ول ۇلتىن شەكسىز ءسۇيدى
زورلىق،زۇلىم جىعىلار جىلدار كەلەر،
ازات، كۇشتى، الىپ جۇرت كۇتەر، بىلەر.
ەسكە الىپ، بوساعان جۇرت قابىرىنە كەپ،
سەندەردى ايتىپ، ادال، كوز جاسىن توگەر.
سۇلتانبەك قوجانوۆ
«جانازا مارشى»
مەنىڭ اتام سۇلتانبەك قوجانوۆ 1894 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىندە، قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىنا قاراستى اقسۇمبە اۋىلىندا كەدەي قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول وتە زەرەك بولىپ وسكەن. قازاق بايلارى ءوز بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرۋگە قورىققان. Cۇلتانبەككە تۇركىستان ورىس-تۇزەم مەكتەبىنە تۇسۋگە تۋرا كەلدى. ول وقۋ ءۇشىن ەتىكشىنىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ەسكىشە حات تانىعانمەن، ورىسشا ەشبىر ءسوز بىلمەي مەكتەپتە ۇزدىك وقىپ، قالالىق ۋچيليششەنى، تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىن وتە جاقسى بىتىرگەن.
سۇلتانبەك قوجانوۆ 20-عاسىرداعى قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى. ول ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جۇمىسىنا 1915-ءشى جىلدان باستاپ بەلسەنە كىرىستى. 1916-شى جىلى ورتا ازيا مەن قازاقستاندى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس جالىنى شارپىدى. حالىق وتارلىق ەزگىگە قارسى شىقتى.پاتشا ۇكىمەتى كوتەرىلىستى قارۋلى كۇشپەن باسىپ تاستادى. ەل جاعدايى ناشار، شارۋاشىلىق دەڭگەيى تومەن ساۋاتسىز، قاراڭعى، كەدەي قالپىندا قالا بەردى.
وسىنداي كەزەڭدە تۇركىشىل جاستار «كەڭەس» اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇردى. «كەڭەس»-ءتىڭ ءبىرىنشى ۇيىمداستىرۋشىلارى ىشىندە سۇلتانبەك تە بولعان. الدىنا زور ماقسات قويا بىلگەن ازامات تۇركى حالىقتارىن (قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن) شەتتەتۋگە قارسى شىقتى.سول پىكىرىن 1917-ءشى جىلى وتكەن كەڭەستەردىڭ ءىىى سەزىندە ايتقان بولاتىن.
1918 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان سۇلتانبەك تەك جاقسىلىق كۇتتى. بىراق ساياسي احۋال مۇلدەم باسقاشا وربىگەنى ءمالىم.
مەشىت ۇستەمدىگىن ورناتۋعا تالپىنىپ،مۇسىلمان ۋاكىلدەرى بۋرجۋازيانى دىننەن شەتتەتۋگە تىرىستى. ءدىنباسىلاردىڭ ەلەۋلى توبى حالىقتىڭ ءدىني-سانا سەزىمىنە سۇيەنىپ، «ۇلەما» اتتى ۇيىم قۇرعان. س.قوجانوۆ رەداكتور بولعان «بىرلىك تۋى» گازەتى ۇلەمىستەرمەن قاجىرلى كۇرەس باستادى.
1928 جىلعى كامپەسكە قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءومىرىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى.كامپەسكەدەن كەيىن ۇكىمەت قازاق پەن ورىس بايلارىن بالا-شاعاسىمەن تۇگەلدەي قاڭعىرتتى.قازاق حالقىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋىنە،تەڭدىككە، دەموكراتياعا، ءسوز بوستاندىعىنا، ۇلتتىق ءتىلدىڭ، مادەنيەتتىڭ دامۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋ باستالدى.
1931 جىلى بايتاق قازاق دالاسىنا بىردە-ءبىر تامشى جاڭبىر تامعان جوق. قاتتى قۇرعاقشىلىق، كامپەسكە، حالىقتىڭ ءدىني سانا-سەزىمى،ساۋاتسىزدىعى،كەدەيلىگى،قوعامدىق قايشىلىقتار،پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى كولونيالدىق ەكسپانسياسى قازاق حالقى جارتىسىنىڭ 1932-1933 جىلدارى بولعان اشارشىلىقتان قىرىلۋىنا اكەلگەن.بۋحارين اشتان ءولىپ جاتقان قازاقتاردى كورىپ: «مىنە، يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى»،-دەپ كۇيزەلگەن كەزدە ستالين ۆەنەتسياعا كەڭەس ەلىنەن بيداي مەن قانت تولعان 30 جۇك كەمەنى جىبەرگەن. بىراق يتاليانىڭ كوسەمى ۋكراينا مەن قازاقستاننىڭ حالقى اشتان ءولىپ جاتقاندىعىن ايتىپ،كەمەنى قابىلدامادى. (بۇل ەستەلىك جازۋشى ح.ءابدۋليننىڭ ماقالاسىنان الىنعان*).
قازاق ەلىنىڭ تۇگەلدەي ازىپ-توزۋىنا توز (قازاقشا: وەشس-ورتا ەگىن شارۋاشىلىعى سەرىكتەستىگى) ىقپال ەتكەن. بايلاردان جينالعان مال-مۇلىكتى «شولاق بەلسەندىلەردىڭ» وزدەرى ءبولىپ الاتىن. ال بۇل ماسەلەنى تالقىلاعان جيىنداردا 70 پايىزى كەدەي-باتىراقتارعا ۇلەستىرىلدى، 30 پايىزى كوللەكتيۆ، ارتەلدەرگە بەرىلدى، كەدەيلەردىڭ تۇرمىسى كوتەرىلە باستادى دەپ جۇرتتى الداعان.
قوجانوۆ 1918 جىلى تۇركىستانداعى اشارشىلىقپەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسيانى باسقاردى.ازىق-تۇلىك جيناپ، كەدەي، اش ادامدارعا تاراتقان.
«سۇلتانبەكتىڭ شۇلەن كوجەسىن-اي»،-دەپ قاريالار وسى كۇنگە دەيىن كوزدەرىنە جاس الىپ، ەستەرىنە تۇسىرەدى. قىرۋار كىسى قۇربان بولىپ كەتكەندە، ولار امان قالعان.
1918-1919 جىلدارى قوجانوۆ رايپرودكومنىڭ سەكرەتارى، حالىق ۋەزد بولىمىندەگى ينسترۋكتور، ۋيسپولكوم مۇشەسى، سىرداريا رەۆكومىنىڭ توراعا قىزمەتتەرىن اتقاردى.
سۇلتانبەكتى تاعى ءبىر قىرىنان تانىتاتىن «ەسەپ تانۋ قۇرالى» اتتى وقۋلىعى. ول كوپشىلىككە ارنالعان قازاق مەكتەبىنىڭ ماتەماتيكادان ءبىرىنشى وقۋلىعى بولاتىن. كىتاپ وتە تۇسىنىكتى، قىزىقتى جازىلعان. اريفمەتيكانىڭ نەگىزگى تاسىلدەرىنەن باسقا دا قىر-سىرلارىن اشا تۇسەدى. بۇل وقۋلىق قازىرگى بالالارعا دا پايدالى بولار ەدى.
قوجانوۆتىڭ حالىققا ەرەكشە تانىلعان كەزى وتكەن عاسىردىڭ 20-نشى جىلداردىڭ باسى.1920 جىلى ول ركپ (ب) قاتارىنا قابىلدانىپ،تۇركىستان ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ V سەزىندە تكپ وك-نىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. وسى وتىرىستا ديقانشىلاردىڭ جەر مەن سۋدى پايدالانۋعا دەگەن قۇقىعى تەڭەستىرىلدى. جەرگىلىكتى كەدەيلەر باسىبايلىلىقتان بوساتىلدى. ەڭبەكشىلەرگە جەر بەكىتىلدى.
حح عاسىردىڭ 1920-30 جىلدار سۇلتانبەكتىڭ قىزمەتتىك ءومىربايانىندا ەڭ جاۋاپتى، جەمىستى، بەدەلىنە بەدەل قوسقان كەزەڭى بولاتىن.تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
1922 جىلى قوجانوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى.تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر-سۋ حالىق كوميسسارى لاۋازىمىنا 1923 جىلى بەكىتىلدى. حالىقتىڭ شىن جاناشىرى ەكەنىن كورسەتىپ، كوپتەگەن كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشتى. شاپشاڭدىعى، ەڭبەكقورلىعى بىرنەشە قىزمەتتى قاتار اتقارۋىنا مۇمكىنشىلىك تۋعىزدى.
1920-24 جىلدارى كەڭەستەر وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى X, XIII, XIV سەزدەرىنىڭ،تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسى V-VIII سەزدەرىنىڭ،تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرى IX-XIII سەزدەرىنىڭ ماجىلىستەرىنە سۇلتانبەك قوجانوۆ بەلسەنە قاتىستى. ءاربىر سەزد جيىلىسىندا سۇلتانبەك ءوزىنىڭ ويلى ۇسىنىستارىن ايتىپ، ىسكەرلىگىن تانىتتى.
العىر قابىلەتى، تەرەڭ ءبىلىمى، قايسار مىنەزى تۋرالى ەلدە كوپ اڭىز-اڭگىمەلەر تاراعان. قوجانوۆتىڭ ەڭ ءبىر ەستە قالار قاسيەتى - بىلىمگە قۇشتارلىعى. «ول قىسقا عانا عۇمىرىن ىزدەنۋمەن وتكىزدى»،-دەگەن زايىبى گۇلاندام.
1921 جىلى بۇكىلوداقتىق 12-ءنشى سەزدە قازاقستاننىڭ جاعدايىن اشىپ ايتىپ، كوكەيىنەن كەتپەيتىن ۇلت ماسەلەسىنە دە جەكە توقتالادى. پاتشالىق قۇرىلىس تۇسىندا تەڭدىك كورمەگەن حالىقتارعا ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى.ۇلتتاردىڭ سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن دامىتۋ جولدارىنا توقتالدى.
جالپى جۇرتقا ارنالعان ۇلت مەكتەپتەرىن، كاسىپتىك وقۋ ورىندارىن كوبىرەك اشۋ كەرەگىن انىق كورسەتتى. «ەۋروپا مەكتەپتەرىن ۇلگى رەتىندە العانمەن، ولارداعى وقۋ پروتسەسسىن انا تىلىندە وتكىزۋ كەرەك»،-دەپ ءوز ۇسىنىسىن جەتكىزدى.
جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن مامان كادرلار دايىنداۋ، كۋرستار، ينستيتۋتتار اشۋ ماسەلەسىنە دە توقتالدى. ينستيتۋتتارعا ءتۇسۋ ءۇشىن جاستارعا دايىندىق كورسەتەتىن كۋرستار، بولىمدەر اشىپ، كومەكتەسۋ قاجەتتىگىن باسا ايتتى.
پىكىرلەرى ۆ.لەنينگە دە ۇنادى.ارقاسىنان قاعىپ، «جارايسىڭ، قىزۋقاندى قىرعىزىم»،-دەپتى كوسەم. لەنين ەلدىڭ جاعدايىن سۇرايدى، ەكەۋى حالىقتى تولىق ساۋاتتاندىرۋ، اعارتۋ جولى تۋرالى اڭگىمەلەسەدى.
«سۇلتەكەڭ ۇيگە وتە قۋانىشتى كەلدى. كوڭىلى ءجيى ءبىر نارسەگە تولماي ءجۇرۋشى ەدى»،-دەپ گۇلاندام اجەمىز ەسىنە الاتى. سول ۋاقىتتاعى لەنيننىڭ وزىمەن سويلەسكەن از كىسىلەردىڭ ءبىرى قوجانوۆ بولاتىن. اڭگىمەنىڭ سوڭىندا كوسەم جاس قايراتكەرگە ەلدى تولىق ساۋاتتاندىرۋ، اعارتۋ ءىسىن باسقاراسىن دەپ كەڭەس بەرىپتى.
ءبىلىم تاراتۋ ءىسى تەڭدىك، ەركىندىك جاعدايىندا وتكىزىلدى. سول ءىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، جۇزەگە اسىرۋشىسى قوجانوۆ بولدى. «سۇلتانبەك قوجانوۆ بۇل قىزمەتتە 1921 جىلدىڭ قازانىنان باستاپ جۇمىس ىستەگەن. ءوزىنىڭ قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان مەرزىمىندە ونىڭ ناقتى جەتەكشىسى رەتىندە كورىندى: كۇش-قۋاتى زور، ينيتسياتيۆالى، ءوزىنىڭ ۆەدومستۆوسىنىڭ جۇمىسىن ورتاق مەمەلەكەت مىندەتتەرىمەن ۇشتاستىرىپ وتىردى، قىزمەتكەرلەردى جانە باسشىلاردى ىرىكتەۋدەگى قابىلەتى زور، بەلگىلەنگەن مىندەتتەمەلەردى جۇزەگە اسىرۋدا تالاپشىل. قوجانوۆ جولداس نەگىزگى قىزمەتىنەن باسقا جەر شارۋاشىلىعى جونىندەگى حالىق كوميسسارى قىزمەتىن اتقاردى، مۇندا دا ول ءوزىن تۇركىستان جاعدايىن بىلەتىن جاقسى باسشى رەتىندە تانىتا ءبىلدى.»*
قاي سالادا بولسا دا قوجانوۆتىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ويلاعانى ۇلتتىق مۇددە ەدى. ول ءۇشىن ىمىراسىز كۇرەستى. ەڭبەكشىل حالقىمەن جاقسى بايلانىس ۇستاپ، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەنيەت ماسەلەلەرىن شەشۋگە تىرىسقان.
سۋرەتتە: س.قوجانوۆتىڭ جارى - گۇلاندام
بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەسىن قالاسقان كورنەكتى ساياساتشى، مەملەكەت قايراتكەرى وزىندىك كوزقاراسىن ءاردايىم اشىق، باتىل تانىتىپ وتىردى.
قوجانوۆ قازاقيانىڭ جەر-سۋ مەن ەل-جۇرتىن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناۋشى قايراتكەرلەردىڭ كوشباسشىسى بولدى. ءاردايىم كوتەرەتىن ماسەلەسى-جەر ماسەلەسى. لەنيننىڭ جەر تۋرالى دەكرەتى شىققاننان كەيىن سۇلتانبەك قازاق حالقىن وتىرىقشىلىققا، ەگىن ەگۋگە شاقىرعان. ءوزى دە بوس ۋاقىتىندا جەرلەستەرىنە ماقتا ءوسىرۋدى ۇيرەتكەن ەدى.
تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر-سۋ حالىق كوميسسارى رەتىندە ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭدە كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋگە تۋرا كەلدى: «وتارشىلاردىڭ تارتىپ العان جەرىن تۇگەل قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتەمىن»،-دەپ سويلەگەن دە كەزى بولعان. كوزقاراسى دۇرىس بولعانىمەن، سول ۋاقىتقا قالىپتاسقان دۇنيەنى قايتارۋ قيىنعا سوعار ەدى. سوندا دا شەشىمگە كەلگەندە قوجانوۆتىڭ پىكىرى ەسكەرىلگەن.
سۋرەتتە: قوجانوۆ وتباسىمەن
قوجانوۆ قايراتتى، مىقتى قايراتكەر، بىلىكتى ۇستاز عانا ەمەس، ول عالىم، العىر پۋبليتسيست، ءبىلىمدى جۋرناليست، دارىندى اقىن، الىمدى اۋدارماشى، سەزىمتال ادەبيەتتانۋشى. كوپتەگەن ماڭىزدى ماقالالار، ولەڭدەر، تولعاۋلار، ەسسە «اك جول» گازەتىندە (1920-1925 جج.), «شولپان» جۋرنالىندا (1923 ج.), «بىرلىك تۋى» گازەتىندە (1917-1918 جج.),تاعى باسقا باسىلىمداردا «تارلان»، «توقپاق» دەگەن لاقاپ اتتارمەن شىققان.
قازاق ەلىنىڭ بىرلىگى قوجانوۆتىڭ ءبىرىنشى تاقىرىبى بولاتىن.1923 جىلى جازعان ماقالاسىندا ناۋرىزدى مۇسىلماندىقتان بۇرىن شىققان مەيرام دەپ ەسكەرتكەن. كوكتەم مەيرامىن تويلاۋعا شاقىردى. كينو-عا (كازاحسكي ينستيتۋت نارودنوگو وبرازوۆانيا)تۇسكەن العاشقى 300 جاس تۇلەك تۋرالى ماقالاسىندا ءوزىنىڭ شىن شاتتىق پەن ماقتانىشىن بىلدىرگەن. وسى وقۋ ورنى قۇرىلىسىنا سۇلتانبەك بەلسەنە قاتىسقان. «قىرعىز-قازاق بىرلىگى»، «حالىق اعارتۋ مايدانىنا كۇشتى اۋدارۋ كەرەك»، «وتىرىقشى بولىپ جەر يەلەنۋ كەرەك»، «قۇرعاق قاسىق تاماق جىرتادى»، «جۇرتشىلىقتىڭ مىندەتى»، «جاس بۋىن، جاڭا جۇرت، جاڭا جولعا ءتۇسسىن!» تاعى باسقا قوجانوۆتىڭ كوپتەگەن ماقالالارى جارىق كوردى.
قوجانوۆ وتە باي حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسەم، ادەمى، اسەرلى ۇلگىلەرىنەن ۇيرەنىپ وتىرعاندىعى بايقالادى. قايراتكەر پوەزياسىندا، پۋبليتسيستيكاسىندا كوپ قىسقا-نۇسقا تۇردەگى ماقال-ماتەلدەردى قولدانعان. مىسالى، «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن»، «بۇكىل دۇنيەگە وكپەلەگەن نەمەگە ۇقساپ قازاق وتىر». حالىق سوزدەرىنىڭ ءدامدى ۇلگىلەرىن پايدالانعان:
«جۇرتقا سەنگەن تارىقپاس،
كىسىگە سەنگەن مولىقپاس.
ءوزى اقىماق ادامعا،
ادال جولداس جولىقپاس».
قازاق وقىرمانىنا قىزىقتى دا پايدالى شىعارمالاردى، سونىڭ ىشىندە د.بەدنىي، ك.بالمونتتىڭ جازعان ەڭبەكتەرىن، اۋدارعان.
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ا.شاريپوۆ سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ادەبي-پۋبليتسيستيكالىق مۇراسىن زەرتتەپ، «سۇلتانبەك قوجانوۆ. شىعارمالارى» اتتى كىتاپ باستىردى. اياۋلى ازاماتتىڭ ءومىرى قيىلعاننان كەيىن ءارتۇرلى مۇراعاتتاردا شاڭ باسىپ جاتقان، جاريالانباعان ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. ونىڭ الدىندا ج. الماشەۆتتىڭ «تۇرمەدە سونگەن شىراق» كىتابى شىقتى.
1924 جىلى ابايتانۋعا بايلانىستى ۇرىمتال تۇستا «قازاقتا جازبا ادەبيەتىنىڭ اعاسى اباي بولماسا، احمەت بولماسا،كىم بولادى؟ اباي قۇنانباەۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ رەۆوليۋتسيا دامۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن... قازىرگى رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ بارلىعى دا اباي مەن احمەتتىڭ شاكىرتى»،-دەپ تۇيەدى قوجانوۆ («اك جول»،1923 ج.). «سۇلتانبەكتىڭ قادىر-قاسيەتىن ارتتىرار ءىسى - اباي مەن احمەتتىڭ قازاق ادەبي ءتىلىن جەتىلدىرۋدەگى ەڭبەگىن، ماعجاننىڭ اقىندىق قۇدىرەتىن جۇرتتان بۇرىن تانىعانى، اسقاق باعالاعانى»،-دەپ جازادى پروفەسسور ت.قوجاكەەۆ.
قايراتتى ازاماتتى جاقسى بىلەتىن بەلگىلى جۋرناليست ج.بەكتۇروۆ: «س.قوجانوۆ سەكىلدى العىر، جىگەرلى، حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن، ءتىلى وتكىر، بەدەلدى باسشى قىزمەتكەرلەردى دوپتاي دومالاتىپ، اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي ايداتىپ، ءبىر ورىندا كوپ وتىرعىزبايتىن مىقتى ءبىر كۇشتىڭ بولعاندىعى اقيقات»،-دەپ جازعان.
ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ ايتۋىنشا، «سوزگە تاپقىر، كەڭ تۇلعالى كىسى. قىزىل تىلگە كەلگەندە مەن ونداي شەشەن ادامدى كورگەن ەمەسپىن. اشۋى جوق، مىنەزى دارقان، سوزدەرىن تاستاي ەتىپ ايتاتىن ارىستاننان تۋعان كەمەڭگەر ادام ەدى».
كەڭەس ەلىندە ماقتا شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى قوجانوۆتىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
تۋىسقان تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ەلدىگى، مادەني-اعارتۋ ماسەلەسىنە ۇمىتىلماس ءىز قالدىردى. ولاردىڭ قامقورشىسى بولاتىن. «ورتا ازيا ءhام قازاق ۇلتى»اتتى ماقالاسى دا ىنتىماققا شاقىرعان دۇنيە ەدى.
قوجانوۆ ورتا ازياداعى ءار ۇلتتىڭ ءوز شەكاراسى بولۋىن ارمانداعان.
1924 جىلعى ورتا ازياداعى ۇلتتىق ءبولىنىستى مەجەلەۋ كومپانياسىندا سۇلتانبەك وزىنشە كوزقاراس تانىتتى. ۇسىنعانى: تۇركى تىلدەس ەلدەردى ءبىر فەدەراتسياعا اينالدىرۋ شاراسىن ەكونوميكا تۇرعىسىنان باستاپ، ساياسي جانە اكىمشىلىك باعىتتا جەتىلدىرۋ. ول ءىستىڭ وڭ ىقپالىن دا انىقتاعان.
ۇلتتىق مەجەلەۋ سىندى ساياسي ناۋقاندا قوجانوۆ مەملەكەتتىك كوزقاراس بىلدىرگەن. ماسەلەن «تاجىك اۆتونومياسىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى وسىنداي از بولسا-ۇلتتىق ساياساتىمىزدىڭ ۇتىلعانى»،-دەپ تۇسىندىرگەن.
«قوجانوۆ بولماسا، تاجىك رەسپۋبليكاسى دا بولماس ەدى» (ابدۋللاەۆ).
سۇلتانبەك قوجانوۆ ەڭبەكشىلەردى ينتەرناتسيونالدى مادەنيەتكە شاقىراتىن. قىزمەتتەسى م.ماريانوۆسكي بىلاي دەپ جازىپتى: «...ەتو بىل كريستالليچەسكي چيستوي دۋشي چەلوۆەك، يستيننىي درۋگ كازاحسكوگو، رودنوگو ەمۋ نارودا، بىل درۋگوم ۆسەح نارودوۆ سسسر. ەتو بىل چەلوۆەك يسكليۋچيتەلنو سكرومنىي ي پروستوي. ون ۆسەگدا بىل وستروۋمنىم ي ۆەسەلىم».
ۇلتتاردىڭ تەڭ قۇقىلى ءوز ءتىلىن، مادەنيەتىن دامىتىپ، ءومىر سۇرۋىنە ۇلكەن اسەر ەتكەن. حالقىنىڭ اراسىندا جۇزگە، جەرگە ءبولىنۋ دەگەن تۇسىنىككە سوققى بەرىپ وتىرعان، كوپشىلدىكتى ماقۇل ەتكەن.
1923 جىلى ركپب ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇلت رەسپۋبليكالارى مەن وبلىستاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىمەن وتكىزگەن ءتورتىنشى كەڭەسىندە قوجانوۆ تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاعدىرىن،بولاشاعىن تەرەڭ تالقىلاۋعا سالدى. ستالين قوجانوۆتىڭ سويلەگەن سوزىنە جاقسى باعا بەرىپ، كەمشىلىكتەرىنە نازار اۋداردى. كەڭەستە قوجانوۆقا ۇسىنعان حاتىندا: «...مەن ءسىزدىڭ دوسىڭىز، جولداسىڭىز بولۋعا دايىنمىن»،-دەپتى. س.مۇقانوۆ ء«ومىر جولى»كىتابىندا سۇلتانبەكتى ء«ارى وڭشىل، ءارى ۇلتشىل» دەپ جازعان. «كەڭەس وكىمەتىنە سۇلتانبەكتىڭ وڭشىلدىعى وكتيابر جەڭىسىنە اشىق قارسى كۇرەسكەن وڭشىلدىق ەمەس. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءوز ىشىندەگى وڭشىلدىق»،-دەپ ءتۇسىندىردى ت.قوجاكەەۆ. سول كەڭەستە باتىل سويلەيتىن قوجانوۆ «تۇركىستاننىڭ ماڭدايىنا قانشا كەڭەستىك جازۋ جاپسىرعانمەن، وتار وسى كۇنگە شەيىن وتار قالپىندا قالۋدا»،-دەگەنىنە ستالين «ۇلتشىل» دەپ ساياسي باعا بەرگەن.
سۋرەتتە: قوجانوۆتىڭ بالالارى
ءبىر كۇنى سۇلتانبەك ءستاليننىڭ: «ورتا ازيانىڭ شىڭعىس حانى، سويلە»،-دەگەن مىسقىل ەسكەرتۋىنە: «بۇل جەردە گرۋزين كىنازى دا سويلەپ جاتقان جوق پا؟» - دەپ دەرەۋ ىلە جاۋاپ بەرىپتى. بۇل قايساردىڭ باتىلدىعى باس حاتشىعا ءسوز جوق جاقپادى.
قوجانوۆ كادر ماسەلەسىنە ۇنەمى اينالىپ سوققان. شيراق، كوپشىل بولعاندىقتان، جاستاردى سۇيگەن، ستۋدەنتتەرمەن سىرلاس بولعان. ول جاستاردىڭ بولاشاعىنا، قوعامدى العا اپارۋداعى اتقارار قىزمەتىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. بىلىمگە، ونەرگە قۇشتار، تالانتتى، تالاپتى، دارىندى جاستاردى تاڭداپ، وقۋعا تارتتى. باسشىلاردى بۇزىلماعان بۋىننان ازىرلەۋ، ەندى-ەندى جەتىپ كەلە جاتقان بالالاردان جاقسى مامان ءوسىرۋ كەرەك دەپ ساناعان.
سۇلتانبەكتىڭ اقىلدىلىعى، نامىسشىلدىعى، ەڭبەكقورلىعى، ادامگەرشىلىگى جانە حالىقتىڭ اراسىندا وتە بەدەلدى بولعانى وعان ۇلكەن جول اشتى. وتىز جاسىندا ول حالىق تانىعان كوسەمگە اينالدى. ولكەلىك كوميتەتتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ تاعايىندالدى. قازاقتان شىققان تۇڭعىش حاتشى سۇلتانبەك قوجانوۆ بولدى.
1925 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسى كەڭەسىنىڭ V سەزىندە قوجانوۆتىڭ ايتقان تاريحي ۇسىنىسى بويىنشا استانا قىزىلوردا بولىپ، قىرعىزدار دەپ اتالىپ كەلگەن قازاقتارعا ءتول اتى قايتارىلدى. كەڭەستىڭ اقىرعى شەشىمى بويىنشا رەسپۋبليكامىز قازاق اسسر دەپ اتالاتىن بولدى. جاۋاپتى حاتشى استانانى كوركەيتۋگە كوپ كۇش جۇمساعان بولاتىن. دارىندى دا ينيتسياتيۆالى باسشى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ۇلكەن كورمەسىن اشقىزدى. ول حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرىپ، بولاشاققا زور سەنىممەن قاراۋعا جەتەلەدى.
سۇلتانبەك اتامنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، ساياسي قىسىمعا ۇشىراعان ۋاقىتى سول كەزدەگى بيلىكتەگى «شاش ال دەسە، باس الاتىن» باسشىلاردىڭ قىزمەتكە لەك-لەگىمەن كەلۋىمەن بايلانىستى.
نانەيشۆيليدىڭ ورنىنا كەلگەن فيليپپ گولوششەكين ەل-جەر جاعدايىن بىلمەي، قازاق جەرىن العاش رەت باسىپ تۇرىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ دامۋ جولىن «كىشى وكتيابرمەن» باستادى. ول قازاق ەلىن السىرەتۋ جوسپارى بولاتىن.
ءبىر عانا مىسال. «زا پارتيۋ» جۋرنالىندا: «...يزدايۋتسيا نا كازاحسكوم يازىكە ۆووبششە («اق جول»، كىتاپتار. ج.س.), نە وبراششايا ۆنيمانيا نا يح سودەرجانيە»،-دەپ ءبىرىنشى حاتشى وكىنەدى.
گولوششەكين قازاقستاننىڭ جاعدايىن جاقسى تۇسىنەتىن جولداستاردىڭ پىكىرىن تىڭدامادى. حالىققا بەدەلى بارلاردان، باسقاشا ويلايتىنداردان قۇتىلۋعا ۇمتىلدى.
قوجانوۆ وعان قاراماي ءوز حالقى، ءوز ۇلتى ءۇشىن كۇرەسكەن، پارتياسىنىڭ اعىمداعى ساياساتىن جۇزەگە اسىرىپ، ونى ۇلتتىق يدەيالارمەن ۇشتاستىرىپ وتىرعان. حالىقتىڭ باقىتتى بولاشاعىن ارمانداعان. ۇلت بوستاندىعىنىڭ ۇرانشىسى بولدى. بارشا حالىققا دەگەن ىستىق ماحابباتىن، قۇرمەتىن، قىزمەتىن وسىدان بىلەسىزدەر.
سۇلتانبەك ۇيىمداستىرىپ، تۇڭعىش باس رەداكتورى بولعان تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «اق جول» گازەتىنە 1925 جىلى گولوششەكين «قازاقتىڭ اق ەميگرانتىنا بايلانىستى يدەولوگياسىن بەينەلەيدى»،-دەگەن تەرىس مىنەزدەمە بەرگەن. كەيىنىرەك «اق جول» گازەتى جابىلدى.
وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن اعارتۋشى قايراتكەردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى، ايتقان پىكىرلەرى بۇگىنگى ۋاقىتقا دەيىن ماڭىزدى شەشىمىن تولىق تاپپادى.
1927 جىلى ستالين گولوششەكينگە جازعان حاتىندا: «س.قوجانوۆ ءباسپاسوز ورگاندارىندا ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىنەن باس تارتۋعا ازىرلىگىن ءبىلدىردى. مەنىڭشە، ولكەلىك كوميتەت وعان بۇل ىستە كومەك كورسەتۋى قاجەت سياقتى»،-دەپ جازادى.
اقىرىندا سۇلتانبەك قىزمەت ىستەۋ ءۇشىن ەكى جىلعا ماسكەۋگە جىبەرىلدى. ءبىر جىلدان سوڭ، 1926 جىلى قوجانوۆتىڭ ماسەلەسىن تالقىلاعان پلەنۋم وتكىزىلدى. گولوششەكين «الاشورداشىلاردىڭ يدەولوگياسىن بەينەلەيتىن «قوجانوۆشىلار» جانە «سادۋاقاسوۆشىلار...» -دەپ ازاماتتاردى ايىپتايدى («زا پارتيۋ» جۋرنالى).
سول كەزدە سۇلتانبەككە كەڭەس ساياسي كۇشتەرىنىڭ قىسىمى قاتتى بولعان. 1928 جىلى «كەڭەس اۋىلى» گازەتىنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن. «قوجانوۆشىلدىقتىڭ» بولعانىن موينىما الامىن...، «ۇلتشىلدىق جولىندا بولدىم»، «الاشورداشىلارمەن كۇرەسكەنىمىز جوق»، «پىكىرىمنىڭ تەرىس بولعانىن موينىما الامىن... ول جولىمنان مۇلدەم بەزەم». «سادۋاقاسوۆشىلارعا»،وزگەلەرگە دە قارسى بولامىن. بارىنەن قول ۇزەمىن»،-دەيدى.
بىراق قوجانوۆ كەڭەس ساياساتىنىڭ تالابى بويىنشا ەلىنە قىزمەت اتقارۋ ءۇشىن جانىن ساقتاۋعا ءماجبۇر بولعان. ونى تەرگەۋ حاتتاماسى (1937 جىلى 31.07) تۋرالى دا ايتۋ كەرەك.
قىزىلوردادان كەتەر الدىندا ءوز جۇمىسىنا رەسمي باعا بەرىلۋىن تالاپ ەتكەن. سوندا: «توۆاريشش حودجانوۆ ياۆلياەتسيا ودنيم يز كرۋپنىح رابوتنيكوۆ-ناتسيونالوۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانا. ۆسە ۆرەميا زانيمال وتۆەتستۆەننىە پارتينو-سوۆەتسكيە پوستى ي ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا بىل سەكرەتارەم كازكرايكوما ركپ (ب). رابوتنيك س بولشيم پوليتيچەسكيم كرۋگوزوروم. ەنەرگيچنىي ي ناستويچيۆىي ۆ پروۆەدەني پرينياتىح رەشەني پارتورگانوۆ»،-دەگەن باعا بەرىلىپتى.
1929 جىلى قوجانوۆ ورتا ازيا ماقتا-يرريگاتسيا ينستيتۋتىنىڭ (ساحيپي) نەگىزىن قالاپ،ونىڭ ءبىرىنشى ديرەكتورى بولدى.
1931-1932 جىلى سۇلتانبەك ورتا ازيا ماقتا ورتالىعىنىڭ باسقارما توراعاسى بولعان، بىرنەشە باقىلاۋ كوميتەتتەرىندە حالقىنا قىزمەت ەتكەن. ەڭ سوڭعى قىزمەتى كەڭەستىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ وزبەكستانداعى وكىلەتتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى.
قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىنداعى ءساتتى كەزەڭىنىڭ ءبىرى تاشكەنتتەگى 1930-شى جىلدار. وزىنە قاۋىپتى بولسا دا، كوپتەگەن اقىل-وي، كوركەمسوز الىپتارىن، ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرىن جيناعان. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىق تورقالى تويىن كوتەرىڭكى وتكىزدى. گازەتكە توي يەسىنىڭ پورترەتىن، ءوزى جازعان ماقالاسىن جاريالاتقان. بايتۇرسىنوۆتى قازاق زيالىلارىنىڭ اتاسى دەپ سانايتىن. «بايشىل»، «ۇلتشىل» دەپ قۋدالانىپ جۇرگەن ماعجان جۇماباەۆقا قول ۇشىن بەرگەن. 1923 جىلى قازاقستاندا تۇڭعىش جيناعىنىڭ شىعۋىنا كوپ اسەر ەتكەن. كولەمدى كىتابىنىڭ العاشقى سوزىندە سەرگەك سىنشى قوجانوۆ «ماعجاندى اسپانعا كوتەرە ماقتاپ»،* جازىپتى: «قويشىلار ءتىلى سانالىپ كەلگەن، رەسمي قاعازدار جازۋعا، كىتاپتار جازۋعا جارامسىز دەلىنىپ كەلگەن قازاق-قىرعىز ءتىلى... ونەرگە اساتىن باي، جاتىق،وتكىر، ادەمى ءتىل ەكەنىن ماعجان ولەڭدەرى كورسەتە الادى».
تۋعان ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن قوجانوۆ تەك پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، تولستوي مەن تۋرگەنەۆتى عانا وقىپ زەرتتەمەي، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، دونەنتاەۆ، تورايعىروۆ شىعارمالارىنا دا كوپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەپ كەڭەس بەردى. «سۇلتانبەك شىنىمەن دە ادامشىل، ادەبيەت پەن كوركەم ونەردى سۇيەتىن كىسى ەكەن»،-دەپ تۇيەدى س.مۇقانوۆ.
تاشكەنتتەگى دارىندى جاستار ارنايى شاقىرىلعان ا.بايتۇرسىنوۆتان، س.اسفەندياروۆتان ،م.اۋەزوۆتەن،م.جۇماباەۆتان ءدارىس العان. وسى كىسىلەرمەن قوسا ايماۋىتوۆتىڭ، دۋلاتوۆتىڭ الاتىن ورنىن جوعارى باعالاعان قوجانوۆ.
اباي ايتقان ادامعا ساي ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك قاسيەتتەرى قوجانوۆتا بولعان. قىزى زيبانىڭ ايتۋى بويىنشا، اكەسى ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى كىسى. ۇقىپتى، قاراپايىم كيىنگەن. اۋىلدىڭ بالالارى ول كىسىنىڭ ۇنەمى كيتەل كيىپ جۇرگەنىنە قىزىعا قارايتىن. ازىلقوي سۇلتانبەك بالالارمەن قالجىنداساتىن. ءتىلىن ەپتەپ توسەپ سويلەيتىن. قوجانوۆتىڭ ۇيىندە قۇندى كىتاپتار ساقتالعان. كىشى بالاسى ارىستان بەس جاسىنان وقي بىلەتىن. قايراتكەردىڭ ۇيىنە اسفەندياروۆ،تورەقۇلوۆ، رۇستەموۆ، رىسقۇلوۆ تاعى باسقا قادىرلى ادامدار كەلىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى تۋرالى سۇحباتتاساتىن.
وكىنىشكە وراي، الاساپىران زاماندا كەيبىر ادامداردا قورقاقتىق، ەنجارلىق پايدا بولدى. بىراق 1937-1938 جىلداردا كەتكەن وتانشىلدارىمىز ءبىرىن-ءبىرى اشكەرەلەي ۇستاپ بەرگەن جوق. (ونداي دا ءسوز تاراعان –ج.س.). سول ۋاقىتتا نكۆد ورگاندارى قازاق ۇلتشىل انتيكەڭەستىك ۇيىمدارى تۋرالى ءسوز كوتەرىپ، اتالمىش ءىستى بۇيرىقپەن ادەيى ۇيىمداستىرعان. ءبىرىنشى تۇتقىندارى س.قوجانوۆ پەن ت.رىسقۇلوۆ ەدى.
1937 جىلى سۇلتانبەك قىرىق ءۇش جاسىندا قىلىشىنان قان تامعان ستاليندىك جازالاۋشى ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى. ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى ءومىرىن حالقىنىڭ باقىتتى بولاشاعى جولىنداعى تايتالاستا وتكىزگەن. قوجانوۆ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە قالدى.
باسىنا بۇلت تونگەن ازاماتتىڭ سۇيگەن جارى: «توعىزدار شاماسىندا ەسىك الدىندا تۇستەرى سۋىق ەكى-ءۇش نكۆد-نىڭ ادامدارى تۇر ەكەن.ءتىنتۋ باستالدى. تەلەفونمەن سويلەسكەننەن كەيىن: «سىن بەدنياكا پرەداننو سلۋجيل ي سلۋجيت رەۆوليۋتسي ي ۆدرۋگ وكازالسيا ۆراگوم نارودا»،-دەپ ورىندىققا وتىردى .سوسىن «سەن ساسپا، ءبارى دە جاقسى بولادى»،-دەپ كەتە باردى».
قوجانوۆتىڭ قاسىرەتى بارلىق ەلىنىڭ قاسىرەتىمەن ءتۇيىستى. اياۋلى ازاماتتىڭ وتباسى مەن جاقىندارىن كەمسىتۋ جارتى عاسىرداي ۋاقىتقا سوزىلدى. ەكى ايدان كەيىن سۇلتانبەكتىڭ زايىبى گۇلاندام قوجانوۆا تۇتقىندالدى. كارلاگتا مال باقتى.
«اقمولا،قاراعاندى اراسىندا،
قوي باعام باتىق،جارىق دالاسىندا.
ساقتايمىن وڭ كوزىمدەي باققان قويدى،
ەشبىر وي قويدان باسقا بولماي قويدى».
بۇل اجەمنىڭ تۇتقىندا ءجۇرىپ جازعان ولەڭى. قامىس توسەكتە كەزەكپەن جاتقان ايەلدەر ابدەن شارشاپ، كەلگەندەرگە جۇبانىش بولسىن دەپ، ءبىر-بىرىنە جاستىق استىنا ءبىر ءۇزىم نان قالدىرىپ كەتەدى ەكەن.
توقسانداعى اجەم سىر شەرتەتىن: “ون ءبىر جىل كارلاگتا بولدىم. ونى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى قيىن. ارامىزدا ت.رىسقۇلوۆتىڭ، و.جاندوسوۆتىڭ، م.جۇماباەۆتىڭ ايەلدەرى، د.ەرمەكوۆا تاعى باسقالار بولعان. كۋيەۋلەرىمىزدىڭ ادالدىعىنا سەندىك. سول ءبىر سەنىم ءبىزدى بولاشاققا جەتەلەدى».
كارلاگتان قايتىپ كەلگەن ايەلدەرمەن گۇلاندام اجەم ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءجيى كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ، راقاتتانىپ شاي ىشەتىن. قيىنشىلىقتارعا قاراماي، گۇلاندام ادامدىق جولدان ەش ايىرىلعان جوق، وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى بولدى، بالالارى دا سىيلايتىن.
1957 جىلى قوجانوۆ اقتالعاننان كەيىن سىڭىرگەن ەڭبەگىن مويىنداۋ تەك قانا 1994 جىلى باستالدى. جارتى عاسىرداي كەمسىتۋ كورگەن وتباسى مەن جاقىندارى تازا اۋا جۇتقانداي بولدى.
تاشكەنتتەگى تۋىسقانداردىڭ كوبىسى ء«بىز سەندەردى تانىمايمىز» دەپ، تەرىس قارادى. «حالىق جاۋىنىڭ» تۋىس-تۋعاندارى جۇمىسقا الىنبايتىن.
ستاليندىك قاتىگەز ءداۋىر قۇرباندارىنىڭ ءبىرى تۇيە باققان، ەگىن ەككەن كەدەي، توقساننان اسقان سۇلتانبەكتىڭ اكەسى قوجاندى ادام جۇرمەيتىن ايدالاعا اپارىپ تاستاعان جەرىنەن جەرلەستەرى جاسىرىن قايتىپ اكەلىپ، باققان. سۇلتانبەكتىڭ ىنىلەرى رايس، قامار، سارسەكەي، سەيدىلدا قارىنداستارى بزاۋ-اپا، بيبيرال، باسقا اعايىندارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ارتىندا قالعان جىلدار قورلىعىنا قاراماي قامار – جاقسى مۇعالىم، سەيدىلدا – اتاقتى شاحتەر بولدى.
زامانداسى ن.وڭداسىنوۆ ايتقانداي: ««حالىق جاۋى» بولعان جوق، قايتا ءوز حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستى، سول ءۇشىن جازىقتى بولدى، سول ءۇشىن شىبىن جانىن قۇرباندىققا قيدى». قازاق ەلىنىڭ تۇتاستىعى، تاۋەلسىزدىگى جولىندا تەر توككەن تۇلعا ەدى. قازاق حالقى اتىنان سويلەگەن، جۇرتتىڭ جوعىن جوقتاعان ارلى دا العىر ازامات بولاتىن».
اقيىق ازامات سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋ مەرەيتويىنا ازىرلەنۋ مەن وتكىزۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 12 ءساۋىر 1994 جىلى №370 قاۋلىسى شىققان.
رەسپۋبليكا سارايىندا بەس ارىس - ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين، س.سەيفۋللين، ت.رىسقۇلوۆ، س.قوجانوۆ – 100 جىلدىعىنا ارنالعان كەش ءوتتى. بۇكىل ومىرلەرىن ۇلتتى، حالىقتى ساقتاۋعا، سۇيۋگە باعىتتاعان، ۇلتجاندىلىق پەن اقىل- ويدىڭ عاجايىپ ۇلگىسىنە، ونەگەسىنە اينالعان ارىستاردىڭ ەسىمدەرى ەركىن، ازات ەلدىڭ اسپانىندا قاتار اتالدى.
«قوجانوۆ اقيقات الدىندا ارداقتالۋعا ابدەن لايىق تۇلعا. ونىڭ ءومىر جولى، كوزقاراسى، ۇستانىمى بۇگىنگى تاڭدا دا ەسكىرگەن جوق، ول قازىر دە سان مىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن – تاۋەلسىزدىك مۇراتىنا قىزمەت ەتۋدىڭ تاماشا دا كورنەكتى ۇلگىسى بولا الادى. رۋحى كۇشتى، بيىك ازامات. ونى تاريح تۇعىرىنا كوتەرىپ، ماقتانىش ەتۋ – تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرىنىڭ قازىرگى بۋىنى ءۇشىن قارىز دا، پارىز دا»،-دەپ جازادى ب.قويشىباەۆ. مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي: ء«وز ۇلىڭدى ءوزىڭ باعالاپ، ارداقتاماساڭ، سەنى وزگە جۇرت قالاي قۇرمەتتەپ، قالاي قادىرلەمەك؟».
جولبارىس ساردار
1995 جىلى الماتى قالاسىندا تۋعان
بەيدجيندەگى ديپلوماتيالىق
اكادەميانىڭ 1-ءشى كۋرس ستۋدەنتى
«تاڭ-شولپان» جۋرنالى №3, 2011 جىل
* ابدۋللين ح. «قارا قۇيىن ماعان دا وي سالدى» اتتى ماقالاسى
* «سۇلتانبەك قوجانوۆ جولداستىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جانە حالىق كوميسسارى قىزمەتىندەگى جۇمىسىنا باعا بەرۋ»(ارحيۆ)
* س.مۇقانوۆتىڭ ءسوزى.
