وپپوزيتسيانىڭ قۋعىنداعى جەتەكشiسi اكەجان قاجىگەلدين «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستان بيلiگi ەلدi جاڭارتۋعا قابiلەتسiز ەكەندiگiن، قوعامنىڭ ءوزi باستاما كوتەرۋi كەرەكتiگiن ايتادى (سۇحبات ىقشامدالىپ جاريالانىپ وتىر. - رەد.).

حالىق اسسامبلەياسىنىڭ تاساسىندا

-    اكەجان مىرزا، قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ اقساقالى سەرiكبولسىن ءابدiلديننiڭ پiكiرiنشە، وسىدان 15 جىل بۇرىن، 1995 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا، قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتi نۇر­سۇلتان نازارباەۆ 13-شاقىرىلىمداعى قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسiن تاراتىپ جiبەرiپ، زاڭ شىعارۋ بيلiگiنiڭ وكiلەتتiكتەرiن «ۋاقىتشا وزiنە الىپ»، كونستيتۋتسيالىق توڭكەرiس جاساعان ەكەن. ءدال وسى كەزدە پرەزيدەنتتiڭ جانىنان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دەپ اتالاتىن كونسۋلتاتيۆتiك-كەڭەسۋ ورگانى اياق استىنان قۇرىلا قالدى. قۇرىلعانىنا اي تولماي جاتىپ، 24 ناۋرىزدا اسسامبلەيا پرەزي­دەنت­تiڭ وكiلەتتiگiن 2000 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنا دەيiن سوزۋ جونiندە رەفەرەندۋم وتكiزۋگە ۇسىنىس جاسادى. وسى وقيعالاردىڭ كەزiندە سiز ەلدiڭ پرەمەر-مينيسترi بولدىڭىز. جوعارعى كەڭەستiڭ تاراتىلۋىنا بايلانىستى قىزمەتتەن كەتiپ، سودان سوڭ وسى قىزمەتكە قايتادان تاعايىندالدىڭىز. وسىدان 15 جىل بۇرىن بولعان سول وقيعالارعا قازiر قانداي باعا بەرەر ەدiڭiز؟

وپپوزيتسيانىڭ قۋعىنداعى جەتەكشiسi اكەجان قاجىگەلدين «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستان بيلiگi ەلدi جاڭارتۋعا قابiلەتسiز ەكەندiگiن، قوعامنىڭ ءوزi باستاما كوتەرۋi كەرەكتiگiن ايتادى (سۇحبات ىقشامدالىپ جاريالانىپ وتىر. - رەد.).

حالىق اسسامبلەياسىنىڭ تاساسىندا

-    اكەجان مىرزا، قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ اقساقالى سەرiكبولسىن ءابدiلديننiڭ پiكiرiنشە، وسىدان 15 جىل بۇرىن، 1995 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا، قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتi نۇر­سۇلتان نازارباەۆ 13-شاقىرىلىمداعى قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسiن تاراتىپ جiبەرiپ، زاڭ شىعارۋ بيلiگiنiڭ وكiلەتتiكتەرiن «ۋاقىتشا وزiنە الىپ»، كونستيتۋتسيالىق توڭكەرiس جاساعان ەكەن. ءدال وسى كەزدە پرەزيدەنتتiڭ جانىنان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دەپ اتالاتىن كونسۋلتاتيۆتiك-كەڭەسۋ ورگانى اياق استىنان قۇرىلا قالدى. قۇرىلعانىنا اي تولماي جاتىپ، 24 ناۋرىزدا اسسامبلەيا پرەزي­دەنت­تiڭ وكiلەتتiگiن 2000 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنا دەيiن سوزۋ جونiندە رەفەرەندۋم وتكiزۋگە ۇسىنىس جاسادى. وسى وقيعالاردىڭ كەزiندە سiز ەلدiڭ پرەمەر-مينيسترi بولدىڭىز. جوعارعى كەڭەستiڭ تاراتىلۋىنا بايلانىستى قىزمەتتەن كەتiپ، سودان سوڭ وسى قىزمەتكە قايتادان تاعايىندالدىڭىز. وسىدان 15 جىل بۇرىن بولعان سول وقيعالارعا قازiر قانداي باعا بەرەر ەدiڭiز؟

- پارلامەنتتiڭ وكiلەتتiگiن شەكتەۋ ارقىلى قازاقستانداعى پارلامەنتاريزم مەن جوعارعى بيلiك تەپە-تەڭدiگiن جوعالتۋ بۇل وقيعادان باستالعان جوق. ول، وكiنiشكە قاراي، قازاقستاننىڭ 12-شاقىرىلعان جوعارعى كەڭەسiنiڭ ءوزiن-ءوزi تارقاتۋىنان سوڭ باستالدى.

وكiنiشكە قاراي، سول ءوزiن-ءوزi تارقاتۋدى مەن دە قولداپ داۋىس بەرگەنiمدi مويىنداۋعا ءماجبۇرمiن. كەيiن سول ءۇشiن تالاي مارتە بارماق تiستەدiم. بۇگiندە ايتارىم - بولاشاقتا بiز سونداي قاتەلiكتەردەن ساقتانۋىمىز كەرەك. پارلامەنتاريزمدi جوعالتۋ سول كەزدە باستالدى. بiز قوعامداعى بيلiكتi باسىپ الۋعا قارسى تۇرا الاتىن شىنايى بيلiك ورگانىن جوعالتا باستادىق.

1995 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بiز ايتىپ وتىرعان وقيعالار بولدى. بiراق ول كەزدە قازاقستاندا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ەمەس، سونداي سوت بار بولاتىن. كونستيتۋتسيالىق سوت سول كەزدەگi دەپۋتات - ازاماتشا كۆياتكوۆ­سكايا­نىڭ جاعىنا شىقتى دا، سايلاۋ بۇرمالاندى، سول سەبەپتi بيلiكتiڭ زاڭدى تارماعى بولۋعا قۇقى جوق دەپ تانىلدى. كۆياتكوۆسكايا جاڭادان سايلاۋ وتكiزۋ قاجەتتiگiن ايتقان بولاتىن.

بiز، ۇكiمەت، كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ شەشiمiن قولداي وتىرىپ، پارلامەنتتiڭ پارلامەنت بولىپ قالۋ قۇقى بار ما دەگەن ساۋالدى انىقتاۋ ءۇشiن وتستاۆكاعا كەتتiك. بiزدiڭ ۇكiمەتكە كەلiسiم بەردi مە، الدە بiز جاڭا پارلامەنت الۋىمىز كەرەك پە؟ جالپى العاندا، قازاقستاننىڭ پارلامەنتi تاراپىنان وكiلەتتiكتiڭ جوعالا باستاعاندىعى تۋرالى باعا وتە دۇرىس. بiزدiڭ بارلىعىمىز ءۇشiن بۇل تاريحي ۇتىلىس بولدى.

- قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ وتكەن 15 جىلدىڭ iشiندەگi قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ومiرiندەگi, اتاپ ايتقاندا، ەلدەگi ۇلتارالىق جانە دiنارالىق كەلiسiمدi ساقتاۋداعى ءرولi مەن ماڭىزىن قالاي باعالار ەدiڭiز؟

- جالپى، بۇنىڭ ءبارi قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ەڭبەگi ەمەس. وسىدان 15 جىل بۇرىن الماتىدا العاش جينالعان اسسامبلەيانىڭ قۇرامى قازiر جوق. جالپى العاندا، اسسامبلەياداعى سايلاۋلاردى، اۋىس-تۇيiستەردi رەتتەۋ مەحانيزمi جوق. بۇل - ەشكiمگە تۇسiنiكسiز ورگان. وعان وكiل­دەردi وبلىس جانە قالا اكiمدەرi جiبە­رەدi. سوندىقتان دا بۇل ورگان ەشقاشان ەش نارسە جاساعان ەمەس جانە جاساۋعا ءمۇم­كiندiگi دە جوق دەگiم كەلەدi. ونىڭ ۇستiنە، بۇل ورگان كونستيتۋتسيادا قاراستىرىلماعان. بۇل - ويدان شىعارىلعان ورگان...

- سiز 13-شاقىرىلىمداعى جوعار­عى كەڭەستiڭ كەيبiر دەپۋتاتتارىنىڭ 1995 جىلى قازاقستان حال­قى اسسامبلەياسى پارلامەنتتi جانىشتاپ تاستادى دەگەن پiكiرiمەن كەلiسەسiز بە؟

- جوق، ارينە. جوعارعى كەڭەستiڭ ءوزiن-ءوزi تاراتقان كەزiندەگi سياقتى، ول جولعى تاراتىلعان كەزدە پارلامەنتتiڭ وكiلەتتiگiن پرەزيدەنت وزiنە ۋاقىتشا الدى. ونىڭ ۇستiنە، مەن قازiر بۇعان ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولىپ سويلەگەنiم دۇرىس بولماس ەدi. ەڭ وكiنiشتiسi, سول كەزدە مەن بiزگە اسا قاجەت بولىپ تۇرعان ەكونوميكالىق رەفورمالاردى تيiمدi جۇرگiزۋ ءۇشiن، كۇشتi اتقارۋشى بيلiك قاجەت دەگەن سەنiمدە بولاتىنمىن. بiز ول كەزدە سوۆەتتiك ەكونوميكانىڭ ءبولiنiپ قالعان ۇلكەن بiر بولشەگi ەدiك جانە ءوز ورنىمىزدى ءالi تابا قويماعان بولاتىنبىز. بiز ءوزiمiزدiڭ تاۋەلسiز ەكونوميكامىز، ەلiمiز بار ەكەنiن، ءوزiمiزدiڭ قارجى جۇيەمiز، ۇلتتىق بانكiمiز، ۇلتتىق ۆاليۋتامىز جانە ت.ب. بولۋى كەرەكتiگiن وزگەلەردiڭ ەڭ سوڭىندا تۇيسiنگەن ەلمiز. ءدال سول كەزدە كۇشتi اتقارۋشى بيلiك قاجەت بولاتىن. مەن بۇعان سول كەزدە دە سەنگەنمiن جانە قازiر دە سەنەمiن. بiراق كەز كەلگەن كۇشتi اتقارۋشى بيلiك ارقاشان بيلiكتi باسىپ الۋعا تىرىسادى.

تاريحتىڭ كورسەتiپ وتىرعانىنداي، ادامزات بيلiكتەگi تەڭگەرiم جانە قاراما-قارسى سالماق مەحانيزمiن دايارلاپ، ويلاپ شىعارعان. وكiنiشكە قاراي، بiزدiڭ جاعدايىمىزدا بiز بۇنى جاساي المادىق. قاشانداعىداي، ول كەزدە وتە مىقتى كادرلار اتقارۋشى بيلiكتە بولسا كەرەك. ول كەزدەرi بۇرىنعى سوۆەت وداعى كوممۋنيستiك پارتياسىنىڭ مۇراگەرi - قازاقستان كوممۋنيستiك پارتياسىنان وزگە ەلەۋلi ساياسي پارتيا بولعان جوق. بۇل بiزدiڭ تاريحي ۇتىلىسىمىز ەدi. مەن ول كەزدەرi قاجەتتi ەكونوميكالىق رەفورمالاردى بارىنشا تيiمدi جۇرگiزۋ ءۇشiن، اتقارۋشى بيلiكتi نىعايتۋ كەرەكتiگiنە سەنگەن ادامداردىڭ ورتاسىندا بولدىم.

نازارباەۆتىڭ «كۋلبيتI»

- قالاي ويلايسىز، پارلامەنتتiڭ ءوزiن-ءوزi تاراتۋى ناتيجەسiندە نازارباەۆتىڭ بار بيلiكتi يەلەنiپ الۋىن كونستيتۋتسيالىق توڭكەرiس دەپ ەسەپتەۋگە بولا ما؟

- مەن بۇنداي ءسوزدi ايتۋدان ساقتانار ەدiم، ويتكەنi كونستيتۋتسيالىق سوت پارلامەنتتi زاڭسىز دەپ تانىدى. ەگەر الدەبiر كiنا تاعار ويىڭىز بولسا، وندا ونى ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسيالىق سوتقا باعىتتاۋ كەرەك. اقىر سوڭىندا، ول جەردە قازاقستاننىڭ ازاماتتارى بولۋى كەرەك ەدi. سول كەزدەرi بۇل وتە كۇشتi ورگان بولاتىن. ونداعىلاردىڭ بارلىعى بiردەي پارلامەنتتiڭ تاراتىلۋىن جاقتاعان جوق، سول كەزدەگi پارلامەنتتi بارلىعى بiردەي زاڭسىز دەپ ەسەپتەگەن جوق. سوعان قاراماستان، وسىنداي شەشiم قابىلداندى.

بيلiكتiڭ اۋىتقۋى نەمەسە ونى تۇتاس يەمدەنiپ الۋ تۇرعىسىنان كەلگەندە، بۇنداي باعامەن تولىقتاي كەلiسەمiن. اتقارۋشى بيلiككە بارلىق وكiلەتتiكتەردi بiرتiندەپ بەرۋ كەزەڭi باستالدى. ەڭ قورقىنىشتىسى سوندا - اتقارۋشى بيلiكتiڭ باسشىسى زاڭدار شىعارماۋعا تيiس جانە ونداي باستاما جاساماۋى كەرەك. وسىدان 10 جىل بۇرىن شەشۋ كەرەك بولعان بۇل ماسەلە بۇگiندە نەگiزگi پروبلەمالاردىڭ بiرiنە اينالىپ وتىر. قالاي بولعاندا دا، زاڭ شىعارۋشى ورگان ءبولiنۋi كەرەك. بiزدە ءالi كۇنگە دەيiن وسىنداي پروبلەما قالىپ وتىر. بiزدە، قازاقستاندا، اعىمداعى زاڭنامالاردىڭ كوپ جاعدايدا 1995 جىلعى كونستيتۋتسياعا قاراما-قايشى كەلۋi كەزدەيسوقتىقتان ەمەس. تiپتi نۇرسۇلتان ءابiشۇلىنىڭ ءوزi اۋىستىرعىسى كەلمەي وتىرعان ءدال سول كونستيتۋتسياعا قايشى. بiراق، شىنى كەرەك، قاجەت بولعان كەزدە ول نەگiزi, زاڭ وزگەرەدi, وعان تۇزەتۋلەر ەنگiزiلەدi. سولاي بولا تۇرا، مەن قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىنا كەرەعار كەلەتiن ناقتى زاڭداردىڭ بiرقاتار باپتارىن كەلتiرە الامىن.

قولدانىستاعى زاڭدار قازاقستاننىڭ حالىقارالىق مiندەتتەمەلەرiنە جيi كەرەعار كەلەدi. ولار ورتالىق اتقارۋشى ورگانداردىڭ پايداسىنا وزگەرتiلiپ، قايتا جازىلىپ وتىردى. وكiنiشكە قاراي، پارلامەنت وسى كەدەرگiدەن اتتاپ وتە المادى. بۇل تiپتi پارلامەنتكە جارماحان تۇياقباي توراعالىق جاساپ وتىرعان كەزدە دە بولدى. بۇل جايىندا ەكەۋمiز جيi اڭگi­مەلەسەتiنبiز، ول مۇنى مويىندايدى. وسىنىڭ ءوزi بiزدi بiرپارتيالى پارلامەنت­تiڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدi.

قازiرگi پرەزيدەنتكە جازعان بiر حاتىمدا مەن مۇنداي «كۋلبيتتi» (سپورتتاعى، تسيركتەگi باسىنان اينالا سەكiرۋ ءتاسiلi - ازاتتىق) بiزدiڭ بارiمiزدەن جانە ودان دا ەشكiم كۇتپەگەنiن ايتقان بولاتىنمىن. كوممۋنيستiك بiر پارتيالى جۇيەدەن كەتiپ، «نۇروتاندىق» بiر پارتيالى جۇيەگە كەلگەندە، قانداي دا بiر پروگرەسكە جەتتiك دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇنداي جول بiزدi كەرi اپارادى.

- بيلiكتi ەشكiم قولىنان بەرمەيدi, ونىڭ ۇستiنە دەموكراتيالىق ەمەس رەجيم ورناعان ەلدە مۇلدەم ايىرىلعىسى كەلمەيدi. يا بولماسا ونى باسىپ الادى، ال دەموكراتيالىق قوعامدا ەڭبەك سiڭiرiپ، جەڭiپ الادى. جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەمو­كراتيالىق «ازات» پارتياسىنىڭ تەڭ توراعاسى بولات ابiلەۆ «نازارباەۆسىز قازاقستان» دەگەن ۇراننان باس تارتۋدى ۇسىنادى. بۇنىڭ ورنىنا ول نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازiرگi رەجيمiمەن تiل تابىسۋدى جانە حالىقتىڭ بەلسەندi, بiراق بەيبiت ارالاسۋى ارقىلى دەموكراتيالىق وزگەرiستەرگە قول جەتكiزۋدi ۇسىنادى. نازارباەۆ، ءوزiنiڭ سوزiمەن ايتقاندا، «شاۋiلدەك» وپپوزيتسيامەن ىمىراعا بارا قويادى دەپ ويلايسىز با؟ ونىڭ ۇستiنە، سiز: «قازاقستاننىڭ بيلiگiندە قازاقتار ەمەس، قونتايشى باستاعان جوڭعارلار وتىرعانداي اسەر قالادى»، - دەگەن ەدiڭiز.

- سiزدiڭ ءسوزiڭiزدi ءسال تۇزەتە كەتەيiن: مەن «قونتايشى باستاعان جوڭعارلار» دەگەن جوقپىن، «جوڭعار قونتايشىسى» دەدiم. ويتكەنi وندا بiرتۇتاس بيلiك جوق. قازiرگi بيلiك بiر قولعا شوعىرلانعان سياقتى بولىپ كورiنەدi. ال، شىنداپ كەلگەندە، بۇل بيلiك تالانىپ كەتكەن. ونى ءتۇرلi دەڭگەيدەگi تولىپ جاتقان ادامدار پايدالانۋدا. بۇل ەلدi پرەزيدەنت باسقارىپ وتىرعان سياقتى بولىپ تەك سىرتتاي كورiنەدi. ال iس جۇزiندە ءار كەزدە، ءار جاعدايعا بايلانىستى ەلدi ءارتۇرلi ادامداردىڭ توپتارى باسقارۋدا. مiنە، ەڭ نەگiزگi پروبلەما دا سوندا.

وسى ۋاقىتقا دەيiن قانشاما تاپسىرمالار بەرiلدi. پرەزيدەنت حالىققا قاراي قادام جاسايتىنى جايىندا قانشاما رەت ۋادە بەردi. بiراق ولار iسكە اسقان جوق. ويتكەنi بيلiك وسىلاي قۇرىلعان. بۇل اسiرەسە بيىلعى قىستا، كوكتەمدە قاتتى بايقالىپ وتىر. اتقارۋشى بيلiك وتە تيiمسiز. ويتكەنi ول نە ايتادى دەپ اقوردانىڭ اۋزىنا، نە بەرەدi دەپ قولىنا قارايدى. بۇكiل پروبلەمانىڭ بارلىعى بiر ادام­عا تiرەلiپ قالعان. ويتكەنi ول مۇنداي جاعدايعا ءوزi الىپ كەلدi. ول ءوزiنiڭ وكiلەتتiكتەرiمەن بولiسكiسi كەلمەيدi. بiر قاراعانعا وكiلەتتiكتەر بولiنگەن سياقتى بولىپ كورiنەدi: پرەزيدەنت ەل ءۇشiن جاۋاپ بەرەدi, ال اكiمدەر ءوز وبلىسى ءۇشiن جاۋاپ بەرەتiن سياقتى. ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل - جاي ءسوز عانا. ول تيiستi مەحانيزم­دەرمەن بەكiتiلمەگەن جانە قولدارىندا تيiستi وكiلەتتiكتەر جوق.

ەشقانداي جاۋاپكەرشiلiك جوق. قاراپايىم عانا مىسال. وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ بiر تۇكپiرiنەن بiر ادام لەنينوگورسك قالاسىنىڭ اكiمi بولىپ تاعايىندالادى. ول قاي جەرگە كەلگەنiن ءتۇسiنiپ ۇلگەرگەنشە، ونى اۋىستىرىپ جiبەرەدi. كادرلىق اۋىس-تۇيiستەردiڭ تۇگەلi بارلىق جەردە وسىلاي جاسالىپ جاتادى. وسىدان كەيiن بارىپ، بۇل جايلى كرەسلودا ۋاقىتشا وتىرعان ادامنىڭ باسىندا ۇنەمi «اقوردا ماعان قالاي قارايدى ەكەن» دەگەن وي عانا بولادى. وزدەرi باسقارىپ وتىرعان ەلدiڭ ازاماتتارى ولار تۋرالى نە دەپ ويلايتىندىعىنا پىسقىرمايدى دا. مۇنداي جۇيە ۇزاققا بارمايدى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ءوزiنiڭ ايتۋىنشا، شاڭكiلدەك وپپوزيتسيامەن كەلiسپەۋi دە، ونىمەن بiرگە ەش نارسە جاساماۋى دا مۇمكiن. قازiر ونىڭ الدىندا ەكi جول بار. ونىڭ بiرi - ول حالقىنا قاراي بەت بۇرىپ، حالىق ءۇشiن جۇمىس iستەيدi. بولماسا، ول حالقىنان تەرiس اينالىپ كەتكەن ادام رەتiندە تاريحقا ەنەدi. ونىڭ قالاي بولىپ كەتەتiندiگiن ۋاقىت پەن وقيعالاردىڭ بارىسى كورسەتەدi. قازiر مەن الدەنە دەپ الدىن الا بولجاۋ جاساعىم كەلمەيدi.

بولات ابiلەۆ - تiركەلگەن سايا­سي پارتيانىڭ تەڭ توراعاسى. ول كونستيۋتسيانى مويىندايدى جانە قازiرگi پرەزيدەنت نازارباەۆتى اتقارۋشى بيلiكتiڭ باستى باسشىسى دەپ بiلەدi. بيلiكپەن كەلi­سiمگە كەلiپ، ونى ءوز­گەرiستەر جاساۋ­عا يتەرمەلەۋ تۋرالى ابiلەۆتiڭ ايتقاندارى ساياسي فيلوسوفيا تۇرعىسىنان العاندا دۇرىس. بiراق ونىڭ ساياسي تاجiريبە تۇرعىسىنان دۇرىس الدە بۇرىس ەكەندiگiن ۋاقىت كورسەتەدi.

وپپوزيتسيانىڭ جوسپارلارى

- شەتەلدەگi وپپوزيتسيا جەتەكشiلەرiنiڭ جاقىن بولاشاقتا قازiرگi كارiم ءماسiموۆتiڭ كابينەتiمەن قوسارلانا جۇمىس iستەيتiن قازاقستاننىڭ قۋعىنداعى ۇكiمەتiن قۇرۋ تۋرالى ەلدەگi وپپوزيتسيامەن بiرلەسكەن جوسپارلارى بار ما؟ وسىلايشا قازاقستانداعى قازiرگi اتقارۋشى بيلiكتiڭ تيiمسiزدiگiنiڭ سەبەپتەرi مەن سالدارلارىن iس جۇزiندە انىقتاۋعا تالپىنىس بار ما؟

- ەكi لاگەردە دە نە بولىپ جاتقاندىعىنان حاباردار بولعاندىعىڭىز ماعان ۇنايدى. تiپتi قۇرمەتپەن قا­رايمىن. وسى بiر مۇمكiندiكتi پايدا­لانىپ ايتا كەتەيiن دەگەنiم - «ازاتتىق» راديوسى ماڭىزدى اقپارات كوزi بولىپ قالىپتاستى. ونىڭ ءۇس­تiنە، ول قو­عامدىق پiكiرگە، قوعامدىق كو­ڭiل-كۇي­گە ىقپال ەتە باستادى. بۇل قۇرىلتايشىلارعا ۇناي ما، جوق پا - ول جا­عىن بiلمەيمiن. بiراق سiزدەر اقوردانىڭ بيلiك دالiزدەرiندەگi تەم­پەراتۋرانى كوتەرەتiندiكتە­رiڭiزگە كا­مiل سەنiمدiمiن. بۇل ماعان وتە ۇنايدى.

سiزدiڭ سۇراعىڭىزعا وراي ايتارىم - وسىعان بايلانىستى ەكi اپتا بۇرىن اڭگiمەلەسكەنمiن. بiز بۇل جا­يىندا سويلەسكەنبiز جانە قازiر شەتەلدە تۇرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر­عاندار عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ەلدە تۇرىپ، جۇمىس iستەپ جاتقان ارiپتەستەرiمiزبەن پiكiر الىسقانبىز. مەنiڭشە، بiز ازامات سوعىسى جاعدا­يىندا تۇرماعان ەل سياقتىمىز. باقىتىمىزعا قاراي، بiزدiڭ ەلدi باسقىنشىلار جاۋلاپ العان جوق. مەن قازiر بiزدiڭ حالقىمىزعا كەرەگi الدەبiر كولەڭكەدەگi نەمەسە قۋعىنداعى ۇكiمەت دەپ ويلامايمىن. ەكi اپتاعا سوزىلعان اقپاراتتىق ايعاي-شۋدان بولەك بۇل ەش نارسە بەرمەيدi.

سiزدiڭ باسقا بiر نارسەگە - مەندە جانە ەلدەگi مەنiڭ ارiپتەس­تەرiمدە ناقتى جوسپاردىڭ بار ەكەندiگiنە سەنiمiڭiز كامiل بولسىن دەگiم كەلەدi. ەگەر ءدال قازiر حالىققا الدەبiر باعدارلامانى ۇسىنىپ، قوعامدى جەتiلدiرۋگە باعىتتالعان iس-شارالاردى جۇرگiزۋ قاجەت بولسا، بiز بۇنى الدەقايدا جاقسى جاسايتىن ەدiك. مەن بۇعان ەشقانداي كۇماندانبايمىن. سوندىقتان مۇن­داي جوسپار بار. ونى جاريالاۋ كەرەك پە، جوق پا - ول ساياسي وپپوزيتسيانىڭ iشكi ماسەلەسi. ويتكەنi ولار زاڭدى تۇردە جۇمىس iستەپ جاتىر جانە قانداي دا بiر باعدارلامانى ۇسىنۋلارى مۇمكiن.

تاجiريبەدەن كورiپ جۇرگە­نiمiزدەي، قازiرگi ۇكiمەت پرەزيدەنتتi جاردىڭ جاعاسىنا جاقىنداتقانعا دەيiن ول ونى اۋىستىرمايدى. بiراق ولار جاردىڭ جاعاسىنا جاقىنداپ قالدى. ولار داعدارىستان لايىقتى شىعۋ ءۇشiن قويىلعان مiندەتتi مۇلدەم ورىنداي المادى.

ولار قانشا جەردەن بارلىعى جاقسى دەپ كورسەتكiسi كەلگەنiمەن، ولاي بولاتىندىعىنا ەشقانداي نەگiز جوق. مەن بۇنى سiزگە ناقتى دالەلدەر ارقىلى كورسەتiپ بەرە الامىن. الەمدiك قارجى نارىعى تۇراقسىزداۋ بولىپ تۇر. نەسيە رەسۋرستارىنا وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن­عىداي وڭاي قول جەتكiزۋ مۇمكiن بولماي قالدى.

ەڭ بولماعاندا، ۇلتتىق قاۋiپسiز­دiك تۇرعىسىنان العاندا، قىتاي قوسىمشا اقشا بەرەدi دەپ ۇنەمi ۇمiتتەنە بەرۋگە بولمايدى. ءومiردiڭ ءوزi كورسەتكەندەي، بۇل نەسيەلەردiڭ بارلىعى بايلانىسىپ جاتىر. شەتەلدەن، ەڭ الدىمەن بiر عانا كورشiدەن قىرۋار نەسيە الا وتىرىپ، اتقارۋشى بيلiكتiڭ قانداي مiندەت­تەمە الىپ وتىرعانىن حالىق بiلگiسi كەلەدi. بۇعان قاتىستى ەكiنشi بiر سۇراقتىڭ دا قۇلاعى قىلتيادى: نەگە بۇل اقشالار تيiمسiز جۇمسالۋدا، نەگە بiز ونىڭ قانداي دا بiر ناتيجەلەرiن كورمەي­مiز؟

بيىلعى سۋىق، اۋىر قىس پەن ودان كەيiنگi تاسقىن سۋ قاپتاعان كوكتەم قارجىنىڭ كوپتەپ جۇمسالۋىنا الىپ كەلەدi. قازاقستاننىڭ وبلىستارىنداعى ادامدار جۇتپەن، تابيعي اپاتپەن بەتپە-بەت قالدى. بيلiك كومەككە كەلiپ ۇلگەرە الماۋدا. كەيدە ولاردىڭ قولىندا قارجى بولماعاندىقتان دا ولار شاراسىز بولىپ وتىر. وسىنىڭ بارلىعى الەۋمەتتiك نارازىلىقتى كۇشەيتۋدە، اقىرىندا، ول سايا­سيلانا باستايدى.

ەسiڭiزدە بولسا، بiز سiزبەن وسىدان بiراز ۋاقىت بۇرىن اڭگiمەلەسكە­نiمiزدە ەكونوميكالىق داعدارىس الەۋمەتتiك داعدارىسقا اينالعاندا ونىڭ بiردەن ساياسيلانا باستايتىندىعىن ايتقان بولاتىنبىز. مەن بيىلعى كوكتەمدi قازiرگi ۇكiمەت ءۇشiن ەلەۋلi سىناق مەرزiمi دەپ ويلايمىن. بۇل ۇكiمەت كەتەتiن سياقتى. الايدا مەن نۇرسۇلتان ءابiش­ۇلىنىڭ مiنەزiن بiلەمiن. دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا ۇكiمەتتiڭ قىزمەتتەن كەتۋiن تالاپ ەتە باستاعاننان-اق ول وسى ۇكiمەتتi ساقتاپ قالۋ ءۇشiن بارىن سالادى. بىلاي قاراساڭ، پرەزيدەنتتiڭ ءوز ۇكiمەتiن قورعاعانى دۇرىس سياقتى. بiراق ماسەلە مىنادا. ول ءوز بەدەلiن جوعالتا باستايدى. سودان سوڭ ونىڭ باسىنا: «قوعام الدىنداعى ءوز بەدەلiمدi جوعالتسام، بۇل ۇكiمەتتiڭ ماعان كەرەگi نە؟» - دەگەن وي كەلەدi. بۇل ۇكiمەت نەعۇرلىم ەرتەرەك كەتسە، ەلگە دە، نازارباەۆ مىرزاعا دا جاقسىراق بولادى دەپ ويلايمىن.

نازارباەۆقا بەلگI

- جاقىندا عانا مۇحتار ابiلازوۆپەن بiرگە        «ك-پليۋس» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىڭىزدى، اسiرەسە سiز ءوزiڭiزدiڭ ساياسي وپپونەنتiڭiز نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ءوتiنiش بiل­دiرگەن جەرiڭiزدi قازاقستانداعى جۇرت ارقالاي قابىلدادى. «ازاتتىق» راديوسى سايتىنىڭ وقىرماندارىنىڭ بەرگەن تۇسiنiكتەمەلەرiنە قاراعاندا، ولاردىڭ بiر بولiگi سiزدiڭ ءسوزiڭiزدi «قازiرگi پرەزيدەنت بيلiكتە وتىر­عان كەزدە قايتا ورالىپ، جىلى-جۇمساققا اۋىز سالۋدى كوزدەيتiن جاسىرىن ەسەپ» دەپ قابىلداعان سىڭايلى. وسىدان بارىپ، سiزدiڭ ءسوزiڭiزدi نازار­باەۆ­قا قاراتىپ: «قوجا­يىن، مەن سiزدiڭ ادامىڭىزبىن دەپ وعان ءتاجiم ەتiپ، بەلگi بەرگەنi بولىپ كورiنەدi»، - دەيتiندەر بار. كەيبiرەۋلەر سiزدiڭ ءسوزi­ڭiزدi بۇرىنعى قارسىلاسىمەن تاتۋلاسۋعا جاسالعان ارەكەت رەتiندە قابىلدادى. وسىعان بايلانىستى نە ايتا الاسىز؟

- ماسەلە مىنادا: مەن قالاي دەگەنمەن ساياساتكەرمiن. ال ساياساتكەر يا بيلiكتە بولماسا وپپوزيتسيادا بولادى. ونىڭ ساياساتىنىڭ ماعىناسى بۇدان وزگەرمەيدi. تەك قانا ونىڭ ارەكەت ەتەتiن جاعدايى عانا وزگەرەدi.

مەن اتقارۋشى بيلiكتە جۇمىس iستەگەن، ونىڭ بارلىق سىناقتارىنان وتكەن ساياساتكەرمiن. ساياساتكەردiڭ مiندەتi - ءوزiنiڭ ساياسي جوسپارلارىن سوڭىنا دەيiن جەتكiزiپ، جۇزەگە اسىرۋ.

بۇگiندە اتقارۋشى بيلiكتi نازارباەۆ باسقارىپ وتىر. بiز جۇمساق بولسىن، قاتتى بولسىن، ءتۇرلi ءتۇستi بولسىن، الدەبiر توڭكەرiستi بايقاپ وتىرعان جوقپىز. ەشقانداي توڭكەرiس جوق. نازارباەۆ قانا بار جانە ول اتقارۋشى بيلiكتi باسقارىپ وتىر.

مەنiڭ تاريحي ءرولiمنiڭ ماعىناسى مەنiڭ وعان بەلگiلەر بەرۋiمدە جاتىر. ونى ول قابىلداي ما، جوق پا - ءوزi بiلەدi. بۇعان تاريحي باعا ءسال كەيiنiرەك بەرiلەدi. بiراق مەن كەز كەلگەن ۋاقىتتا: «نۇرسۇلتان ءابiشۇلى، مەن سiزگە ايتىپ ەدiم عوي»، - دەي الامىن. بۇل - ساياساتكەردiڭ نەگiزگi ءمانiسi. بiز ءوزiمiزدiڭ كوزقاراسىمىزدى قوعامعا باسقاشا قالاي جەتكiزە الامىز؟ مەن بۇل قوعامدى وسىلايشا كورiپ وتىرمىن دەپ ايتىپ وتىرمىن.

مەن تەك «ك-پليۋستiڭ» كورەرمەن­دەرi ءۇشiن عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە «ازاتتىق» راديوسىنىڭ تىڭدارماندارى مەن وقىرماندارى ءۇشiن دە تاعى دا قايتالاپ ايتا الامىن. مەن وسى ۋاقىتقا دەيiن ءوزiم بiرگە جۇمىس iستەگەن، كوپشiلiك قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتتiگiنە سايلاعان ادامعا ۇسىنىس جاساپ، ەسiنە سالا بەرەمiن. مەن ونىڭ ازاماتتىق ار-وجدانىنا، ۇلتتىق سەزiمiنە، ونىڭ جاسىنا قاتىس­تى تۇيسiك-سەزiمدەرiنە اسەر ەتۋگە تىرىسامىن. مەن وعان: «ۋاقىت ءالi بiرجولاتا ءوتiپ كەتە قويعان جوق، سiز ءوز ەلiڭiز ءۇشiن ءالi دە بولسا الدەنەنi جاساي الاسىز، وسىدان 20 جىل بۇرىن بەرگەن ۋادەڭiزدi ورىنداي الاسىز»، - دەيمiن.

وسىدان كوپ جىلدار بۇرىن بiز ونى قۇرمەتتەگەنبiز، وعان كومەكتەس­كiمiز، ونىمەن بiرگە جۇمىس iستەگiمiز كەلدi. ول مۇلدەم باسقا ادام ەدi عوي. سوندىقتان دا مەن ونىڭ ساياسي ءتۇي­سiگiنە اسەر ەتۋگە تىرىسامىن. نازارباەۆ: «اقشا - بىل­عانىش نارسە»، - دەپ تالاي ايتقان. ول ماعان ۇنەمi: «اكەجان، قايىرىمدى بولۋ كەرەك»، - دەپ ايتۋدان جالىقپايتىن. ەندi كەلiپ، ءوزi سول قاسيەتتەردەن ايىرىلىپ بارا جاتىر.

مەن وعان: «بiز سiزدiڭ نە بولىپ بارا جاتقاندىعىڭىزدى كورiپ وتىرمىز، بiراق ءالi مۇمكiندiك بار، نۇرسۇلتان ءابiشۇلى. سiز حالقىڭىزعا قاراي بەتiڭiزدi بۇرىڭىز»، - دەگiم كەلەدi. ءار سۇحبات سايىن ونىڭ كەمشiلiگiن ايتا بەرۋگە بولمايدى عوي. ونىڭ پروبلەماسى جەتەرلiك. ەلدi باسقارۋ وتە تيiمسiز تۇردە ءجۇر­گiزiلiپ وتىر. اينالاسىنداعى ادامدارى ۇرلىققا بەلشەسiنەن باتتى. مۇنداي ادامدارمەن بۇلايشا ەسەپ ايىرىسۋعا بولمايدى.

قارسىلاستارىن نەگە بiردەن قىلمىستىق باپتارمەن سوتتايدى؟ ءويت­كە­نi ول جايىنداعى سiز بەن بiزدiڭ بiل­گەنiمiزگە قاراعاندا، بيلiك ءوزi جا­يىندا كوبiرەك بiلەدi. وسىلايشا ولار: «بiز ءبارiمiز دە وسىندايمىز، قا­نىمىز بiر، بiردەي تارتiپكە باعىنامىز»، - دەگiسi كەلەدi. تiپتi دە ولاي ەمەس.

اڭگiمە جىلى-جۇمساق جايىندا ەمەس، اڭگiمە از عانا حالقى بار ۇلكەن ەلiمiزدi قالاي ساقتايمىز - سوعان بايلانىستى. قازاقستاننىڭ قازiرگi جاعدايىنىڭ الاڭداتارلىعى سونشالىق، ول بiزدiڭ بولاشاعىمىزعا تiكەلەي قاۋiپ ءتوندiرiپ وتىر. جينالىپ جاتقان قارىزدار، ەكونوميكانى تيiمسiز باسقارۋ. بiز شىن مانiندە قانشا اقشانى قارىزعا العانىمىزدى جانە ونىڭ قالاي پايدالانىلىپ جاتقاندىعىن بiلمەيمiز.

ەسەسiنە 3 ميلليون، تiپتi 30 ميلليون ەمەس، ميللياردتاپ ۇرلانعان اقشا جايىنداعى ماتەريالدار پايدا بولادى. حالىق ءبارiبiر ۇمىتىپ كەتەدi عوي دەپ، بۇل سۇراققا ەشكiمنiڭ جاۋاپ بەرگiسi كەلمەيدi. حالىق بۇنى ەشقاشان ۇمىتپايدى. جاعىمسىز جايلاردىڭ بارلىعى جيناقتالىپ جاتىر.

بiز ساياساتكەرلەر رەتiندە بiر جاعىنان ۇسىنىس جاساپ، ەكiنشi جاعىنان ۇنەمi جامان جاعدايعا دايار بولۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا وقتىن-وقتىن جينالىپ بiر-بiرiمiزگە: «ال ەگەر وقيعا ولاي ەمەس بىلاي بولسا قايتەمiز؟» - دەگەن ساۋالدار قويامىز. ارقيلى جاعداي بولۋى مۇمكiن. ەشكiم دە ماڭگiلiك ەمەس. نازارباەۆ تا، مەن دە ماڭگiلiك ەمەسپiز. جەر - ماڭگiلiك، قازاق حالقى - ءماڭ­گiلiك. تاعدىردىڭ جازۋىمەن قولى­مىز­عا تيگەن تاۋەلسiزدiكتەن قايت­سەك ايىرىلىپ قالمايمىز؟ اڭگiمە وسى بي­لiككە نە iستەۋ كەرەكتiگiن ايتۋ جا­يىندا بولىپ وتىر. ولار ونى iسكە اسىرعىسى كەلە مە، جوق پا، ونى ۋاقىت كورسەتەدi. ەڭ بولماعاندا، سiز ەكەۋمiز بۇنى انىق بiلەتiن بولامىز. بiز بۇل ماسەلەنi كوتەردiك قوي.

ەلدەگi ارiپتەستەرiمiزبەن وسى جاع­دايدى تالقىلاي كەلiپ، بiز وقيعالاردىڭ ءوربۋ ستسەناريلەرi ولاي دا، بىلاي دا بولۋى مۇمكiن­دiگiنە دايارلانۋدىڭ قاجەتتiگiن ايتتىق. بۇل كەزدە بiز قايدا بولامىز؟ بiز بۇل سىناققا قارسى تۇرۋعا دايارمىز با؟ وعان جاۋاپ بەرە الامىز با؟

ەگەر مەن ەلدە جارماحان ايتبايۇلى مەن بولات مۇقىشۇلىنىڭ قاسىندا بولسام، سiزدەر ماعان باسقاشا سۇراقتار قويعان بولار ەدiڭiز­دەر. بiراق مەن شەتەلدەمiن. شەتەلدە ءجۇرiپ، قانداي بولسىن ۇسىنىس جاساۋعا بولادى. بiراق جاساعان ۇسىنىسىڭدى ەرتەڭ بيلiك ەش ماعىناسى جوق دەپ ايتپايتىنداي بولۋى كەرەك. ول ونى قابىلداماۋى دا مۇمكiن.

جەتەكشIگە جەتIم ۇكIمەت

- وسىدان 15 جىلداي بۇرىن، 1994 جىلدىڭ قازان ايىندا، مۇمكiن، قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىنداعى ەڭ بiر كۇردەلi كەزەڭدە سiز ەل ۇكiمەتiنە باسشىلىققا كەلدiڭiز. سiزدiڭ كابينەتiڭiز تۋرا ءۇش جىل جۇمىس iستەدi. سiز ءوزiڭiز كەتتiڭiز بە، الدە سiزدi كەتiردi مە؟ كارiم ءماسiموۆ ۇكiمەتiنiڭ ۇزاق وتىرۋىنىڭ قۇپياسى مەن ونىڭ تيiمسiز جۇمىس iستەۋiنiڭ سەبەبiن قالاي تۇسiندiرەر ەدiڭiز؟

- ءماسiموۆ ۇكiمەتiنiڭ تيiمسiزدiگi سيپاتىنا، تاجiريبەسiنە جانە بiلiمiنە بايلانىستى. ولار كوش باستايتىن تۇلعالار ەمەس، ال ونىڭ ءوزiن ونداي دەۋگە مۇلدەم كەلمەيدi. ال ولاردىڭ بيلiكتە وسىنشاما وتىرۋىنىڭ الدەبiر قۇپياسى جوق، ماسەلە داعدارىستا. مۇمكiن، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ونى اۋىستىرۋعا وسىدان جارتى جىل بۇرىن دايار بولعان شىعار. بiراق كiمگە اۋىستىرادى؟ قايتادان ساپىرىلىستىرا ما؟

«نۇرسۇلتان ءابiشۇلى، بiز بۇل مiندەتتi موينىمىزعا الىپ، ارەكەت ەتۋدiڭ مىناداي جوسپارىن ۇسىنامىز»، - دەيتiن ادامداردىڭ توبى بار ما؟ ونىڭ قول استىندا مۇنداي توپ جوق. ەلدە ونداي ادامدار بار، بiراق ونىڭ قول استىندا جوق.

ماسەلەنiڭ نەدە ەكەندiگiن ءتۇسiنiپ وتىرسىز با؟ حالىققا كاسiبي اتقارۋشى بيلiك، كاسiبي ۇكiمەت قاجەت. پرەزيدەنت نازارباەۆقا كاسiبيلiك­تەن بولەك جەكە وزiنە ادالدىعى، بەرiل­گەندiگi قاجەت. ءوزiن-ءوزi قۇرمەتتەيتiن كاسiبي ادامداردىڭ وتە بەرiلگەن ادال بولاتىن جاعدايى سيرەك كەز­دەسەدi. ولار ادال، بەرiلگەن بولۋى مۇمكiن. بiراق ارا-اراسىندا قالاي باسقارۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە قاتىستى پiكiرتالاستار بولىپ جاتادى. بارى - وسى. وندا وزگە ەشقانداي قۇپيا جوق.

قوعامنىڭ ءتوزiمi تاۋسىلىپ، «تارس جارىلعانشا» نازارباەۆ شىداي تۇرادى. جاعىمسىز جاعدايلار شەكتەن اسىپ كەتكەندە، ول جiبەرۋگە ءماجبۇر بولادى. ءوزiڭiز قاراڭىزشى نە بولعانىن: ول ۇكiمەتتەن باعدارلامانى ورىندايمىز دەپ جۇرت الدىندا سەرت الادى.

مەن قازiرگi پرەمەردi جاقسى بiلەمiن. ونىڭ قولىنان نە كەلەتiنiن دە بiلەمiن. نۇرسۇلتان ءابiشۇلىنىڭ قولىندا تاڭداۋ مۇمكiندiگi بولعان جوق. ءماسiموۆتi تاعايىنداۋ كەزiندە ونىڭ الدەبiر باسقاشا سيپاتتارى وعان كابينەت باسشىسى ءۇشiن قاجەت بولىپ كورiنگەن بولار.

مەن وتستاۆكاعا كەتكەلi بەرi كابينەت كابينەت بولۋدان قالدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل ۇكiمەت ەمەس، بۇل - پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنiڭ ءبولiم­شەسi عانا. ولار ءوز ساياساتتارىن جاسامايدى، ولار ونى جۇزەگە اسىرمايدى، ولاردىڭ ءوز باعدارلامالارى جوق. ول جاقتا بارلىعى الدەبiر كوز­قاراس تۇرعىسىنان ءوزارا كەلiسi­لەدi. ەگەر بار بولسا، ولار ونى ايتۋدان قورقادى. ويتكەنi ءار نارسەنiڭ جازاسى بار. ەكi اي بۇرىن ولار مiندەتتi ورىندايمىز دەپ سەرت بەرگەن، بiراق ورىنداپ جاتقان جوق. تاعى دا انت بەرەدi, بiراق ماسەلە وندا ەمەس. ۇكiمەت­تiڭ وتە ءالسiز ەكەنiن كەز كەلگەن باقىلاۋشى بايقاپ وتىرعان بولار. ول تاريح قويناۋىنا كەتەدi.

مەنiڭ جاعدايىما كەلەر بولساق، 1997 جىلى مەنi كەتiرگەن جوق، مەن ءوزiم كەتتiم. مەن قىزمەتتەن كەتۋ تۋرالى كەزەكتi ءوتiنiشiمدi بەردiم، ال ول قابىلداندى.

«بيلIك ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋگە تيIس»

- ءوزiڭiزدiڭ جاقىن اراداعى جوسپارىڭىز جايىندا ايتىپ بەرە الاسىز با؟ قازاقستانداعى وپپوزي­تسيا­نىڭ نە iستەمەك ويى بار؟

- مەنiڭ تۇسiنۋiمشە، وپپوزيتسيانىڭ جاقىن اراداعى جوسپارى - ەلدەگi كوكتەمگi ناۋقاندى باستاۋ. ول جاقىن ارادا وتكiزiلەتiن ميتينگتەن باستالادى. وسىعان بايلانىستى وسى مۇمكiندiكتi پايدالانا وتىرىپ، «ازات­تىق» راديوسىنىڭ تىڭدارماندارى مەن وقىرماندارىنا وسىنىڭ بارلىعىنا قاتىسىڭىزدار دەگiم كەلەدi. ساياسي ميتينگiگە مiندەتتi ءتۇر­دە قاتىسۋ سiزگە جانە سiزدiڭ بولاشاعىڭىز ءۇشiن عانا ەمەس، ول قازiرگi بي­لiككە دە قاجەت. ول حالىقتىڭ ەنجار ەمەستiگiن، بەلسەندiلiگiن، نە بولىپ جاتقانىن بiلگiسi كەلەتiنiن جانە ءوز­گەرiستەردi قالايتىندىعىن بiلۋi كەرەك.

وسىدان بiر جىل بۇرىن مەن ءوزiمiزدiڭ ساياسي جەتەكشiلەرiمiزگە، ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمدارعا، ءتۇرلi ۇيىمدارعا قوعامداعى تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتiن الدەبiر يكەمدi ۇيىم قۇرۋ جونiندە ۇندەۋ جاسادىم. ادامدار كوشەگە شىقتى، ەكi اپتاداي تۇرىپ، ءوز دەگەندەرiنە قول جەتكiزدi. ەگەر بيلiك سiزگە نازار اۋدارماسا، تەك وسىلاي عانا جاساۋ كەرەك. ەستەرiڭiزگە سالا كەتەيiن، بiزدiڭ ۇكiمەتiمiز جۇمىس iستەپ تۇرعان كەزدە، بiز ەڭبەكشi­لەر­مەن كەزدەسۋگە باراتىنبىز. قاراعاندىعا، اقسۋعا، پاۆلودارعا، تەكەلiگە باردىق.

بiز تەكەلiگە جۇمىسشىلار الماتىعا جاياۋ ساپارعا شىعايىن دەپ تۇرعان كەزدە باردىق. بiز ادامدارمەن سويلەسiپ، بiرلەسكەن iس-قيمىل جوسپارىن ۇسىنۋ كەرەكتiگiن تۇسiندiك. ەگەر ولار بۇل جوسپاردى قابىل السا، وندا ول سiزگە الدەنەنi جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن مۇمكiندiك بەرەدi. بارلىعى بiردەي بولماسا دا، بۇدان بiر نارسە شىعاتىن. بيلiك ءوزiنiڭ حالقىنا قىزمەت ەتۋگە تيiس. الايدا ونىڭ ورنىنا بiز مىناداي قىزىقتى ساياسي كورiنiس­تەرگە كۋا بولىپ كەلەمiز. مىسالى، «پرەمەر-مينيستر جۇمىس ساپارىمەن الماتىدا بولدى». بۇنىڭ نە ەكەنiن تۇسiنەسiز بە؟ پرەمەر-مينيستر ءوزiنiڭ اۋماعىندا «جۇمىس ساپارىمەن ءجۇر». بۇل نە دەگەن ءسوز؟

ەلدiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiن ارالاۋ - ونىڭ تiكەلەي مiندەتi, ول قازاقستاننىڭ ءار بۇرىشىندا بولۋى كەرەك. بۇل - ونىڭ باستى مiندەتi, بiراق ول «جۇمىس ساپارى» بولماۋى كەرەك. ال ەگەر ول الدەبiر كونفەرەنتسياعا كەلگەن بولسا، وندا بۇنى «رەسمي ساپار» دەپ اتايمىز با؟ بايقاپ وتىرسىز با، بiزدە الگiندەي ساياسي تەرميندەردi جەتە ءمان بەرمەي، قالاي بولسا سولاي قولدانىپ، ونىڭ اقىرى وسىنداي كۇلكiلi جاعدايعا الىپ كەلەدi...

بۇل ساياسي جانە اتقارۋشى بيلiكتiڭ iس-قيمىلىنىڭ دۇرىس ەمەستiگiن بايقاتادى. بۇنىڭ اقىرى ونداي بيلiكتiڭ اۋىسۋىنا الىپ كەلەدi. ماسەلە باسقادا: قازاقستان پرەزيدەنتi قازiرگi جاعدايدى ەل تاۋەلسiزدiگi باستاۋ العان كەزگە قايتادان الىپ كەلۋگە پايدالانىپ، وسىدان 20 جىل بۇرىن مالiمدەگەن جۇيەنi قۇرۋعا ىقىلاس، نيەت تانىتا ما؟ بiز ءالi دە تاڭداۋ الدىندا تۇرمىز. بiز قازiر كورەيا سياقتىمىز. سولتۇستiك نەمەسە وڭتۇستiك كورەيا بولۋىمىز مۇمكiن. قازiرگi بiزدiڭ جاعدايىمىز وتە ۇقساس. ەكi جول بار: جاۋاپ­كەرشiلiك پەن بيلiكتi ءبولiسۋ جولى نەمەسە بيلiكتi باسىپ الۋ جولى. اقىرى، بارلىق ساياسي وكiلەتتiكتەردi قولعا جيناپ العان سوڭ، وزiڭە جاۋاپ­كەرشiلiكتi دە قوسا الۋىڭ كەرەك.

پرەزيدەنتتiڭ مۇنى تۇسiنەتiن­دiگiنە تولىق سەنiمدiمiن. ول بۇل جا­يىندا ەشكiمگە ايتپاۋى مۇمكiن. وعان بiرەۋدiڭ بiر نارسەنi ەسكەرتiپ ايتۋى ەشقاشان ۇناعان ەمەس. وسىعان قاراماستان، بۇگiنگi جاعدايدى پايدالانا وتىرىپ، تاعى دا ايتقىم كەلەدi: ول بۇل جا­يىندا ويلانۋى كەرەك. ويلانباي ما، وندا وزگەشە باعا بەرەمiز.

«زاڭدى تۇردە قايتقىم كەلەدI»

- اكەجان مىرزا، 2003 جىلى 50 جاسقا تولعان كەزiڭiزدە سiز ەلگە قايتۋعا ۋادە بەرگەن بولاتىنسىز. ودان بەرi دە جەتi جىلداي ۋاقىت ءوتتi. جاقىن ۋاقىتتا قازاقستانعا قايتىپ ورالۋ تۋرالى ويىڭىز بار ما؟ ونىڭ ۇستiنە، كەلەسi جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا سiزدi سىرتتاي 10 جىلعا سوتتاعان ۇكiمنiڭ مەرزiمi دە بiتەدi.

- مەن ارقاشاندا ءوز ەلiمدە تۇرىپ ەڭبەك ەتكiم كەلگەن. 2001 جىلى مەنiڭ بۇل فارسقا قاتىسۋىم تۋرالى كوپتەگەن پiكiرتالاستار بولدى. ەشقانداي ءادiل سوتتىڭ، ءوزiڭدi سوتتا ناقتى دالەلدەر ارقىلى قورعاۋعا مۇمكiندiك بولمايتىنىن جاقسى ءتۇسiندiم. مەن كiشكەنتاي بالا ەمەسپiن، سول كەزدە اڭگiمەنiڭ قايدا بارا جاتقاندىعىن جاقسى ءتۇسiندiم.

مەنiڭ وسى جاعدايدى پايدالانا وتىرىپ ايتقىم كەلەتiنi: وسىدان ەكi ايداي بۇرىن «ك-پليۋس» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىمدا سول كەزدەرi ماعان قارسى جۇمىس iستەگەن جەدەل-تەرگەۋ توبىنىڭ جەتەكشiلەرiن ەسكە الىپ كەتتiم. ولار دا، اۋسترياداعى بۇرىن­عى ەلشi راحات اليەۆ تە ماعان قارسى تاعىلعان ايىپتاردىڭ بارلىعى قولدان جاسالعانىن مويىندادى. سiزگە ايتا كەتەيiن دەگەنiم - مەن دە، حالىقارالىق باقىلاۋشىلار دا، ەقىۇ دا بۇعان ەشقاشان كۇمان كەلتiرگەن ەمەس. ەۋروپالىق پارلامەنت بۇعان جاۋاپ رەتiندە ماعان بوستاندىق پاسپورتىن بەردi.

مەن بۇنى ەشقاشان كەدەرگi دەپ قابىلداعان ەمەسپiن. بۇگiندە مەم­لەكەتتiك ماشينا، ارناۋلى ورگاندار مۇلدەم تيiمسiز. بۇنى ءومiردiڭ ءوزi كورسەتتi. الايدا ولاردىڭ بارلىعى بiرiگiپ، بiر ادامعا قارسى كۇرەسكەن كەزدە وتە كۇشتi. ولار جاكiشەۆتi ال­داپ تورعا ءتۇسiرiپ، سودان سوڭ تۇتقىنداي الادى. ءابiلازوۆتi قاماپ، سوتتاپ، تۇرمەگە وتىرعىزىپ، ودان سوڭ شىعارا الادى. بiراق ولار ەلدi قورعاي المايدى. سوندىقتان دا مەن ەلiمiزدi جەتiلدiرۋ كەرەكتiگiن، قوعامنىڭ سوعان مۇقتاجدىعىن ۇنەمi ايتىپ كەلەمiن. ولاي جاساۋعا بiزدە ءالi دە مۇمكiندiك بار، بiز ءالi ەشكiمگە باعىنىشتى بولا قويعان جوقپىز. بiراق ەگەر بۇنى ءجۇ­زە­گە اسىرماساق، ونداي قاۋiپ بار.

ال ەندi مەنiڭ قايتىپ كەلۋ تۋرالى وتiنiشiمە كەلسەك، مەن ادامداردىڭ سەنiمiن جوعالتقىم كەلمەيدi. بiراق مەن ەلدە بولدىم، زاڭسىز تۇردە. الايدا بيلiك ماعان قاتىستى ءوزiنiڭ قاتەلiگiن مويىنداعان سوڭ، مەن زاڭدى تۇردە اقتالىپ كەلگiم كەلەدi. ارينە، مەن ءوز ەلiمدە ەڭبەك ەتكiم كەلەدi. اللا جازسا، كەزدەسەرمiز.

-    اكەجان مىرزا، اڭگi­مەڭiز ءۇشiن راقمەت.

سۇلتان حان اققۇلۇلى،

Azattyq.org

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 13 (50) وت 31 مارتا 2010 گ.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ - «اكەجان قاجىگەلدين نازارباەۆتىڭ الدىنداعى ەكI جول جونiندە نە دەدi?»