قازاق تiلiنە قامقورسۋ ارزان ۇپاي جيناۋدىڭ تاسiلiنە اينالىپ بارا ما دەگەن وي كەلەدi. تiلدiڭ جىرتىسىن جىرتۋشىلار اراسىندا قازiر كiم جوق دەيسiڭ؟! ەرiن­بەگەننiڭ ءبارi بار. بiردەڭە ءوندiرiپ جاتسا، قۇدايدىڭ قۇلىسىڭ عوي...

كۇركIرەپ باستالىپ، سIركIرەپ بIتتI

بىلتىرعى جىلدىڭ ورتاسىندا «جاس وتاننىڭ» «قازاقشا سويلەسەيiك!» اتتى اكتسياسىنىڭ تۇساۋىن كەسكەنiن جۇرتشىلىق ۇمىتپاعان شىعار. ۇمىتۋعا تيiس ەمەس. جارناما جاعىن قاتىرعان. باق-تا كولدەي-كولدەي ماقالالار شىقتى. ءبارi جازعان. قۋانا جاز­عان. قۋاتتاپ، كوپشiك قويا جازعان. ۇمiتتەنiپ جازعان. سودان نە شىقتى؟ العاشىندا «جاس وتاننىڭ» ەكپiنi تاۋ جىققانداي ەدi. كادiمگiدەي، ساۋدا ورتالىقتارىن ارالاپ، قازاق تiلiنە شەكەسiنەن قاراعانداردىڭ شاڭىن قاعىپ ەدi-اۋ. «حالىققا قىزمەت كورسەتەتiن ورىنداردىڭ مەملەكەتتiك تiلدi ساۋاتتى قولدانۋداعى ەڭ جاقسى جانە ناشار وندىقتارىن انىقتايمىز! تiزiمi باق-تا جاريالانادى!»، - دەپ سۇستانعان.

قازاق تiلiنە قامقورسۋ ارزان ۇپاي جيناۋدىڭ تاسiلiنە اينالىپ بارا ما دەگەن وي كەلەدi. تiلدiڭ جىرتىسىن جىرتۋشىلار اراسىندا قازiر كiم جوق دەيسiڭ؟! ەرiن­بەگەننiڭ ءبارi بار. بiردەڭە ءوندiرiپ جاتسا، قۇدايدىڭ قۇلىسىڭ عوي...

كۇركIرەپ باستالىپ، سIركIرەپ بIتتI

بىلتىرعى جىلدىڭ ورتاسىندا «جاس وتاننىڭ» «قازاقشا سويلەسەيiك!» اتتى اكتسياسىنىڭ تۇساۋىن كەسكەنiن جۇرتشىلىق ۇمىتپاعان شىعار. ۇمىتۋعا تيiس ەمەس. جارناما جاعىن قاتىرعان. باق-تا كولدەي-كولدەي ماقالالار شىقتى. ءبارi جازعان. قۋانا جاز­عان. قۋاتتاپ، كوپشiك قويا جازعان. ۇمiتتەنiپ جازعان. سودان نە شىقتى؟ العاشىندا «جاس وتاننىڭ» ەكپiنi تاۋ جىققانداي ەدi. كادiمگiدەي، ساۋدا ورتالىقتارىن ارالاپ، قازاق تiلiنە شەكەسiنەن قاراعانداردىڭ شاڭىن قاعىپ ەدi-اۋ. «حالىققا قىزمەت كورسەتەتiن ورىنداردىڭ مەملەكەتتiك تiلدi ساۋاتتى قولدانۋداعى ەڭ جاقسى جانە ناشار وندىقتارىن انىقتايمىز! تiزiمi باق-تا جاريالانادى!»، - دەپ سۇستانعان.

اكتسيا باستالعان كەزدە ۇيىمنىڭ قاراعاندى وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى ميراس قۇتتىباي مەن تiلدەردi دامىتۋ باس­قارماسىنىڭ باستىعى باقىتقالي مۇسابە­كوۆتiڭ دە ءباسپاسوز ءماجiلiسiن وتكiزگەنi كوز الدىمىزدا. بار بولعانى ەكi-ءۇش جورنالشى قاتىسقان جيىننىڭ جەتiم قىزدىڭ تو­يىنا كوبiرەك ۇقساعانى دا ەسiمiزدە. جاسوتاندىقتاردىڭ ءۇيiپ-توگiپ بەرگەن ۋادەسiن دە ۇمىتقان جوقپىز: «وسى اكتسيادان كەيiن جاستاردىڭ قازاق تiلiنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، مەملەكەتتiك تiلدiڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭەيەدi, قوعامدىق ءرولi ارتادى; قاتەلiكتەر اشكەرەلەنiپ، تۇزەلەدi; حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىنداعى نورماتيۆتiك اكتiلەردi قايتا قاراۋ جونiندە وبلىس اكiمiنە ۇسىنىستار جولدانادى».

ارتىنشا ولار باق وكiلدەرiن قاراعاندىداعى «ابزال» ساۋدا ۇيiنە الىپ بار­عان. «كوردiڭدەر مە، ماسقارا عوي، داڭعاراداي ساۋدا ۇيiنەن مەملەكەتتiك تiلدەگi جازۋدى ەمگە تاپپايسىز! بۇل دەگەن تۇتىنۋشىنىڭ قۇقىعىن تاپتاۋ عوي! بiز، جاسوتاندىقتار وسىنى رەتكە كەلتiرەمiز! بiر ايدان كەيiن وسى جەرگە جينالايىق. سول كەزدە «ابزال» سياقتى ساۋدا ورتالىقتارى ءتۇپ-تۇگەل قازاقشالانىپ تۇرادى!»، دەگەن. سودان بەرi التى اي ءوتتi. اي سايىن ادەيiلەپ ۋادەلەسكەن جەرگە بارامىن. «ابزال» تۇر ورنىندا. ءباز-باياعىشا. قازاقشاعا مۇرنىن شۇيiرگەن كۇيi. «ال قىرىپ الشى!» دەگەندەي. جاسوتاندىقتار بولسا iزiم-قايىم.

كۇركiرەپ باستالعان iس ەدi, سiركiرەپ، سiركiرەپ باردى دا قۇمعا سiڭiپ جوق بولدى. «ە-ە-ە-ە، ەشتەڭە شىعارا الماعان سوڭ بۇلار جالىعىپ، قويعان بولار» دەپ ويلاعانبىز. قىزىق بولعاندا...

«قازاقشا سويلەسەيIكتIڭ» تۇساۋى تاعى كەسIلدI

قىزىق بولعاندا، كەشەلi بەرi جاسوتاندىقتار «قازاقشا سويلەسەيiك!» قوعامدىق رەسپۋبليكالىق اكتسياسى باستاۋ الدى» دەپ تاعى دا ساۋىن ايتىپ جاتىر. «باستاۋ ال­عانى قالاي؟» ول نەگە قايتا-قايتا باستاۋ الا بەرەدi? بىلتىرعىسىنىڭ ناتيجەسi قايدا؟ «حالىققا قىزمەت كورسەتەتiن ورىنداردى قازاقشالايمىز، كونبەگەندەرiنiڭ كوكەسiن كوزiنە كورسەتەمiز!» دەگەن ۇران قايدا؟

«ساباقتى ينە ساتiمەن» بولىپ، كوپتەن بەرi ۇيقى بەرمەي جۇرگەن وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن «جاس وتاننىڭ» اتقارۋشى حاتشىسى نۇرلان وتەشوۆتiڭ ءوز اۋىزىنان ەستۋدiڭ رەتi كەلگەنi. قاراعاندىدا «مەملەكەتiك تiل جانە جاستار: جەتiستiكتەرi مەن پروبلەمالارى» تاقىرىبىندا كەزدەسۋ وتكiزiپ جاتىر ەكەن وتەشوۆ. ونىڭ اي­تۋىنشا، «قازاقشا سويلەسەيiك!» قوعامدىق رەسپۋبليكالىق اكتسياسى تاعى باستاۋ الىپتى. سونىڭ اياسىندا «ەڭ ۇزدiك دۇكەنشi»، «ەڭ ۇزدiك كوندۋكتور»، «ەڭ ۇزدiك شاشتاراز»، «ەڭ ۇزدiك حاتشى»، «ەڭ ۇزدiك تاكسيست» نوميناتسيالارى بويىنشا بايقاۋ جاريالانىپ، قورىتىندىسى ناۋرىز مەرەكە­سiندە شىعاتىن كورiنەدi. بىلتىرعى ۋادەلەر تۋرالى ءسوز جوق. ول تاقىرىپتان ولاي دا، بىلاي اينالىپ ءوتiپ كەتۋگە تىرىسادى بەلسەندiلەر.

«نۇرەكەسi-اۋ، اكتسيالارىڭىز بىلتىر باستالعان سياقتى ەدi عوي؟ دۇكەندەردi قازاقشا سايراتامىز دەپ ەدiڭiزدەر، نە بولدى ءوزi?» دەپ سۇراۋىمىزعا تۋرا كەلدi سوسىن.

- مويىنداۋ كەرەك، سول باستامامىز ءساتسiز بولدى، - دەيدi نۇرلان وتەشوۆ. - بايقاۋدى توقتاتۋعا تۋرا كەلدi. ءيا، باستاپقىدا باتىلداۋ كiرiسكەن ەدiك. ونىمىز قاتە بولعان سياقتى، مەنiڭ ويىمشا. ەندi بۇل شارانى مەيiرiمدi تۇردە iسكە اسىرۋ كەرەك دەپ شەشتiك. قازاق تiلiن جاقسى مەڭگەرگەن وزگە ۇلت وكiلدەرiنەن توپ قۇرىپ، ولاردى iرi فيرمالارعا، كەڭسەلەرگە جiبەرiپ، قازاق تiلiنiڭ ءورiسiن كەڭiتۋگە ارنال­عان ناسيحاتتىق شارالار وتكiزەمiز. باسپا ونiمدەرiن شىعارىپ، تاراتامىز. وسىلايشا جۇرتشىلىقتىڭ نامىسىن وياتامىز.

ال زاڭدى قاتايتۋ نەمەسە تiل ينسپەكتورىن قۇرۋ ماسەلەلەرiنە «جاس وتان» بەلسەندiسi وڭ قاباق تانىتا قويمادى.

- قازاق تiلiنiڭ مۇددەسiن قورعايتىن مەملەكەتتiك ورگانعا بيلiك بەرسە، ول ەرتەڭ قازاق تiلiنiڭ يميدجiنە زياندى بولۋى مۇمكiن. ونداي قۇزiرەتتiلiك بەرسە، ولار قاتاڭ شارا قولدانا باستايدى دا، ءۇشiنشi نەمەسە، ونىنشى سانەپيدەمستانتسيا بولىپ كەتەدi. ال بiز ول شارانى قازاق تiلiن موداعا اينالدىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرامىز.

قازاق تIلIن موداعا اينالدىرۋ «جاس وتاننىڭ» قولىنان كەلە مە؟

ۇمiتتەن كۇدiك باسىم. نەگە دەيسiز عوي. باس جاقتان نەمەسە تومەننەن باستاعان ەمەس، جاسوتاندىقتار ماسەلەنiڭ بايىبىنا بارماستان ءدال ورتادان قويىپ كەتiپ وتىر. تiپتi, «قازاقشا سويلەسەيiك» دەپ ۇرانداپ جۇرگەندەردiڭ وزدەرi بۇگiندە قازاق تiلiنiڭ باسىندا قانداي پروبلەمالار بار ەكەنiن، ونىڭ ادىمىنىڭ اشىلمايتىنىنا نە سەبەپ ەكەنiن بiلەدi دەگەنگە سەنۋ قيىن. عاجاپ بولعاندا مەملەكەتتiك تiلدiڭ جىرتىسىن جىرتامىن دەپ جۇرگەن «جاس وتان» سەركەسi نۇرلان وتەشوۆ قازاقستاندا ءالi كۇنگە مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ جوق ەكەنiنەن مۇلدەم حابارسىز بولىپ شىقتى.

- نۇرلان مىرزا، كورشiلەرiمiزدiڭ ءبارi مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ قابىلداپ الدى. بiزگە دە سونىڭ مەزگiلi جەتكەن جوق پا؟ - دەگەندە تالىپ قالا جازدادى حاتشى مىرزا.

- راس ايتاسىز با؟، - دەيدi كوزi شاراسىنان شىققان ن.وتەشوۆ. - باياعىدا قابىلداۋ كەرەك ەدi عوي. شىنىمەن مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ قابىلدانباعان با؟

كۇلەمIز بە، جىلايمىز با؟

بiز بۇل iستەن جۇيە كورiپ تۇرعان جوقپىز. قازاق تiلiن شالا-شارپى مەڭگەرگەن بەس-التى وزگە ۇلت وكiلiنiڭ باسىن قوسىپ ابايدىڭ قاراسوزدەرiن وقىتىپ، ءان ايت­قىزۋ سەكiلدiلەر تالاي جىلدان بەرi تiل باس­قارمالارىنا ازىق بولىپ كەلگەن، ابدەن تاپتاۋرىن بولعان شارۋالار عوي. «جاس وتان» سوعان ورتاقتاسقان دا قوي­عان. بۇل ءتاسiلدiڭ ءوزiن-ءوزi اقتامايتىنى جاس­وتاندىقتاردىڭ جەتەسiنە ءالi جەتپەگەن سىڭايلى.

جاسوتاندىقتار ودان دا وسى ۋاقىتقا دەيiن الگiندەي ەشكiمگە، قازاققا دا ورىس­قا دا قاجەتi شامالى ارزان بايقاۋلاردى وتكiزۋگە، كۋرستار اشىپ، قازاق تiلiن وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋعا مەملەكەتتiڭ قانشا قارجىسى كەتكەنiن، كۋرستاردا وقىپ شىققانداردىڭ قانشا پايىزى بiر-ەكi اۋىز قازاقشا ۇيرەنە العانىن، قۇجات جۇزiندە الدەقاشان قازاقشاعا كوشiپ العان مەكەمەلەردە iس قاعازدارىنىڭ قانشا پايىزى مەملەكەتتiك تiلدە جۇرەتiنiن، بارلىق قۇجاتتى قوس تiلدە تولتىرۋعا قانشا توننا قاعاز كەتكەنiن، اتاۋلارى 100 پايىز قازاقشا بالاباقشالاردىڭ قانشا پايىزىنىڭ قازاقشا تاربيە بەرiپ جاتقانىن نەگە ەسەپتەپ كورمەيدi ەكەن دەگەن وي كەلەدi. شارۋانى قاي جەردەن باستاۋ كەرەك ەكەنiن، بالكiم، سوندا تۇسiنەر...

P.S. جاڭاعى جيىننان شىققاننان كەيiن، بالامدى الا كەتەيiن دەپ بالاباقشاعا بۇرىلعانمىن. ويىننىڭ ءتۇبiن ءتۇسiرiپ جاتقان ۇلىم كورگەن بەتتە قۇل­دىراڭداي جۇگiرiپ ەدi... تاربيە­شiنiڭ «پودوج­دي، تى زابىل چتو تو سكازات..»، - دەگەن قاتقىل ءۇنi ەسiك­كە جەتكiزبەي كiلت توقتاتتى. ارتىنا بۇرىلعان ۇلىم: «موجنو... دوموي؟» - دەدi سوسىن. تاربيەشiنiڭ ءتۇسi جىلىپ: «موجنو»، - دەدi. «داسپيدانيە» دەگەندi اسىعىس ايتقان ۇلىم قايتادان ماعان قاراي تومپاڭدادى.

ورىسشا بiر اۋىز ءسوز بiلمەي­تiن تەنتەكتiڭ كۇنi بويى مۇندا ويىن­داعىسىن جەتكiزە الماي جاۋتاڭدايتىنى ەسiمە تۇسكەندە... «باسقا توپقا اۋىستىرماسام با» دەپ كiجiندiم، بiراق قازاقتiلدi توپ جوق ەكەنi ويىما ءتۇسiپ، تiلiمدi تiستەي قويامىن. «باسقا بالاباقشاعا بەرەمiن» دەپ بiر كۇشەيگەنiم بار-تىن تۇنەۋ كۇنi كەلiنشەگiمنiڭ الدىندا. ول مىرس ەتكەن. «وندا دا وسى عوي!» دەگەنi ەدi ونىسى.

قاراعاندى.

(جاس الاش №10 (15468) 4 اقپان، بەيسەنبى 2010)