سوڭعى ۋاقىتتا باق-تا تەاتر جانە كينو ونەرى تۋرالى ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر. بۇل سالادا داۋ-داماي كوپ، جەتىستىگىمىز دە جوق ەمەس. اسىرەسە، كينوماماندار قازاق قوعامىنىڭ سالماقتى سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الماي وتىرعانى بايقالادى. وسى ورايدا قازاق تەاترى مەن كينوسىنىڭ قازىرگى احۋالىنا قاتىستى بەلگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعايدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

اشىربەك سىعاي، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، «دارابوز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

سوڭعى ۋاقىتتا باق-تا تەاتر جانە كينو ونەرى تۋرالى ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر. بۇل سالادا داۋ-داماي كوپ، جەتىستىگىمىز دە جوق ەمەس. اسىرەسە، كينوماماندار قازاق قوعامىنىڭ سالماقتى سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الماي وتىرعانى بايقالادى. وسى ورايدا قازاق تەاترى مەن كينوسىنىڭ قازىرگى احۋالىنا قاتىستى بەلگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعايدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

اشىربەك سىعاي، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، «دارابوز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

- قازىرگى تاڭداعى قازاق تەاترىنىڭ ءحالى قالاي؟
- بابى كەلمەگەن سايگۇلىكتى بايگەگە قوسۋعا بولا ما؟ ونەر - بايگە. ونەردە ۇنەمى وق بويى وزىق شابۋ مىندەت ەمەس. دەگەنمەن دە دارالانۋ كەرەك-اق. دارالانباعان ونەر - توبىر. وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە ەلىمىزدەگى ءار تەاتر دارابوز بولا الماي وتىر. ويتكەنى، ولاردىڭ جۇمىسى قوعام مەن بيلىككە تىكەلەي بايلانىستى. ارتىستەردى كيىندىرۋ، قويىلىمدى بەزەندىرۋ، دەكوراتسيانى جاساۋ، رەجيسسەرگە، اكتەرعا اقشا تولەۋ كەرەك. ەگەر قوماقتى قارجى بولماسا تەاتر سپەكتاكلىن ءوز دارەجەسىندە كورسەتە المايدى.
- مەملەكتتىك تەاترلار مەن جەكە مەنشىك تەاترلاردىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىقتار بار؟
- جەكە مەنشىك تەاتر وتە از. بولات اتاباەۆ «اقساراي» دەگەن تەاتردى اشتى. بىراق ونىڭ بولاشاعى نە بولارى بەلگىسىز. جەكە زالى بولماعاسىن ءار تەاتردى پانالاپ، جاعالاپ ءجۇر. ال، «زەركالو»، «ارتيشوۆ» دەگەن ورىس تەاترلارى بار. ولاردى قازاق مادەنيەتىنە، كاسىبي ونەرىنە تەرەڭ ۇلەس قوسادى دەپ ويلامايمىن. ولار باسقا جاققا قاراپ ۇليدى نەمەسە ءوز دياسپوراسى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. قازىر تەاردىڭ بارلىعى مەملەكەت قاراۋىندا. رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق دەڭگەيدەگىسى بولسىن مەملەكەتتىڭ قالتاسىنا قاراپ وتىر.
- تەاترداعى بەزەندىرۋ، دەكوراتسيا، جالپى تەحنيكالىق جاراقتاندىرۋ جاعى قالاي؟
- ءماز ەمەس. ماسەلەن، جاقىندا قاراعاندىدا XVII تەاترلار فەستيۆالى ءوتتى، مەن قازىلار القاسىنىڭ توراعاسى بولدىم. 12 قازاق تەاترى، 2 ورىس، 1 كارىس تەاترى ونەر كورسەتتى. سوندا بايقاعانىم، تەاترلاردىڭ كوبىندە جارىق بەرۋ، كولەڭكە بەرۋ، جارىقتاندىرۋ، نۇرلاندىرۋ پروتسەسى وتە ناشار. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ كورەرمەنگە ءمان بەرمەيتىندىگىمىز، جارىق بەرۋشى ماماندار دايارلامايتىندىعىمىز كورىنىپ تۇردى. ساحنادا جارىق ارقىلى جاسالاتىن كەرەمەت ايشىقتى كورىنىستەر جوقتىڭ قاسى.
- ەلىمىزدەگى كوشباسشى تەاترلار شە؟
- م.اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاتردىڭ جارىعى جاقسى دەپ ايتا المايمىن. كۇڭگىرت جەردە جارىق بولىپ كەتەدى، ناعىز جارقىرايتىن جەردە كۇڭگىرت جارىق بەرىلەدى. كەڭەستىك داۋىردەگى ەسكى اپپاراتۋرالار ءالى كۇنگە دەيىن تەاتردا كوپ. جالپى تەحنيكالىق ساپاسى جاعىنان ءبىزدىڭ سىنىمىز جەتكىلىكتى.
- مينيسترلىك تاراپىنان وتكىزىلىپ جاتقان فەستيۆالدەر ناتيجەسىن بەرىپ جاتىر ما؟
- بۇل - پايدالى. ويتكەنى، تەاترلار ءبىر-ءبىرىن كورەدى، باق سىناسادى، ونەرىن تاماشالايدى، ءبىر-بىرىنەن ۇيرەنەدى، كەڭەسەدى. ودان زيان جوق. ەگەر تەاترلار كەزدەسىپ تۇرماسا، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتىپ، قازاق ونەرىنىڭ ءبىر نۇكتەدە توعىسۋى قيىن بولادى. ءبىر-بىرىمەن سايىسقا تۇسپەسە، تالانت تانىلا ما؟ ساپا باسەكەدەن تۋادى.
- ءسىز بۇرىن ورىس تىلىندەگى ۆالەنتين ەجوۆتىڭ شىعارمالارىن اۋدارعان ەدىڭىز. اۋدارۋعا نە سەبەپ بولدى؟ الدە قازاق دراماتۋرگياسى بابىندا ەمەس پە؟
- ونى وسىدان 30 جىل بۇرىن پروفەسسورلار ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ ستۋدەنتتەرى ءۇشىن اۋدارتقىزعان. كەيىن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار تەاترىنىڭ باسشىلىعى ماعان قولعا سالعاسىن قايتا اۋدارىپ شىقتىم. «مەن اۋدارمامەن اينالىسايىن، اتىمدى شىعارايىن» دەپ اۋدارعام جوق، تەك تەاتردىڭ تالابىن، تاپسىرماسىن ورىنداۋ بولدى. ال، اۋدارمادان قاشۋدىڭ ءجونى جوق. وزگەنىڭ ونەرىن، مادەنيەتىن تانۋعا مۇرىندىق بولادى. ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، كەيىپكەرلەرىنىڭ قازاق پسيحولوگياسىنان وزگەشەلىگىن بايقاۋ كەرەك. ايتپەسە رەجيسسەرلەر قالاي وسەدى؟ كلاسسيكا دەپ تەاتردا شەكسپيردى، چەحوۆتى قويىپ جاتامىز. وسىلاردى اۋدارىپ تۇرۋعا بولادى. بىراق مۇنى قاساقانا تەندەنتسياعا اينالدىرۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ نەگىزگى كۇشىمىز ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ، تەاتردىڭ كاسىبيلىگىن ارتتىرۋعا جۇمسالۋى كەرەك.
- قازاق دراماتۋرگياسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ايتەۋىر، ىسكە تاتيدى-اۋ دەگەندەرى قويىلىپ جاتىر.
- جاس ماماندار، ياعني دراماتۋرگيا جاعىنان جاستار بار ما؟
- وتە تاپشى. دراماتۋرگيا سالاسىنداعى جاس دەگەننىڭ ءوزى 40 جاس نەمەسە ودان دا اسىپ كەتتى. ال، بۇرىنعى جازىپ جۇرگەن مايتالماننىڭ كوبىسى دۇنيەدەن وزىپ كەتتى: ورالحان بوكەي، قالتاي مۇحامەدجانوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، باققوجا مۇقاي، سادىقبەك ادىربەكوۆ، ءالجاپپار ابىشەۆ، تالاپتان احمەتجان. اقسەلەۋ سەيدىمبەك تە ءبىردى-ەكىلى پەسا جازعان ەدى. قازىر دراماتۋرگيانىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاپ جۇرگەندەر: دۋلات يسابەكوۆ، ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، سەرىك اسىلبەكوۆ، يرانعايىپ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ. بۇل 4-5 ادام 50 تەاتر ءۇشىن وتە از. ال، 25-35-ءتىڭ اراسىندا توپ جارىپ دۇركىرەپ كەلە جاتقان ادامدى ايتا المايمىن. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز. ءبىر-ءبىرىنىڭ سوڭىنان لەك-لەگىمەن كەلە جاتقان بۋىن جوق. مۇنى سوگۋگە، رەنجۋگە بولمايدى، بۇل قيىن، كەرتارتپا جانر. كەزىندە چەحوۆ پەن اۋەزوۆ ات تونىن الا قاشقان جانر. اۋەزوۆ سىندى ۇلكەن سۋرەتكەردىڭ بۇل جانردان جەرىنۋى بوستان-بوس ەمەس. شەكسپير پەساسىنىڭ ءوزى 35-37-دەن اسپاعان.
- قازاقستان تەاتر قايراتكەرلەرى وداعى نە اتقارىپ جاتىر؟
- باسشىلىق اۋىسىپ جاتىر، بولشاقتا نە اتقاراتىنىن كورە جاتارمىز. ونەرتانۋشى ەركىن جۋاسبەكتىڭ ورنىنا تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ باسشى بولىپ كەلدى. ال، كەرەمەت جۇمىس ىستەپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن.
- ءسىز «كوشپەندىلەر» ءفيلمىنىڭ پرەمەراسىندا «قىز جىبەكتەن» ارتىق قازاق ءفيلمىن كورگەن ەمەسپىن دەپ ەدىڭىز. سودان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى، قانشاما فيلم ءتۇسىرىلدى. وسى ويىڭىزدان اينىعان جوقسىز با؟
- ۇلتتىق ءيىس، اسەمدىلىك جاعىنان «قىز جىبەك» ءبىرىنشى ورىندا. 1970 جىلى شىققانمەن بۇگىنگە دەيىن قۇندىلىعىن جوعالتپاي وتىر. جاقىندا «ءبىرجان سالدى» كوردىم. ءانىمىزدى، جەرىمىزدى، ادەمىلىگىمىزدى، قىزدارىمىزدى، ۇلدارىمىزدى كورىپ مارقاياسىڭ. جالپى ءبىزدىڭ كينولاردا قازاقتا بولماعان دۇنيەلەردى كورسەتەتىن، ۇلتىمىزدى جاعىمسىز قىلىپ تانىتاتىن نارسەلەر بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. كەيىپكەرلەردىڭ انايى قاتىناسىن كورسەتەتىن، ادەپسىزدىك، تارتىپسىزدىكتى كورسەتەتىن فيلم كوپ. سونى كورسەتىپ، كورەرمەن ىقىلاسىنا بولەنىپ، جالت ەتە قالام دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. ول - تىڭ وي ەمەس، كورگەنسىزدىك. قازاق سەزىمىن تەرەڭ ۇستاي، جۇمباقتاي بىلگەن حالىق. كوپ فيلمدەردە قازاق قىزى داراقى، جىگىتى جىلپوس، اراق ىشكىش. ونىڭ قاسىندا «ءبىرجان سالدا» قازاقى ءيىس بار. ءبىز قازاقتى ۇمىتىپ كەتتىك، شەتەلگە ۇناعىمىز كەپ تۇرادى. بۇل نە ادەت؟ فرانتسيا دا، جاپون دا بىزگە ارناپ فيلم تۇسىرمەيدى. جاپوندا اكيرا كۋراساۆا دەگەن كينو ونەرىنىڭ شەبەرى بولعان. ونىڭ فيلمدەرىنىڭ ساپاسى، كولەمى، كوركەمدىگى، وقيعاسى دا عاجاپ. بارىندە جاپون تاعدىرى، جاپون الەمى اتوي سالىپ تۇرادى. سونىمەن-اق بۇكىل الەمگە اتى شىقتى. ونىڭ ءسوزى بار: «مەن جاپونعا ارناپ كينو تۇسىرەم، حالقىم تۇسىنسە بولدى. جاپوننىڭ جانىن تۇسىنگىسى كەلسە، ءفيلمىمىزدى كورسىن، ءانىمىزدى تىڭداسىن»، - دەيدى. ال، بىزدە ون ميلليون قازاقتىڭ مۇددەسى جايىنا قالادى دا، كانن فەستيۆالى، وسكار جۇلدەسى دەپ لاعىپ كەتە بارادى. ول جاقتان ءبىر جاپىراق قاعاز الىپ كەلىپ، ءماز بولىپ، توبەمىزدە تايراڭدايدى. ال، 10 ميلليون قازاق كورگىسى كەلەتىن فيلمىنە قول جەتكىزە الماي وتىر. وسى رەتتە «ءبىرجان سال» جانىڭا جايلى تيەتىن تاڭ الدىندا سوققان سامال جەل سياقتى. شۇبالاڭقىلىعى، ۇزاقتىعى، فيلمدەگى قىزداردى سومداعان توپ ۇنامادى. ىشكى، سىرتقى سۇلۋلىعى جاعىنان ءبىرجان سال عاشىق بولاتىن قىزدار ەمەس سەكىلدى. شىن مانىندە، مۇمكىن سولاي بولعان شىعار. بىراق ونەردە تاڭداۋلى - «قازاق قىزى وسى ما» دەپ تاڭقالاتىنداي بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ونەرپاز، ونەر، رۋحانيات تۋرالى فيلم بولعاسىن ادەمىلىك كوز تارتىپ تۇرعانى ءجون.
نەگە رەجيسسەرلەر قازاق اكتەرلەرىمەن جۇمىس جاسامايدى؟ ەڭ بولماعاندا سيداڭداعان كۋنو بەككەر ابىلاي حاندى ويناعانشا قازاقتان اۋمايتىن ۆاتانابەنى شاقىرعانى جاقسى ەدى. قازاق رەجيسسەرلەرىنىڭ كوزىن نە قارا تۇنەك باسىپ تۇر؟ ەڭ بولماعاندا ابىلاي حانعا سىرت كەلبەتى ۇقساۋى كەرەك قوي. كۋنو بەككەر - ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن بالا. وعان ابىلاي حاندى ويناتىپ قويعانىنا قايران قالام؟! قوش، بۇل كوركەم فيلم، جيناقتالعان وبراز بولسىن دەلىك. وندا اتىن وزگەرتسىن، قادىرلى حانىمىز ابىلايدا نە شارۋاسى بار. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى كينو ماماندار شاماسىنا قاراماي، دەپاردە، مارك دە كاسكاس، كۋنو بەككەر، بەيشەناليەۆ ارقىلى كوتەرىلىپ، بىرەۋدى جاستانا جۇرگىسى كەلەدى.
حاكىم اباي تۋرالى فيلم ءالى دۇرىس تۇسىرىلگەن جوق. 43 جىلى ءبىر ءتۇسىرىلدى، ودان كەيىن ارداق امىرقۇلوۆ «جاس كەزىن تۇسىرەم» دەپ تاعى ءبىر اسىر سالدى. اقىرىندا اتى دا، زاتى دا جوق بولىپ شىقتى. «ەكى سەريا قىلامىز» دەپ ءازىربايجان مامبەتوۆ ءتۇسىردى. بۇل دا ءماز ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق رۋحانياتىنا ەلەۋلى وقيعا بولىپ قوسىلمادى. بىزدە تەلەسەريال جوق. قازاق ادەبيەتىندە يدەيا كول-كوسىر. احتانوۆ، ءالىمجانوۆ، نۇرپەيىسوۆ، نۇرشايىقوۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، مۇحتار ماعاۋين، ءابىش كەكىلباەۆتاردىڭ كەز كەزگەن شىعارماسىنان تەلەسەريال تۇسىرۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي، ول شىعارمالاردى كينو ماماندارى وقىمايدى. ماسكەۋدە وقىپ كەلگەن ورىس ءتىلدى رەجيسسەرلەر قازاق ادەبيەتىن بىلمەيدى. ويىڭدى قورىتىپ، جۇرەگىڭدى جارىپ شىقپاعاسىن يدەيا بولا ما؟ قىسقاسى، قازاق كينوسى ءالى بىتەۋ جارا.
- جالپى ءسىزدىڭ وسى سىنىڭىزدان ناتيجە شىعىپ جاتىر ما؟
- تىڭداپ تا جاتقان ەشكىم جوق. سەبەبى، ءبىزدىڭ كينو جاساۋشىلاردىڭ كوبىسىن قازاق تاعدىرى ويلاندىرمايدى. قازاق كينوسىندا قازاقتىڭ بەت-بەينەسى جوق. سودان بولار، سول باياعى «قىز جىبەكتى»، «اتاماننىڭ اقىرىن»، «مەنىڭ اتىم - قوجانى» ايتامىز دا وتىرامىز. ويتكەنى، وندا قازاقتىڭ جانى بار: قازاق جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى، قازاق دالاسىنىڭ ءيىسى جاتىر. بۇل كينولاردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەز كەلگەن بۋىننىڭ وكىلى جالىقپاي، تويماي قارايدى. ال، «كەلىندى» كورىپ ءتۇڭىلدىم. ونداعى ەشكى سۇيرەگەن بالاعا قاراپ، نامىستان ءولىپ كەتە جازدادىم. «كەلىن» فەستيۆالگە بارا جاتىر. ونى كورگەن وزگە جۇرتتا «قازاق باعىپ وتىرعان مالىمەن وسىلاي جاسايدى» ەكەن دەگەن كوزعاراس قالادى. «كەلىن» سياقتى بىلىقتى سىرتقا الىپ شىعۋعا بولا ما؟ بىلىق بارلىق حالىقتا دا بار. قايسىسى ءوز بىلىعىن كورسەتىپ جاتىر؟ ەڭ ادەمى جەرىن، ونەرگە نىسانا بولاتىن جەرىن عانا كورسەتەدى. مىنە، فرانتسۋز مادەنيەتى، ماحابباتى، جەرى دەپ ەلەپ-ەكشەپ فرانتسۋزدار الەمگە تانىستىرادى. فرانتسۋز زۇلىمدىعىنىڭ ءوزىن ءسال-ءپال ادەمىلىككە وراپ بەرەدى. ءبىزدىڭ فيلمدەردە شەشىنىپ تاستاۋ، جالاڭاشتانۋ تەندەنتسياعا اينالىپ بارا جاتىر.
- قازاق تەاترىندا «كورەرمەن جوق» دەگەن پروبلەما بار ما؟
- جوق. قازىر كەشكە تەاترعا بارساڭ، م.اۋەزوۆ تەاترىنا كىرۋگە بيلەت تابا الماي قالاسىڭ. الماتىداعى قازاق تەاترىنىڭ زالدارىندا ينە شانشار ورىن جوق. ادام لىق تولادى. كورەرمەن تابۋ پروبلەماسى 1990 جىلدارى بولدى. ال، قازىر ونداي ماسەلە كوتەرىلمەيدى.
- وزىڭىزدەن كەيىن تەاتر سالاسىندا سىن ايتىپ، كوزگە كورىنىپ جۇرگەن جاس سىنشىلار بار ما؟
- سىنشى، ونەرتانۋشى، پروفەسسور باعىبەك قۇنداقباەۆ مەنەن 21 جاس ۇلكەن. سودان كەيىن سىنشى بولىپ تانىلىپ مەن شىقتىم. مەنەن كەيىن دە وسىنداي جىل ارالىقتار كەرەك سياقتى.

سۇحباتتاسقان:
داۋرەن سەيىتجانۇلى

ء"ۇش قيان" گازەتى