1989 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانى شىعىس ەۋروپانىڭ ەڭ قاتال ديكتاتۋرالارىنىڭ ءبىرى تاقتان قۇلادى. رۋمىنيانى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى قورقىنىش پەن تاپشىلىققا دۋشار ەتكەن نيكولاە چاۋشەسكۋ رەجيمى بىرنەشە كۇن ىشىندە كۇيرەدى. ديكتاتوردىڭ جانىندا ونىڭ ايەلى ەلەنا، جەكە باسىنا تابىنۋدىڭ ساۋلەتشىسى جانە رەپرەسسيۆتى بيلىك قۇرىلىمىنىڭ اۆتورى تۇردى.

نەلىكتەن رۋمىن ديكتاتۋراسىنىڭ وتباسىلىق سيپاتى ونىڭ نايزاعايداي تەز كۇيرەۋىنە الىپ كەلدى جانە بۇگىنگى ەۋروپا ودان قانداي ساباق الادى؟

سول كۇنى مىڭداعان ادامدار بۋحارەست پەن باسقا دا قالالاردىڭ كوشەلەرىن تولتىرىپ، وزگەرىستەردى تالاپ ەتتى - ديكتاتوردىڭ ءوزى جانە ونىڭ ەڭ جاقىن وداقتاسى، ايەلى ەلەنا چاۋشەسكۋ قالادان تىكۇشاقپەن قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل جەلتوقساننىڭ ورتاسىندا باستالىپ، سول كەزدەگى شىعىس ەۋروپاداعى ەڭ قاتال رەجيمدەردىڭ ءبىرىن قۇلاتقان كوتەرىلىسكە ۇلاسقان نارازىلىق تولقىنىنىڭ شارىقتاۋ شەگى بولدى.

نيكولاە چاۋشەسكۋ 1965 جىلدان باستاپ رۋمىنيا كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى، كەيىنىرەك ەل پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقاردى. ونىڭ بيلىگى جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتىڭ، ءاۆتوريتاريزمنىڭ جانە ەكونوميكالىق قيىندىقتاردىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ماسكەۋدەن تاۋەلسىز بولىپ كورىنۋگە تىرىسقانىنا قاراماستان، ونىڭ ساياساتى ەل ىشىندە ازاماتتىق ءومىردى قاتاڭ باقىلاۋعا، تاۋارلاردىڭ تاپشىلىعىنا جانە قاتاڭ «سوتسياليستىك رەفورمالارعا» دەگەن تۇراقتى تالاپقا اكەلدى.

رەۆوليۋتسيانىڭ باستالۋى تيميشوارا قالاسىمەن بايلانىستى، وندا 16 جەلتوقساندا دەمونسترانتتار ۆەنگر رەفورماتورى ءدىني قىزمەتكەر لاسلو تودوردىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە نارازىلىق ءبىلدىردى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قۋدالاۋى العاشقى قاندى قاقتىعىستارعا اكەلدى، بۇل بۇكىل ەل بويىنشا نارازىلىق اكتسيالارىنىڭ كاتاليزاتورىنا اينالدى.

21 جەلتوقسان كەشىندە چاۋشەسكۋ بۋحارەستتەگى كوپشىلىك الدىندا ءسوز سويلەپ، ءالى دە بيلىكتە ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىستى. بىراق باسقا قالالارداعى وقيعالارعا الاڭداعان حالىق ونىڭ سوزىنە جاۋاپ بەرمەدى - ادامدار تيميشوارانىڭ اتىن ايقايلاي باستادى، بۇل وعان استانانىڭ ورتالىعىندا دا بەدەلىنىڭ جوعالعانىن سەزدىردى.

كەلەسى كۇنى، 1989 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا، بۇكىل ەل بويىنشا نارازىلىقتار باستالدى، ال چاۋشەسكۋ بيلىگىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقانىن ءتۇسىندى. ول ەلەنامەن بىرگە بۋحارەستتەن تىكۇشاقپەن كەتۋدى شەشتى، بىراق بۇل قاشۋ ارەكەتى ديكتاتۋرانىڭ قۇلاۋىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى.

عالىمدار رۋمىنيا ديكتاتۋراسىن تالقىلاعان كەزدە، ادەتتە نيكولاە چاۋشەسكۋعا نازار اۋدارادى. بىراق كوپتەگەن تاريحشىلار ونىڭ ايەلى ەلەنا چاۋشەسكۋدىڭ بەلسەندى قاتىسۋىنسىز رەجيم مۇنداي فورماعا يە بولماس ەدى دەپ سانايدى. ونىڭ ىقپالى سوتسياليستىك ەلدەردىڭ كوپتەگەن ءبىرىنشى حانىمدارى سياقتى تەك ءسان ءۇشىن عانا ەمەس ەدى.

ەلەنا ۇنەمى بيلىكتىڭ ىشكى شەڭبەرىن قۇردى، ىقپالىن ارتتىردى جانە تولىق قورقىنىش اتموسفەراسىن قالىپتاستىردى. ەلەنا 1940 جىلداردان بەرى پارتيا اپپاراتىندا جۇمىس ىستەدى، بىراق 1965 جىلى چاۋشەسكۋ پارتيا جەتەكشىسى بولعاننان كەيىن ناقتى ىقپالعا يە بولدى. سوندا دا ول وتباسىلىق كوشباسشىلىق يدەياسىن بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتادى.

كەيىنىرەك سوتتا جانە سۇحباتتاردا كۋالىك بەرگەن رۋمىندىق لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ەستەلىكتەرىنە سايكەس، ەلەنا پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ادالدىعىن جەكە باقىلاپ، تاعايىنداۋلار مەن جۇمىستان بوساتۋدى باستادى جانە اپپارات ىشىندە «جەكە بورىشكەرلەر» جەلىسىن قۇردى. 1970 جىلدارى ول ءىس جۇزىندە ەكىنشى بيلىك ورتالىعىنا اينالدى — الدىمەن بەيرەسمي، سودان كەيىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىن قوسا العاندا، ماڭىزدى لاۋازىمداردى ءىس جۇزىندە اتقاردى.

ەلەنا ءوزىنىڭ عىلىمي جانە ساياسي دانىشپاندىعى تۋرالى اڭىزدى تاراتۋدى تالاپ ەتتى. رەسمي ءبىلىمىنىڭ بولماۋىنا قاراماستان، ول حيميا بويىنشا اكادەميالىق اتاقتارى مەن دارەجەلەرىنە قول جەتكىزدى. رەجيم قۇلاعاننان كەيىنگى كۋالىكتەرگە سايكەس، ەلەناعا تەلىنگەن كوپتەگەن عىلىمي ماقالالاردى باعىنىشتى توپتار كەك الۋدان قورىققانىنان جازعان.

بۇل جاي عانا بەدەل ءۇشىن كۇرەس ەمەس ەدى – ساياسي جۇپتىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ -  رەجيمنىڭ ماڭىزدى يدەولوگيالىق قۇرامداس بولىگىنە اينالدى: مەكتەپتەردە «ۇلى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءومىربايانى» وقىتىلدى; تەلەديداردا ەلەنا رەسمي راسىمدەر كەزىندە نيكولاەمەن بىرگە كورسەتىلدى; شەنەۋنىكتەر ونىڭ اتاقتارىن قوعامدىق ءىس-شارالاردا ايتۋعا مىندەتتى بولدى.

وسىلايشا، قوساقتاردىڭ اجىراماس جۇپ رەتىندەگى بەينەسى بيلىكتىڭ زاڭدىلىعىن نىعايتتى جانە تۇراقتىلىق اتموسفەراسىن جاسادى. مۇراعاتتىق قۇجاتتار مەن بۇرىنعى بارلاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۋالىكتەرى ەلەنانىڭ كوبىنەسە كۇيەۋىنە قاراعاندا راديكالدى بولعانىن كورسەتەدى. ول تاپشىلىقتى تەرەڭدەتەتىن، بولماشىعا بولا جازالاۋدى تالاپ ەتەتىن جانە قاۋىپسىزدىكتى باقىلاۋدى كۇشەيتۋدى قولدايتىن شەشىمدەردى ناسيحاتتاعان.

كەيبىر تاريحشىلار ونىڭ ارالاسۋى جۇيەنىڭ ءاۆتوريتاريزمىن كۇشەيتتى دەپ تۇجىرىمدايدى. 1980 جىلدارى باتىسقا قاشىپ كەتكەن شەنەۋنىكتەردىڭ (سونىڭ ىشىندە ونەركاسىپ مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى يون ميحاي پاچەپانىڭ) ەستەلىكتەرىنە سايكەس، ەلەنا كىمنىڭ لاۋازىمى كوتەرىلىپ، كىمنىڭ وقشاۋلانعانىنا نەمەسە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانىنا شەشۋشى اسەر ەتكەن. چاۋشەسكۋ بۇكىل باسشىلىقپەن بىرگە قاشىپ كەتكەننەن كەيىن رەۆوليۋتسيا ءالى اياقتالعان جوق ەدى - حالىق پەن ارميا قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنە قارسى شىقتى، ال كوتەرىلىس كەڭ تارادى.

22 جەلتوقسانعا قاراي رەۆوليۋتسيالىق بۇقارا بۋحارەستتەگى ستراتەگيالىق نىساندار مەن عيماراتتاردى، سونىڭ ىشىندە پارتيا شتاب-پاتەرى مەن تەلەديدار ورتالىعىن باقىلاۋعا الدى. وقيعالار نايزاعاي جىلدامدىعىمەن ءوربىدى. قاشقاننان كەيىن ءۇش كۇننەن كەيىن، 1989 جىلى 25 جەلتوقساندا نيكولاە مەن ەلەنا چاۋشەسكۋ تۇتقىنعا الىنىپ، توتەنشە اسكەري تريبۋنالمەن سوتتالىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.

ءولىم جازاسى تىرگوۆيشتەدە ورىندالدى، بۇل ولاردىڭ رەجيمىنىڭ تاريحىنداعى سوڭعى نۇكتە بولدى. بۇل وقيعالار رۋمىنيانى ۆارشاۆا كەلىسىمى ەلىنە اينالدىردى، بۇل درامانى ودان سايىن كۇشەيتىپ، وتكەنمەن تۇپكىلىكتى باسقا ارناعا بۇردى.

سونىمەن قاتار، جاڭا ساياسي جۇيەنىڭ دامۋى وڭاي بولعان جوق: رەۆوليۋتسيا مىڭنان استام ادامنىڭ ءومىرىن قيدى، ءتىپتى كەيىنگى جىلدارى دا ساياسي كۇرەس قارقىندى جالعاستى، ال جەكە كوشباسشىلاردىڭ رولدەرى مەن وقيعالاردى باعالاۋ ەكىۇشتى بولدى. كوپتەگەن ديكتاتۋرالاردان ايىرماشىلىعى، رۋمىنياداعى چاۋشەسكۋ رەجيمى اۋلەتتىك سيپاتتا بولدى.

ەلەنا ۇلى نيكۋدى بيلىككە مۇراگەرلىككە دايىنداۋعا، پارتيا ىشىندەگى «وتباسىلىق باقىلاۋدى» كۇشەيتۋگە جانە وتباسىنا دەگەن جەكە ادالدىق يدەولوگيادان ماڭىزدىراق بولاتىن ءبىر بەتكەي بيلىك قۇرىلىمىن قۇرۋعا تىرىستى. بۇل باسشىلىقتىڭ قوعامنان وقشاۋلانۋىنا اكەلدى: شەشىمدەر شاعىن شەڭبەردە، تالقىلاۋسىز، كەرى بايلانىسسىز، داعدارىستى شىنايى باعالاۋسىز قابىلداندى.

رەۆوليۋتسيا كەزىندە ەلەنا ءوزىنىڭ «تەمىر حانىم» بەينەسىنەن باس تارتقان جوق. بۋحارەستتەگى سوڭعى ساعاتتاردىڭ بەينەجازباسىندا ول نارازىلىقتاردى كۇشتەپ باسۋدى تالاپ ەتتى جانە رەجيمنىڭ قۇلاۋىن مويىنداۋدان باس تارتتى. 1989 جىلى 25 جەلتوقساندا جۇپ سوتتالعان كەزدە، ەلەنا حالىقتىڭ ءوز ۇكىمەتىن ايىپتاعانىن بىلمەي، «رەۆوليۋتسيا مەن ءسوتسياليزمدى قورعاۋى كەرەك» دەپ اشىق ايتتى. ول كۇيەۋىنىڭ قاسىندا سوڭىنا دەيىن قالدى - جانە بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس ەدى. ەلەنا جەكە باس كۋلتىلىگىنەن دەسپوتيالىق، فەودالدىق بيلىككە دەيىن وسكەن جۇيەنىڭ سيمۆولى بولدى.

چاۋشەسكۋدىڭ قۇلاۋى تەك پەرسوناليستىك ديكتاتۋرانىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وتباسىلىق ادالدىققا، جەكەشەلەندىرىلگەن ينستيتۋتتارعا جانە قورقىنىشقا نەگىزدەلگەن بيلىك مودەلىنىڭ دە كۇيرەۋىن ءبىلدىردى. ەرلى-زايىپتىلار جىلدار بويى «ۇلى كوسەم» مەن «ۇلت اناسى» دەگەن قاتەسىز ميفتەرمەن قولداۋ تاپقان قاتاڭ ءبىر بەتكەي بيلىك قۇرىلىمىنىڭ ورتالىعىندا تۇردى. حالىق بۇل ميفتەردى جويعان كەزدە، جۇيە بىرنەشە كۇن ىشىندە كۇيرەدى.

22 جەلتوقسان قايتىپ ورالمايتىن نۇكتەنى بەلگىلەدى: ونداعان جىلدار بويى ەلدى بيلەپ كەلگەن قورقىنىش اشۋ مەن تاباندىلىققا ۇلاستى. بۋحارەستتەن قاشۋ ءوز شىندىعىنان قاشۋدى ءبىلدىردى - بيلىك بەكىنىسى رەتىندە سالىنعان مەملەكەتتىڭ ەشقانداي قولداۋسىز ۆاكۋمعا اينالعانىن ءتۇسىنۋ. رۋمىنيا رەۆوليۋتسياسى كورسەتكەندەي، ءتىپتى ەڭ قاتىگەز رەجيم دە سەنىم نەگىزى جويىلعان كەزدە قۇلايدى - ۇكىمەت پەن حالىق اراسىنداعى، كوشباسشى مەن ولار قۇرعان جۇيە اراسىنداعى بايلانىس.

بىراق سونىمەن بىرگە، كوپتەگەن پوستتوتاليتارلىق قوعامدار ءۇشىن وزەكتى اشىق سۇراقتار قالدىردى: قورقىنىش مۇراسىن قالاي جەڭۋگە بولادى؟ ەسكى قاتەلىكتەردى قايتالاماي جاڭا جۇيە قۇرۋ مۇمكىن بە؟ بيلىكتىڭ قايتادان وتباسىلىق مەنشىككە اينالۋىنا قالاي جول بەرمەۋگە بولادى؟ بۇگىن، سول وقيعالاردان 36 جىل وتكەن سوڭ، رۋمىنيا وتكەندى قايتا قاراستىرۋدى جالعاستىرۋدا. بىراق 1989 جىلعى 22 جەلتوقساننىڭ بەرەر ساباعى وزگەرىسسىز قالادى: حالىق قورىقپاسا، ءتىپتى ەڭ كۇشتى ديكتاتۋرانى دا جويا الادى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz