قازىرگى تاڭدا قازاق تەاترلارىندا ورىس كلاسسيكاسىنىڭ ءجيى قويىلۋى زاڭدىلىق دەپ ويلايمىن. سەبەبى، كلاسسيكالىق تۋىندىلاردا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر تەك ءبىر حالىققا عانا ەمەس، بارشا ادامزات قوعامىنا ورتاق.

سولاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى نيكولاي گوگولدىڭ «رەۆيزور» كومەدياسى. الەم ادەبيەتىندە نيكولاي گوگول سىنشىل رەاليزم مەن ساتيرانىڭ حاس شەبەرى رەتىندە تانىلعانى بەكەر ەمەس. دراماتۋرگ ءوز شىعارمالارىندا ءاردايىم قوعام شىندىعىن استارلى ساركازم ارقىلى سۋرەتكەرلىكپەن جەتكىزەدى. ماسەلەن، «رەۆيزور» پەساسىندا اۆتور ادام بويىنداعى ەكىجۇزدىلىك پەن قوعامداعى جەمقورلىق تاقىرىبىن كوركەمدىكپەن اسپەتتەيدى. سوندىقتان دا بۇل تۋىندىسى عاسىرلار وتسە دە وزەكتىلىگىن جوعالتپاي كەلەدى.

اتالمىش كومەديانى جارىققا شىققاننان بەرى ساحنالاماعان تەاتر جوق شىعار. مەكتەپتىك قويىلىمداردان باستاپ، ساحنالىق كۇردەلى نۇسقالارى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ اراسىندا، مەنىڭ ويىمشا، ۆسەۆولود مەيەرحولدتىڭ «رەۆيزورى» ۇزدىك، سەبەبى، تەاترلىق-گروتەسكتىك سيپاتتا شەشىلگەن كەيىپكەرلەرىنە قاراپ، رەجيسسەر قارا ساتيرانىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن دەۋگە بولادى. جالپى العاندا، ماسكەۋ كوركەم تەاترىندا كونستانتين ستانيسلاۆسكي مەن ۆلاديمير نەميروۆيچ-دانچەنكو قويعان «رەۆيزور» دا كلاسسيكالىق ۇلگى رەتىندە كەڭ تانىلعان.

ۆ.نەميروۆيچ-دانچەنكو دراماتۋرگ ن.گوگولدىڭ تۋىندىلارى تەاتر ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. ول بىلاي دەپ جازادى: «ءبىز ءۇشىن گوگولدى تەرەڭ ويلانا، بايىپپەن زەرتتەۋ ايرىقشا ماڭىزدى. گوگول جاساعان تيپتەر سپەكتاكلدە گومەرلىك ءستيلدى قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەدى – مۇنداعى گومەرلىك ۇعىمى بەينەلەردىڭ اۋقىمدىلىعى مەن اسىرەلەنگەن سيپاتى ماعىناسىندا قولدانىلادى»، – دەپ جازدى. (ۆ. ي. نەميروۆيچ-دانچەنكو. تەاترالنوە ناسلەديە، ت. 1, 1952, م، ب. 225). وسى ويدى قولداي وتىرىپ، «رەۆيزور» شىعارماسىندا قورشاعان ورتامىزدا كەزدەسە كەتەتىن كوپتەگەن «ومىردەن جۇلىپ العانداي» اسەر بەرەتىن بەينەلەردىڭ كوپ ەكەنىن بايقايمىز.

جۋىقتا عانا عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا وسى تۋىندى رەجيسسەر فارحاد مولداعاليدىڭ جاڭا ينتەرپرەتاتسياسىمەن ساحنالاندى. ساۋندراما جانرىندا قويىلعان سپەكتاكل كومەديانىڭ مۋزىكالىق-دىبىستىق پارتيتۋراسىنا ءمان بەرۋىمەن دە ەرەكشەلەندى.

ساحنا شىمىلدىعىن اشپاي تۇرىپ، رەجيسسەر وقيعانى ينتەرمەديامەن باستايدى. اكتريسا تولقىن نۇربەكوۆا ەدەن سىپىرىپ ءجۇرىپ كورەرمەنگە ولاردىڭ تەلەفوندارىنىڭ دىبىسىن وشىرمەي وتىراتىندىقتارىن، «كورەرمەندىك مادەنيەتتىڭ تومەندىگى» جايىنداعى ويلارىمەن بولىسەدى. وسى كورىنىسپەن  قاتار گريم بولمەسىندەگى اكتريسالاردىڭ ءومىرى پاراللەل كورسەتىلىپ جاتادى. بۇل ساحنالاردان كورەرمەن كۇندەلىكتى ءومىردى سەزىنىپ، تەاتردا وتىرماعانداي اسەر الادى. وسى ارقىلى رەجيسسەر سپەكتاكلدەگى «ءتورتىنشى قابىرعانى» بۇزۋدى كوزدەگەن.

ينتەرمەديادان كەيىنگى كەلەسى كورىنىس قازىرگى ومىرىمىزدە سانگە اينالعان دەمالىس ءتۇرى –  ساۋنادا  وتەدى. مۇندا دۋانباسى باستاعان قالا دوكەيلەرىنىڭ اڭگىمەسى ءوربيدى. ال ساحنانىڭ وڭ قاپتالىندا اننا اندرەەۆناعا (اكتريسا رايحان قاليولدينا) كومەكشىلەرى «ماسساج»، «مانيكيۋر» سىندى كۇتىم راسىمدەرىن جاساپ جاتادى. انتون انتونوۆيچ سكۆوزنيك-دمۋحانوۆسكي ءرولىن تاجىريبەلى اكتەر ەرلان كارىباەۆ ورىندايدى. الايدا اكتەر جاساعان بۇل بەينەدەن ونىڭ بۇرىنعى ويناعان كەيىپكەرلەرىنىڭ سۇلباسىن كورەمىز. ءوز باسىم، كەيىپكەردەن جاڭا تىنىس  بايقالماي، كوبىنە پاروديا جاساپ جۇرگەن اكتەردى كورگەندەي بولدىم. داۋىس ىرعاعى دا، مىنەزى دە سپەكتاكل باسىنان اياعىنا دەيىن وزگەرمەي، ءبىر سارىندا قالادى. ياعني، اكتەردىڭ باسقا سپەكتاكلدەردە قالىپتاسىپ قالعان بەينەسى وزگەرىسسىز قالعانداي اسەر بەردى.

اننا اندرەەۆنا ءرولىن اكتريسا رايحان قاليولدينا وينايدى. جاس ەرەكشەلىگى جاعىنان بولۋى كەرەك، دۋانباسىمەن (ەرلان كارىباەۆ) اندرەەۆنا جۇبىنا سەنۋ قيىن بولدى. ولاردىڭ اراسىندا ساحنالىق سەرىكتەستىك سەزىلمەدى، ءبىر-بىرىمەن سەرىكتەستىك بايلانىسى ءالسىز. ناتيجەسىندە وقيعاداعى يرونيا سەنىمسىزدىك تۋدىردى. ال، اننا اندرەەۆنا مەن حلەستاكوۆ (اكتەر ناريمان ەلۋباي) اراسىنداعى توسەك ساحناسىنان، ءتىپتى، اسىرا سىلتەۋشىلىكتى بايقادىق. وسى تۇستا دا ساحنالىق ارىپتەستىك قاجەتتى مولشەردە اشىلمادى. گوگولدىڭ استارلى ساتيراسىن تۋرا ماعىناسىندا ساحناعا شىعارۋدىڭ  كوركەم جولدارىن ءالى دە قاراۋ قاجەتتىلىگىن ايتا كەتكىمىز كەلەدى.

حلەستاكوۆ ءرولى اكتەر ناريمان ەلۋبايدىڭ ەنشىسىنە بۇيىرىپتى. سپەكتاكلگە دەيىن ناريماندى حلەكستاكوۆ رولىندە قابىلداۋىم قيىنعا تۇسسە دە، كۇتپەگەن جەردەن قويىلىم بارىسىندا ونىڭ ويىنىنان بۇل رول ەڭ ءساتتى بەينەگە اينالعانىن ايتا الامىن. باستاپقىداعى اڭعالداۋ، جەڭىلتەك كەيىپكەر بىرتىندەپ ايلاكەر، الاياق ادامعا اينالادى. وسىلايشا كەيىپكەر مىنەزى دامۋى ۇستىندە اشىلىپ، وقيعانىڭ قاقتىعىس جەلىسى كۇشەيە تۇسەدى. سونىمەن قاتار، قويىلىمدا ماحاببات جەلىسى، اشىق ينتريگا جانە قالا ءومىرىن مەڭدەگەن جەمقورلىق احۋالى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كوركەمدىك تۇرعىدا اشىلماعان. اسىرەسە، ماريا انتونوۆنا (اكتريسا رابينا بەلگىباەۆا) مەن حلەستاكوۆ-ناريمان ەلۋباي اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ءوز دەڭگەيىندە دامىماعانىن بايقايمىز. رەجيسسەر ماريا انتونوۆناعا كەيىپكەر رەتىندە كوپ سالماق بەرمەگەندىكتەن رابينا بەلگىباەۆانىڭ ورىنداۋىندا بۇل ءرولدىڭ بار-جوعى دا كومەسكى بولىپ قالدى، كەيىپكەردىڭ ماقساتى سەزىلمەدى. دۋانباسىنىڭ قىزى وقيعا باسىنان حلەستاكوۆقا عاشىق بولدى ما، الدە ءجاي اتا-اناسىنىڭ ايتقانىن جاساپ تۇرمىس قۇرۋعا كەلىسە سالدى ما، نەمەسە حلەستاكوۆپەن بىرگە استاناعا كەتەمىن دەگەن ويىمەن ءجۇردى مە، مىنە، وسى ساۋالدارعا جاۋاپ جوق. سوندىقتان بۇل كەيىپكەر مۇددەسى بىزگە جۇمباق كۇيىندە قالدى.

رەجيسسەر فارحاد مولداعالي قويىلىمىندا يۆان كۋزميچ شپەكين – پوچتمەيستەر ءرولىن ايەل بەينەسىنە الماستىرۋى بەلگىلى ءبىر كوركەمدىك نيەتتەن تۋىنداعانى بايقالادى. قوعامدىق سانادا ايەل بەينەسىنىڭ اقپارات تاراتۋشى، اڭگىمە جەتكىزۋشى رەتىندە قالىپتاسقان ستەرەوتيپتەرى بۇل رەجيسسەرلىك شەشىمنىڭ استارىندا جاتقان ماعىنانى اڭعارتادى. اتالعان بەينەنى جاساعان اكتريسا ايدا جانتىلەۋوۆا قويىلىمنىڭ يدەيالىق جەلىسىن تەرەڭدەتەتىن مازمۇنتۋدىرۋشى ماڭىزعا تولىقتاي اينالدىرماعانىن بايقايمىز.

گوگولدىڭ بۇل شىعارماسىندا وقيعانىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى، قاقتىعىس تۋدىرۋشى كەيىپكەرلەرى دوبچينسكي مەن بوبچينسكي. ءبىر-بىرىنەن  اجىرامايتىن، وسەككە قۇمار، جالتاق جاندار. ولار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – ەل كوزىنە ءتۇسۋ، ءوزىن قاجەت، ماڭىزدى ادام رەتىندە سەزىنۋ. ەشقانداي بيلىگى جوق بولسا دا، قوعام نازارىنان تىس قالۋدان قورقادى. ءدال وسى ىشكى كۇيدى رەجيسسەر فارحاد مولداعالي جەتكىزە الدى دەپ ويلايمىن. سپەكتاكلدىڭ ەڭ ناقتى ءارى ماعىنالى تۇسى دا وسى ەكى كەيىپكەر دوبچينسكي مەن بوبچينسكي ارقىلى اشىلادى. كۇلكىلى كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ بويىندا قوعامداعى ەلەۋسىز، بىراق بارىنە ارالاسقىسى كەلەتىن ادامداردىڭ شىنايى بەينەسى بار. قويىلىمنىڭ كىلتى – ولاردىڭ الدىڭعى پلاندا ورنالاسقان باسپالداقتا وتىرىپ، حلەستاكوۆپەن سويلەسەتىن ساحناسى. سپەكتاكل باسىندا دوبچينسكي ءرولى اكتەر شاعۋان ۇمبەتقاليەۆكە ارنالعانداي، گوگول سيپاتىنا ساي – بويى ۇزىنداۋ، بوس سوزگە قۇمار، سالماقسىز بەينەدە كورىنسە، قويىلىم سوڭىندا ونىڭ بوبچينسكي ەكەنى انىق ايتىلادى.

ال، نەگىزىندە بۇل دوبچينسكي رولىندە نۇرجان اسىلحان. بىراق، بۇل بەينە اۆتور سيپاتتاماسىنا كەرىسىنشە بەرىلگەن. ياعني، اكتەردىڭ سەرىكتەسىنە قاراعاندا  بويى قىسقالاۋ سابىرلى كەلگەن، ءبىر سوزبەن،  جولداسىنىڭ انتونيم بەينەسى. ءوزىنىڭ قوعامدا ورنى بار، بەدەلدى بولۋعا دەگەن تالپىنىسى جاساندى تەكسەرۋشىگە دەگەن جالىنىشتى اڭگىمەسىنەن بايقالادى. ءوزىنىڭ جەتپەگەن جەتىستىكتەرىن بالاسىنا تىلەپ، حلەستاكوۆ جالىنۋى ونىڭ ءجاي جالپاقتاعانى ەمەس، قامقورلىعىن كورسەتكەندەي اسەر قالدىردى.

قورىتا ايتقاندا، قازاق تەاترلارىندا ورىس كلاسسيكاسىن، ونىڭ ىشىندە نيكولاي گوگولدىڭ «رەۆيزور» پەساسىن ساحنالاۋ – زامان تالابىنا ساي جانە سپەكتاكل كوركەمدىك تۇرعىدان جوعارى دەڭگەيدە بوي كورسەتكەن. سونىمەن بىرگە، «رەۆيزور» سياقتى پەسالاردى جاڭاشا فورمادا قويۋ – كوركەمدىك تاجىريبەنى بايىتىپ، قازاق تەاترىنىڭ الەمدىك دراماتۋرگيامەن بايلانىسىن تەرەڭدەتۋگە جول اشادى. دەسەكتە، درامالىق جەلىسىنىڭ تولىق اشىلماۋى، كەيبىر رولدەردىڭ بەينەلىك جاڭا تىنىسقا يە بولماۋى، جالپى قۇرىلىمدىق بىرتەكتىلىككە كەدەرگى كەلتىرگەن. سونداي-اق، بۇل قويىلىم كلاسسيكالىق شىعارمانى قازىرگى ومىرمەن بايلانىستىرعانى، كورەرمەننىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن الىنعان كورىنىستەر مەن ينتەراكتيۆتى ەلەمەنتتەر ارقىلى قىزىعۋشىلىق تۋدىرعانى – ماڭىزدى جەتىستىك. جاڭا ينتەرپرەتاتسيا ارقىلى رەجيسسەر قوعامداعى ادام مىنەزىنىڭ كەمشىلىكتەرىن، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى جانە ساتيرالىق استارلاردى بەينەلەۋ مۇمكىندىگىن كورسەتتى. جيناقتاي ايتقاندا، ساۋندراما جانرىندا جاڭاشا سويلەگەن «رەۆيزور» كومەدياسى وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، تەاتردىڭ رەپەرتۋارىنا قوسىلعان جاڭا تۋىندى دەپ تانۋعا بولادى.

ۇلپان شەرىحان،

تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتى 

Abai.kz