستادى.

قازىرگى ستاتيستيكا ازاماتتار مەن كاسىپكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارعا قارسى ىستەردە 60 پايىزعا دەيىن جەڭىسكە جەتەتىنىن كورسەتىپ وتىر.

جۇرگىزىلگەن رەفورمالار سوت جۇيەسىنە سەنىمدى ايتارلىقتاي ارتتىردى. سۋديالاردى ىرىكتەۋ جانە تاعايىنداۋ ۇدەرىسىن ءادىل ءارى اشىق ەتىپ، ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتتى.

سوت اكىمشىلىگى جەتىلدىرىلىپ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى تسيفرلاندىرۋ باستالدى.

بۇرىن ازاماتتار ىسكە قاتىستى شاعىمدانۋ مۇمكىندىگى جوقتىعىنا ءجيى ارىزداناتىن.

سوندىقتان كاسساتسيالىق سوتتاردى قۇرۋ جانە بيىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ «جاپپاي» كاسساتسيا قاعيداتىن ەنگىزۋ قازاقستاننىڭ سوت جۇيەسىن جاڭعىرتۋداعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى.

كونستيتۋتسيالىق رەفورما ناتيجەسىندە پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ قاداعالاۋشىلىق قۇزىرەتى كۇشەيتىلدى.

ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل كونستيتۋتسيالىق مارتەبەگە يە بولدى. ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا وكىلدىكتەرى اشىلدى. ەندى ۋاكىلدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن يممۋنيتەتىنە اتا زاڭ كەپىلدىك بەرەدى. بۇدان بولەك، ومبۋدسمەن باس پروكۋرور سياقتى كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋ قۇقىعىنا يە بولدى.

زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ – ءبىزدىڭ ستراتەگيامىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى قاعيداسى. بۇل – وركەنيەتتى جانە وزىق قوعامنىڭ باستى ولشەمى. قوعامىمىزدا زاڭ مەن ءتارتىپ ساقتالماسا، ەشقانداي جەتىستىك پەن ىلگەرىلەۋ بولمايدى، بۇل – انىق نارسە.

زاڭدى سىيلايتىن ەل قاشاندا بەرەكەلى بولادى. سوندىقتان مەن ءار سوزىمدە زاڭ مەن ءتارتىپتىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ ءوتىپ ءجۇرمىن. باسقاشا ايتقاندا، بۇل – بىزگە ءداستۇرلى بولمىسىمىزدى وزگەرتۋ قاجەت دەگەن ءسوز. زاڭدى قۇرمەتتەۋ، تارتىپكە باعىنۋ ۇلتىمىزدىڭ قانىنا ءسىڭىپ، قاسيەتىنە اينالۋى قاجەت.

باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «ءتارتىپسىز ەل بولمايدى، تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى» دەگەن ءسوزى قازىرگى تاڭدا اسا وزەكتى. سوندىقتان زاڭدى قاساقانا بۇزاتىن ازاماتتارعا، قوعامدىق تارتىپكە جانە تۇراقتىلىققا كەرى اسەر ەتەتىن ارەكەتتەرگە مىندەتتى تۇردە قۇقىقتىق باعا بەرىلەدى.

مەكتەپ قابىرعاسىندا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا قۇقىقتىق تاربيە جۇمىسىن كۇشەيتۋ قاجەت. بالالارعا زاڭداردى قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرگەن ابزال.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءتيىستى جۇمىس جۇرگىزىلۋى كەرەك. جاستاردىڭ قۇقىقتىق ساناسىنا وتباسىنداعى تاربيە دە زور ىقپال ەتەدى. مۇنى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

اتا-انا، مەكتەپ جانە مەملەكەت كۇش جۇمىلدىرىپ، بالا تاربيەسىنە باسا ءمان بەرگەنى ءجون. سوندا عانا زاڭعا باعىناتىن، ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە قۇقىعىنا قۇرمەتپەن قارايتىن ۇرپاق تاربيەلەيمىز. زاڭ مەن ءتارتىپ – ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋدىڭ باستى العىشارتى.

جالپى ايتقاندا، ءبىز مەملەكەتتىك ساياساتتا تەرەڭ وزگەرىس جاسادىق. كونستيتۋتسيالىق رەفورما وسى اۋقىمدى جۇمىستىڭ بەرىك قۇقىقتىق ارقاۋى بولدى. سول ارقىلى ساياساتتا، ەكونوميكادا، الەۋمەتتىك سالادا، سوت جۇيەسىندە «ادىلەتتى مەملەكەت» قاعيداتىن جۇزەگە اسىرۋعا جول اشىلدى.

كونستيتۋتسيادا جەر جانە بارلىق تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى ەكەنى ايقىن كورسەتىلگەن. وسى قاعيداتتى ءىس جۇزىندە ورىنداۋ ءۇشىن ماڭىزدى شارالار قابىلداندى. مەنىڭ تاپسىرماممەن «ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسى ازىرلەندى. قوردىڭ جىل سايىنعى ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ جارتىسى بالالاردىڭ ارنايى ەسەپشوتىنا جىبەرىلەتىن بولدى. بىلتىردان بەرى ۇلتتىق قوردان 1,5 ميلليارد دوللاردان استام قارجى ءبولىندى. بۇل – جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاققا نىق سەنىممەن قاراۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن مەملەكەتىمىزدىڭ وتە ماڭىزدى شەشىمى.

مۇنىڭ ءبارى – جاڭارعان كونستيتۋتسيانىڭ جەمىسى. اتا زاڭ، شىن مانىندە، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعايتىن تولىققاندى ءارى ءتيىمدى قۇرالعا اينالدى.

بىرقاتار ماڭىزدى زاڭدار مەن ارنايى جوسپارلاردى قابىلداۋ ارقىلى قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ وراسان زور الەۋەتى ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.

بىلتىر ادام ساۋداسىنا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى زاڭ قابىلداندى. بۇل ادامدى ەركىنەن تىس قانداي دا ءبىر جولمەن پايدالانۋعا بولمايتىنىنا كەپىلدىكتى كۇشەيتتى.

تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن بەرىلەتىن جازا ەداۋىر قاتاڭداتىلدى.

نەكەلەسۋگە ماجبۇرلەگەنى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەندى. ادام ۇرلاعاندار دا قاتاڭ جازالانادى.

سونىمەن قاتار قىلمىستىق سوت ۇدەرىسىن ىزگىلەندىرۋ جانە ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ناقتى قادامدار جاسالدى، ءتيىستى كودەكستەرگە اۋقىمدى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.

كونستيتۋتسيانىڭ مەرەيلى بەلەسىنە وراي راقىمشىلىق تۋرالى زاڭ قابىلداندى. سەبەبى مەملەكەت قىلمىسپەن كۇرەس ساياساتى مەن الەۋمەتتىك ادىلدىك ماسەلەسىنە كەلگەندە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن باستى ورىنعا قويادى.

كونستيتۋتسيا ءاردايىم ادام قۇقىعىنىڭ تەمىرقازىعى بولۋعا ءتيىس. بۇل – مەملەكەت ساياساتىنداعى بۇلجىماس قاعيدا. كونستيتۋتسيامىز الداعى ۋاقىتتا دا حالقىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعىنا جول اشاتىن ەڭ باستى قۇجات بولىپ قالا بەرمەك.

اتا زاڭ ەلىمىزدىڭ جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىن نىعايتۋدى، سونداي-اق زاڭدى مۇلتىكسىز ساقتاۋ جانە ادال ازامات يدەولوگياسىن ىلگەرىلەتۋدى كوزدەيتىن جاڭا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ ايقىن نىشانىنا اينالدى. زاڭ ۇستەمدىگى – ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا جانە ازاماتتارىمىزدىڭ بەرەكەلى ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋگە اپاراتىن توتە جول. سوندىقتان تاعى دا قايتالاپ ايتامىن: ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارى زاڭدى قۇرمەتتەپ، ساقتاۋى كەرەك.

قازاقستاننىڭ زاڭگەرلەر قاۋىمداستىعى ازاماتتارىمىزعا كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن ءتۇسىندىرىپ، زاڭ مەن ءتارتىپ قاعيداتىنا ساي قوعامداعى ءاربىر ارەكەتىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا ۇندەۋى قاجەت.

قازاقستان كونستيتۋتسياسى ۇلتىمىزدىڭ كەمەلدىگى مەن بولاشاققا ۇمتىلىسىن بۇكىل الەمگە پاش ەتەدى.

كونستيتۋتسيانىڭ ءار جولى مەن رۋحىن ساقتاۋ، سونىڭ نەگىزىندە جوعارى قۇقىقتىق مادەنيەت پەن ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ – ەلىمىزدىڭ كەلەشەكتەگى تابىسىنىڭ كەپىلى. مۇنى بارشا حالىق تۇسىنۋگە ءتيىس.

گەوساياسي تۇراقسىزدىق بەلەڭ الىپ، تەحنولوگيا كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن دامىپ جاتقان كەزەڭدە زاڭنامانى ۇدايى جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزى زور.

جاپپاي تسيفرلاندىرۋ جانە جاساندى ينتەللەكت مەملەكەت پەن قوعامدى وركەندەتۋدىڭ مۇلدەم جاڭا ۇعىمدارى مەن تاسىلدەرىنىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتتى.

كوپتەگەن ەلدە ادامنىڭ ءرولى مەن ورنى، جالپى ونىڭ پوستگۋمانيستىك الەمدە تىرشىلىك ەتۋى جونىندە قوعامدىق جانە پارلامەنتتىك پىكىرتالاستار قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر.

بيوتەحنولوگيانىڭ جەدەل دامۋى دا ءبىراز سۇراق تۋىنداتادى. ونىڭ سالدارى كۇردەلى قۇقىقتىق كولليزياعا جانە قالىپتاسقان ەتيكالىق نورمالاردىڭ ەسكىرۋىنە اكەلىپ سوعۋدا.

زاڭ شىعارۋشىلار حالىقارالىق قۇقىق جۇيەسىن قايتا قۇرۋ ارقىلى ءوز ەلىنىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاۋ مىندەتىمەن بەتپە-بەت كەلەدى.

سوندىقتان كونستيتۋتسيوناليزم ەشقاشان ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ول زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىمەن تىعىز بايلانىستى. الايدا وعان مۇلدەم جاڭا تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي جاعدايلار اسەر ەتەدى.

بۇل ماسەلەنى قازاقستاننىڭ كاسىبي زاڭگەرلەر قاۋىمداستىعى جان-جاقتى زەرتتەپ، ۇدايى نازاردا ۇستاۋعا ءتيىس دەپ سانايمىن.

ۇلت زاڭى – كونستيتۋتسيامىزدىڭ جاسامپازدىق كۇشى زور.

ويتكەنى اتا زاڭنىڭ ءار بابىندا بارشا ازاماتتارىمىزعا ورتاق قۇندىلىقتار مەن ءبىرتۇتاس حالقىمىزدىڭ ماقسات-مۇددەسى بار.

كونستيتۋتسيالىق، ساياسي، ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ، حالقىمىزدىڭ وراسان زور كۇش-قۋاتى مەن الەۋەتىنىڭ، سونداي-اق ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت سالاسىنا سالىنعان اۋقىمدى ينۆەستيتسيالاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە شىن مانىندە جاقسى وزگەرىستەر جاسالىپ جاتىر. جاقسىنى جاقسى دەپ ايتۋ كەرەك. بۇل دا ادىلەتتىلىك كورىنىسى.

وقۋشىلارىمىز بەن ستۋدەنتتەرىمىز بەدەلدى حالىقارالىق وليمپيادالاردا توپ جارىپ ءجۇر. سپورتشىلارىمىز الەمدىك سايىستاردا جەڭىمپاز بولىپ، ەلىمىزدىڭ مەرەيىن اسىرۋدا.

الدىنا ناقتى ماقسات قويعان ازاماتتارىمىزدىڭ ءبارى ءبىلىم، عىلىم، ونەر، بيزنەس جانە باسقا دا كوپتەگەن سالادا تابىسقا جەتۋدە.

قازاقستان حالىقارالىق قاۋىمداستىققا اشىق مەملەكەت، بىزدە عالامتور ەركىندىگى بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ەلىمىزدە بىردە-ءبىر جەلىنىڭ نەگىزگى ارناسى جابىلعان جوق، بارلىق ازاماتتارعا الەمدىك جاڭالىقتاردىڭ كوزدەرىنە جول اشىق.

ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز شەتەلگە ەركىن بارىپ تۇرادى. ال جاستارىمىز وزدەرى تاڭداعان ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءبىلىم الۋدا، ولارعا ەشقانداي توسقاۋىل، كەدەرگى جوق. وسىنداي مەملەكەتتىك ساياسات ءوز جالعاسىن تابادى.

كوپتەگەن ەلدىڭ جاستارى ءبىزدى بولاشاعى جارقىن مەملەكەت رەتىندە تانيدى، قازاقستانعا كەلگىسى كەلەدى، كەلىپ تە جاتىر.

ەلىمىزدىڭ ماقساتى – ايقىن، كەلەشەگى – زور. ءبىز تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتىنى ەل يگىلىگىنە قولداناتىن وزىق مەملەكەت بولامىز دەپ بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.

قازىر قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا مىڭداعان شاقىرىم جول سالىنىپ، جوندەلۋدە. اۋەجايلار مەن كوپىرلەر بوي كوتەرىپ، سۋ نىساندارىنىڭ قۇرىلىسى باستالىپ جاتىر. تۇرعىن-ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى جانە باسقا دا ماڭىزدى ينفراقۇرىلىم سالىنۋدا.

جالپى ۇكىمەتكە ينفراقۇرىلىمدىق قۇرىلىستىڭ ساپاسىنا باسا ءمان بەرۋ قاجەت دەگەن قاتاڭ نۇسقاۋ بەرىلدى. بۇل ماسەلە ۇكىمەتتىڭ جانە قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى.

ەلىمىزدە جىل سايىن كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارى اشىلاتىن بولدى. اسىرەسە، جوعارى تەحنولوگيا سالاسىنداعى كاسىپورىندار ىسكە قوسىلۋدا. وسىلايشا، ءبىز ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ مىقتى يندۋستريالىق نەگىزىن قالاپ جاتىرمىز. ينۆەستيتسيا تارتىپ، بيزنەسكە قولايلى جاعداي جاساپ، ايماقتاردى قولداۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس ىستەلۋدە. سونىڭ ناتيجەسىندە بيىلعى جەتى ايداعى ەكونوميكالىق ءوسىم 6 پايىزدان استى.

مۇنىڭ ءبارى اياق استىنان پايدا بولعان جوق. بۇل – قاجىرلى ەڭبەكتىڭ جانە تاباندى تۇردە جاسالعان تۇبەگەيلى رەفورمالاردىڭ ناتيجەسى. جۇيەلى جانە ۇيلەسىمدى جۇمىس پەن بەرەكەلى بىرلىكتىڭ ارقاسىندا ەلىمىز جاڭا كەزەڭگە قادام باستى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستان بىرتىندەپ دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىپ كەلەدى. ەندى بوس سوزگە بەرىلمەي، جان-جاقتى وركەندەۋگە باستايتىن وسى باعدارىمىزدان اينىماي، تەك قانا العا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. سوندا ءبىز وزىق ويلى ۇلت بولىپ، تەڭدەسسىز تابىسقا قول جەتكىزەمىز، بيىك بەلەستەردى باعىندىرامىز.

ءبىز ءبارىمىز ءتول تاريحىمىزعا قازاقتىڭ قايتا جاڭعىرۋ ءداۋىرىنىڭ وكىلى رەتىندە ەنۋگە ءتيىسپىز. سەبەبى ءبارىمىز ءبىر داۋىردە ءومىر سۇرەمىز، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا بىرگە جاۋاپتىمىز. ءبىزدىڭ ۇرپاق مىندەتتى تۇردە ۇلكەن جەتىستىككە كۋا بولىپ، تابىسقا جەتۋى كەرەك. بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزگە دامىعان، وركەنيەتتى، قۇقىقتىق ەل قالدىرۋىمىز قاجەت. بۇل – ءبىزدىڭ تاريحي بورىشىمىز. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىز قازىر ادىلەتتى، تازا، قاۋىپسىز ءارى قۋاتتى قازاقستاندى قۇرىپ جاتىرمىز. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل – ۇلتتىق يدەولوگيا.

ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز – وزىق ويلى، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولۋ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ، ەلدەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، قوعامدىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋ. سوندىقتان قازاق ەلىنىڭ قاستەرلى تولقۇجاتى – كونستيتۋتسيامىزدىڭ ءار بابى مۇلتىكسىز ورىندالادى. بۇل – بارشاعا ورتاق مىندەت.

بارىڭىزگە ءمالىم، مەن 8 قىركۇيەكتە حالىققا جولداۋىمدى جاريالايمىن. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ساياساتىنداعى ماڭىزدى ماقسات-مىندەتتەردى ايقىندايمىن.

ارداقتى اعايىن!

كونستيتۋتسيامىزدىڭ 30 جىلدىعى – ەلىمىز ءۇشىن تاريحي مەجە.

بۇگىن ارامىزدا كونستيتۋتسيامىزدىڭ العاشقى جوبالارىن ازىرلەۋگە قاتىسقان ازاماتتار وتىر. سوڭعى كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە اتسالىسقان بۇرىنعى دەپۋتاتتار مەن بەلگىلى عالىمدار بار.

بارىڭىزگە زور ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.

مەن كونستيتۋتسيانىڭ 30 جىلدىعىنا وراي مەملەكەتتىك ناگرادامەن، سونىڭ ىشىندە مەرەكەلىك مەدالدار بار، ءبىر توپ ازاماتتى ماراپاتتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم.

بارشاڭىزعا اماندىق، تابىس تىلەيمىن!

كونستيتۋتسيامىزدىڭ ايبىنى اسقاق بولسىن!

Abai.kz