ءوتىپ بارا جاتقان 2025‑جىل ءبىز ءۇشىن ەرەكشە جىل بولدى، ويتكەنى، 2024‑ج. باستاپ، ءبىر جىلعا جۋىق ادىلەت باسقارماسىمەن «حاتتار الماسۋدان» سوڭ ءبىز – قازاقستاننىڭ ءۇش ازاماتى ‑ قۇرىلتايشى رەتىندە  «قازاق الەمى» اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىكتى تىركەي الدىق.  ارينە، ارادا قۇزىرلى ورگاندارعا وكپە دە بولدى، ناز دا بولدى – بىراق سوڭى جاقسىلىقپەن اياقتالدى. بىراق، ءبىز «قازاق الەمى» اتتى دۇنيەنىڭ سالماعى قانشالىقتى اۋىر،  اۋقىمى كەڭ بولسا – ونى تىركەۋ دە سونشالىقتى جاۋاپكەرشىلىكتى بولۋى زاڭدى دەگەن وپتيميستىك ويدى ساقتاپ قالدىق.

«قازاق الەمى» – ۇلتتىق رۋحاني بايلىقتىڭ، مادەني مۇرانىڭ جانە ۇلتتىق بولمىستىڭ تۇعىرى

وسىلاي دەۋ ءۇشىن، الدىمەن، اركىم وزىنە «قازاق الەمى دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراقتى قويۋى كەرەك، قويا الۋى كەرەك دەپ بىلەمىز:

«قازاق الەمى» ۇعىمى – بۇل ءبىر ۇلتتىڭ گەوگرافيالىق شەكاراسىمەن شەكتەلمەيتىن، وسى گەوگرافيالىق شەگارادا تاريحي تامىرى تەرەڭگە كەتكەن، وسى جەردە باي مادەنيەتتى جاساعان، تەك وزىنە ءتان سالت-ءداستۇرىن، ءتىلى مەن ءدىلىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن جانە ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرعان حالىقتىڭ ءبۇتىن بولمىسىن بەينەلەيتىن كەڭ ءارى كەشەندى ۇعىم.

ول — قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني جانە تاريحي كەڭىستىگىن قامتيتىن تۇتاس ءبىر وركەنيەتتىك دۇنيە.

بۇگىندە «قازاق الەمى» تەك قازاقستانمەن عانا شەكتەلمەيدى. ول – الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ميلليونداعان قازاقتىڭ جۇرەگىندەگى ۇلتتىق سانا مەن رۋحتىڭ كورىنىسى.

قازاق مادەنيەتى – رۋحاني بايلىقتىڭ قاينار كوزى

قازاق مادەنيەتى — عاسىرلار بويى كوشپەلى ءومىر سالتىنان باستاۋ الىپ، قالىپتاسقان، باي مازمۇندى، تەرەڭ فيلوسوفيالىق ماعىناعا يە رۋحاني مۇرا: ول – حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى مەن ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنىڭ، ءبۇتىن بولمىسىنىڭ ايناسى.

اۋەلى ول مۋزىكا مەن ونەر تۇرىندە سانامىزعا ءسىڭدى...

بىزگە جەتكەن اڭىزدا «ماڭگىلىك ءومىردى ىزدەگەن قورقىت بابا ونى ادامنىڭ وزىنەن ەمەس، ادامنان تۋعان ونەردەن تابۋعا بولاتىنىن ايقىن ۇعىپ، اقىر سوڭى «ماڭگىلىك ءومىر سارىنىن» قوبىزبەن  كۇيگە سالدى» دەلىنەدى...

ياعني، بۇدان: «قازاق الەمى» ءوزىنىڭ پايدا بولۋى باستاۋىندا ونەر اتتى قۇدىرەتپەن، جالپى، اسەمدىك اتتى گارمونيالىق الەممەن بايلانىستى بولىپ ەدى» دەگەن قورىتىندى شىعادى.

وتە ادەمى اڭىز؟

سودان بولار، قازاق مادەنيەتىندە مۋزىكا ەرەكشە ورىن الادى: كۇي مەن جىر – ەل جۇرەگىندەگى ەگىز ۇعىم، ءتىلسىز ءتىل. دومبىرانىڭ سازىمەن توگىلگەن قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت كۇيلەرى – ۇلتتىڭ جان سازىن جەتكىزەدى. ءسوز ونەرىنىڭ شىڭى ‑ ايتىس ونەرى – سۋىرىپسالما شەشەندىكتىڭ شىڭى، اقيقاتتى تۋ ەتىپ ۇستاعان قازاق شىندىعى. ەندەشە، وزىندىك اۋەنگە يە بولعان شەشەندىك ونەر مەن جىرشىلىق ءداستۇر — قازاق مادەنيەتىنىڭ باستى تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى.

كيىز ءۇي مەن قولونەر

كيىز ءۇي – قازاق ءومىرىنىڭ سيمۆولى.

ول تەك باسپانا ەمەس، الەم مودەلى: شاڭىراق – اسپان، ۋىق – كۇننىڭ شاپاعى، كەرەگە – جەر.

قازاق قولونەرى – سول كەڭ الەمگە ءسان بەرىپ تۇرعان سالتانات: ۇلتتىق ويۋ-ورنەك، زەرگەرلىك بۇيىمدار، كىلەم توقۋ – ءبارى دە ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان مۇرا.

سالت-ءداستۇر – ۇلتتىڭ جانى

قازاق الەمىن  سالت-ءداستۇرسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.

ءاربىر سالت – ۇلتتىڭ ومىرگە، ادامعا، تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىنىڭ كورىنىسى. ول بالا تاربيەسى مەن وتباسىلىق داستۇرلەردەن كورىنىس تابادى: شىلدەحانا، نارەستەنى قىرقىنان شىعارۋ، تۇساۋكەسەرى – بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن باستاپ، ونىڭ ءاربىر قادامىن ۇلىقتايتىن داستۇرلەر.

ال، كونە تۇركىلىك زاماننان كەلە جاتقان «ات قىلۋ»، نەمەسە بۇگىندە «سۇندەت توي» دەپ اتالاتىن ءداستۇرى،  «بەسىككە سالۋ» جوراسى – ۇل مەن قىزدىڭ تاربيەسىنە تۋا ءبىتتى باسا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن بىلدىرەتىن كيەلى داستۇرلەر.

ودان ءارى جالعاساتىن «قۇدا ءتۇسۋ»، «قىز ۇزاتۋ»، «بەتاشار» – قازاق حالقىنىڭ «ءومىردى ۇزارتۋشى»، ياعني،  وتباسى ىرگەسىن بەكىتەتىن نەگىزگى عۇرىپتارى. 

تۇرمىستىق جانە الەۋمەتتىك داستۇرلەر

قازاقتا ءار نارسەگە كوڭىل بولەتىن ۇلتتىق مىنەز قالىپتاسقان: مىنا كەڭ دۇنيەدە ءارى قىسقا عۇمىردا ادام بالاسى بارلىق جاقسىلىقتى سەزىنە الۋى ءتيىس ‑ ونىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋگە تولىق قاقىسى بار. سونىڭ ءبىر ەلەمەنتتەرى رەتىندە ىرىمشىل حالىق «اۋىز تيۋ» عۇرپىن ۇستانعان. بۇل – كىسىلىكتىڭ بەلگىسى، كىم دە بولسا، شاڭىراقتان بيىك ەمەس، داستارحاننان اتتاپ وتپەيدى. توقتاعان ءۇيدىڭ دامىنەن «اۋىز تيمەي» اتتانۋ – جولعا قاتەر دەپ بىلگەن. بۇگىن دە وسى ءداستۇرىمىز بارشا قازاقتىڭ اسىل مىنەزىن الەمگە تانىتۋدا ‑ ەلىمىزگە قيىن زاماندا كەلگەن وزگە حالىقتار: شەشەندەر، نەمىستەر، ۋكرايندەر، ازەربايجاندەر، كارىستەر جانە ت. ب. حالقىمىزعا العىستارىن ءالى دە ايتۋمەن كەلەدى..

ويتكەنى، ءبىزدىڭ حالىقتا اركىمنىڭ جۇگىن قاۋىم بولىپ كوتەرىپ الاتىن «اسار» بار، شىن قۋانىشتان تۋاتىن «ءسۇيىنشى» بار، ۇلكەنگە دە، سىي‑قۇرمەتى اسقانعا دا «جول بەرۋ» بار،  كوشىپ كەلگەندى باۋىرعا باساتىن «ەرۋلىك» بار... مۇنىڭ ءبارى دە حالىقىمىزدىڭ جان دۇنيەسىندە بىرلىك پەن بەرەكە، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت جاتقانىن، سونى تانىتاتىن سالتتار.

قازاق تەكتىلىگىن سوزبەن عانا ايتپايدى، ول ونى «جەتى اتا» داستۇرىمەن شەگەلەپ تاستاعان. ال، ۇلى ءتاڭىر كۇن مەن ءتۇندى تەڭەستىرگەندە ناۋرىز كوجە بەرەدى، تازالانادى، كەشىرەدى...

ءبىزدىڭ ۇزاق تاريحىمىزدا جىلقى مالىنىڭ ءرولى ەرەكشە بولعان. سوندىقتان، وعان قاتىستى داستۇرلەر – قازاقى قوعام قۇرىلىمىنىڭ جانە تابيعاتپەن ۇندەستىكتىڭ كورىنىسى. تىپتەن، ادامنىڭ ءوزىن «جىلقى مىنەزدەس» دەپ، تۇلپارمەن تەڭەگەن!

قازاق ءتىلى – ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگى

قازاق الەمىنىڭ تىرەگى – انا ءتىلىمىز. ءتىل – تەك قارىم-قاتىناس قۇرالى ەمەس، ول – حالىقتىڭ رۋحى مەن جانىنىڭ ايناسى.

ءتىلدىڭ بايلىعى: قازاق ءتىلى – تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باي، كوركەم تىلدەردىڭ ءبىرى. وندا تەڭەۋلەر مەن مەتافورالار مول: مىسالى، «اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار». ماقال-ماتەلدەر، قاناتتى سوزدەر – ۇلتتىڭ دانالىعىن كورسەتەدى («جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس»، «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس»).

اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ءداستۇرى: ەرتەگىلەر، باتىرلار جىرى، اڭىزدار ارقىلى ەلدىڭ رۋحىن ساقتادى. ونى نەبىر دۇلدىلدەرى: بي‑شەشەندەرىمىز، وت اۋىزدى‑وراق ءتىلدى باتىرلارىمىز، عۇلامالارىمىز ءابۋناسىر ءال فارابي، اباي قۇنانبايۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، جانى نازىك اقىندارىمىز مۇقاعالي ماقاتاەۆ سياقتى الىپتار – ءتىل ارقىلى قازاق الەمىن سوزبەن ورنەكتەدى.

ۇلتتىق سپورت – باتىرلىق پەن ەرلىك مەكتەبى

قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى مەن سپورت تۇرلەرى – ونىڭ ەرلىككە، باتىرلىققا، جىلدامدىق پەن شاپشاڭدىققا نەگىزدەلگەن بولمىسىن كورسەتەدى.

كوشپەندىلەر رۋحى كوكپاردان كورىنەدى، بۇل – ناعىز باتىرلار ويىنى. مۇندا تۇلپار مەن جىگىتتىڭ ايقاسقان ەرلىگى ءبىرتۇتاس بوپ بىرىگىپ كەتەدى...

ءداستۇرلى ساداق اتۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ – ادامنىڭ شەبەرلىگىن، مەرگەندىگىپ مەن ەپتىلىگىن پاش ەتەدى.

بايگە – جۇيرىكتى انىقتايتىن دودا عانا ەمەس، ۇلت رۋحىن وياتاتىن جارىس.

قازاقشا كۇرەس – جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن قازاق بالاسىنىڭ كۇش-قايراتىن تانىتاتىن سپورت.

ۇلتتىق ويىندار

توعىزقۇمالاق – لوگيكا مەن وي قابىلەتىن دامىتاتىن، شاحماتقا تەڭەستىرىلەتىن ويىن. التىباقان، اسىق اتۋ، قاراگوز، بىلەكتەسۋ – جاسوسپىرىمدەردىڭ تاربيەسىندە ماڭىزدى ورىن العان.

«قازاق الەمى» – بۇل عاسىرلار تەرەڭىنەن جەتكەن ۇلتتىق بولمىستىڭ جيىنتىق كورىنىسى. ول تەك ءتىل، ءداستۇر، ونەر، سپورتپەن شەكتەلمەيدى. ول – قازاقتىڭ رۋحى، نامىسى، بولمىس-تۇلعاسى، مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمى.

قازاق الەمىن ساقتاۋ – ول تەك وتكەندى ەسكە الىپ وتىرۋ ەمەس، ونى جاڭعىرتۋ، ۇرپاققا جەتكىزۋ، زامانعا ساي ۇيلەستىرە وتىرىپ دامىتۋ.

 جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋ – ءار قازاقتىڭ قاسيەتتى پارىزى. سەبەبى «قازاق الەمى» – ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندە. ول وسىلاي بولىپ كەلدى، ءارى بولا بەرەدى!..

16‑جەلتوقسان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى قۇتتى بولسىن!

«قازاق الەمى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى قۇرىلتايشىلارى:

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

مۇحتارحان اباعان،

بالنۇر كادىربەكوۆا.

Abai.kz