"مەملەكەتتىك ءتىل"

قاشاندا كىرىپتار حالىقتى قورلاۋ، كەمسىتۋ، ءبىرجولا جەر قىلۋدىڭ، رۋحىنان، دىلىنەن ايىرۋدىڭ ەڭ وڭاي توتە جولى - ونىڭ ۇلتتىق قازىناسىن، قاستەرلى ۇعىم، قاسيەتتى مۇرالارىن قاتاردان قالدىرۋ، تەرىسكە شىعارۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى ەكەن. بارىڭ - جوق، اسىلىڭ - جاسىق، وزىعىڭ - توزىق، ەر ازاماتىڭ - ازعىن دەپ جريالاندى. ءدىنىڭ، ءداستۇرىڭ، سالت-ساناڭ، ادەبي، مادەني بايلىعىڭ تۇگەلىمەن مانسۇق ەتىلەدى. ورىس-سوۆەت قىزىل وتارشىلدىعى زامانىندا وسىنىڭ ءبارىن دە باستان وتكەردىك. تاريحقا تىيىم سالىندى، ەجەلگى مۇرا ۇنەمى قىسپاق استىندا تۇردى، ۇلتتىڭ وتكەن داۋىردەگى ۇلى تۇلعالارى تۇگەلگە جۋىق ءوز حالقىنا جات تانىلدى، ءداستۇر-عۇرپىڭ اياق استىندا قالدى، - ساناي بەرسەڭ شەگىنە جەتپەيسىڭ. بىراق سول تار زاماننىڭ وزىندە قازاقتىڭ ءتىلىن ەشكىم دە جارامسىز سورلى دەپ، دارمەنسىز مۇگەدەك دەپ، اشىقتان-اشىق قورلاعان جوق ەدى.

"مەملەكەتتىك ءتىل"

قاشاندا كىرىپتار حالىقتى قورلاۋ، كەمسىتۋ، ءبىرجولا جەر قىلۋدىڭ، رۋحىنان، دىلىنەن ايىرۋدىڭ ەڭ وڭاي توتە جولى - ونىڭ ۇلتتىق قازىناسىن، قاستەرلى ۇعىم، قاسيەتتى مۇرالارىن قاتاردان قالدىرۋ، تەرىسكە شىعارۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى ەكەن. بارىڭ - جوق، اسىلىڭ - جاسىق، وزىعىڭ - توزىق، ەر ازاماتىڭ - ازعىن دەپ جريالاندى. ءدىنىڭ، ءداستۇرىڭ، سالت-ساناڭ، ادەبي، مادەني بايلىعىڭ تۇگەلىمەن مانسۇق ەتىلەدى. ورىس-سوۆەت قىزىل وتارشىلدىعى زامانىندا وسىنىڭ ءبارىن دە باستان وتكەردىك. تاريحقا تىيىم سالىندى، ەجەلگى مۇرا ۇنەمى قىسپاق استىندا تۇردى، ۇلتتىڭ وتكەن داۋىردەگى ۇلى تۇلعالارى تۇگەلگە جۋىق ءوز حالقىنا جات تانىلدى، ءداستۇر-عۇرپىڭ اياق استىندا قالدى، - ساناي بەرسەڭ شەگىنە جەتپەيسىڭ. بىراق سول تار زاماننىڭ وزىندە قازاقتىڭ ءتىلىن ەشكىم دە جارامسىز سورلى دەپ، دارمەنسىز مۇگەدەك دەپ، اشىقتان-اشىق قورلاعان جوق ەدى.

ەندى قاراڭىز. تاۋەلسىز، جاڭا زاماننىڭ العاشقى قۇربانى - باسقا ەمەس، وسى قازاق ءتىلى بولىپتى. ارينە، ولگەن جوق. باياعى قالپىندا. بالكىم، بۇرىنعىدان دا الەۋەتتى. ولمەيدى. كەرىسىنشە، كۇن وزعان سايىن قۇنارلانا بەرمەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز - جازبا تاريحىنىڭ ءوزى مىڭ جارىم جىلدان اساتىن، كورىكتى دە كوسەم، ورالىمدى ءارى وتكىر، ىقشام ءارى سەرپىمدى، قۋاتتى جانە ايرىقشا باي ءتىل. قازاق ءتىلىنىڭ وزىق قاسيەتىن، اسىرەسە، بۇگىنگى زيالى قاۋىم ءتاۋىر بىلەتىن، الەمدە تەڭدەسى جوق ۇلى ادەبيەت جاساعان ۇلى ورىس تىلىمەن بەتپە-بەت سالىستىرعاندا انىق اڭدايسىز، قۇدىرەتىنە قايران قالاسىز. ءتىلىڭىز ورنىندا. كەرەك دەسەڭىز، ەگەمەن ەلدىڭ "مەملەكەتتىك ءتىل" دەپ جاريالانعان، بىراق شىن دارەجەسى جاريالانباي تۇرعان زامننان تومەن. ويتكەنى... مەملەكەتىڭىز ءبىر بولەك تە، "مەملەكەتتىك" ءتىلىڭىز ءبىر بولەك. ارقايسىسى وزىنشە تىرشىلىك كەشىپ جاتىر. اقيقاتىنا جۇگىنسەڭىز، مەملەكەتىڭىزدىڭ بۇل تىلدە شرۋاسى جوعى ءوز الدىنا، كوبىنە-كوپ قارسى، ءتىپتى، جاۋلىق نيەتتە. قايتكەندە دە جات كورەدى.

نەگە عانا وسىلاي بولدى؟ جاتتىق، جاۋلىق ءجونىن ايتپايمىز، مەملەكەتتىڭ تىلدەن ءبولىنۋ سەبەبىن ايتامىز. عىلىميلانعان ۇعىمدا وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى دەپ جاتادى عوي. ءبىز بۇدان ءسال وزگەشەرەك، ەرىكتى جانە ەرىكسىز دەپ ايتامىز. سونىمەن...

ەرىكسىز نەمەسە امالسىز جاعداي - اياق استىنان تاۋەلسىزدىك العان قازاقستاننىڭ كۇردەلى ۇلتتىق قۇرامى. جانە ءجۇز ەلۋ جىلدىق ورىس، ونىڭ ىشىندە جەتپىس جىلدىق ورىس-سوۆەت وتارشىلدىعىنىڭ زارداپتارى.

وسىنىڭ الدىندا عانا، يمپەريا زامانىندا قازاق ءتىلى مۇنشاما شەتكە قاعىلماعان. ەسىركەگەننەن ەمەس. وتار جۇرتتىڭ اۋانىن اڭداپ تانۋ قاجەت. تىنىسى تارىلىپ، ونىڭ ىشىندە ءتىلىن جان-جاقتى قىسپاققا تۇسىرە وتىرىپ، ساقتالعان بولىگىن، بار پۇشپاعىن ءجىتى قاداعالاۋ شارت. قازاق تىلىندە نە جازىلدى، نە ايتىلدى - ءبارى ەسەپتە. ءباسپاسوز بەتىندەگى پىكىر عانا ەمەس، اۋىزشا بىلشىلدىڭ ءوزى قاپەرگە الىنادى. سوندىقتان دا سوۆەت زامانىنداعى قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز ەشقاشان دا ەكىنشى سورتتى، مۇلدە اتاۋسىز تاۋار دەپ ەسەپتەلگەن ەمەس. ورىس ءتىلى - بۇكىل يمپەريانىڭ ءتىلى، ۇلت رەسپۋبليكالارىندا، اسىرەسە، قازاقستاندا تاعى قۋاتتى، دەگەنمەن، سول يمپەريانىڭ باسىبايلى، بولىنبەس ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق ايماقتا ۇلت ءتىلى دە، ەكىنشى قاتارلى، كولەڭكەلى بولسا دا، مۇلدە ەلەۋسىز قالماۋعا ءتيىس، شەكتەۋلى ءبىر مولشەردەگى، قاجەتتى قاتىناس قۇرالى. باسقانى بىلاي قويعاندا، ءتىلىن ەسكەرمەسەڭ، نە ايتىپ جاتقانىن قايدان بىلەسىڭ. ياعني ءسىزدىڭ ۇلتتىڭ، ءتىلدىڭ مۇددەسى ەمەس، يمپەريالىق ساياساتتىڭ مۇددەسى. راسى وسى. ەندى بۇگىن، تاۋەلسىز زاماندا سول ءتىلدىڭ مۇلدە كەرەگى بولماي قالدى. ەشكىم قاداعالامايدى، ەشكىم ساناسپايدى. ەلەمەگەنى، شەتكە شىعارعانى از بولعانداي. قورلاي سويلەۋ جاپپاي ادەتكە ەنگەن.

ەندى، ماناعى "ەرىكسىزدىك" قاعيداسىنا قايتىپ ورالساق، ءدال وسىلاي بولۋىنىڭ زاڭدى سەبەپتەرى ەمەس، زاڭدى باستاۋى بار. مىنە، قازاق اتىمەن اتالاتىن ەل دەربەس تۋ كوتەرىپ شىقتى. قازاق - جۇرت يەسى ەسەپتى. ەندى كوپ ۇلتتى (نەمەسە ءبىر ۇلت، كوپ دياسپورالى، بىراق بۇدان ءىس ءمانىسى وزگەرمەيدى) مەملەكەتتى باسقارىڭىز. البەتتە، قازاق تىلىندە باسقارساڭىز - ۇلكەن يگىلىك بولار ەدى. بىراق باسقارا المايسىز. قازاق ءتىلىنىڭ ناشارلىعىنان ەمەس. "ەل يەسى" قازاعىڭىز جالپى جۇرتتىڭ تەڭ جارىمىنا دا تولمايدى. جارىمىنا تولىپ، ءتىپتى ودان الدەقايدا اسىپ، ءبارى دە وزدەرىنىڭ تۋعان تىلىندە سايراپ تۇرسا دا، قازاق ءتىلىن جۇرگىزە المايسىز. جۇرگىزەر ەدىڭىز، رەسپۋبليكامىزدىڭ تەڭ قۇقىقتى جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى (كوڭىل ءۇشىن، ءتىپتى، تەڭ جارىمى دەيىكشى) ءسىزدىڭ وزىق ءارى باي، ادەمى ءارى قۋاتتى ءتىلىڭىزدى تۇسىنبەيدى! "ساڭىراۋعا سالەم بەرسەڭ - اتاڭنىڭ باس..." دەگەن. ال، باسقارىپ كورىڭىز. بەتىمەن تاعى جىبەرە المايسىز. دەمەك، بارلىق جۇرتقا نەمەسە كوپشىلىك جۇرتقا تۇسىنىكتى «رەسمي» تىلدە سويلەمەسكە امال جوق. ۇقپاي جاتقان قازاق بولسا، قوجاناسىر اتامىز ايتپاقشى، ورىسشا بىلگەندەر ۇيرەتەدى. مىنە، ءبىزدىڭ سور قايدا جاتىر! بىراق بارلىق سورىڭىز وسىمەن بىتپەيدى. وتارشىلدىق كىرىپتار داۋىردە، اسىرەسە، ونىڭ "تىڭ كوتەرۋدەن" باستالعان سوڭعى وتىز-قىرىق جىلىندا تۋمىسى قازاق بولا تۇرا، قازاق ءتىلىنىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن، بارا قالعاننىڭ وزىندە تولىق تۇسىنبەيتىن جارىم-جان دەمەيىك، جارتىكەش، تۇتاس ءبىر ۇرپاق ءوسىپ شىققان. ولاردى قايدا تاستايسىز؟ ورىس تىلىنە جەتىك، شەت تىلدەردەن دە حاباردار، عىلىم-بىلىمنەن دە ماقۇرىم ەمەس، تەك قۇداي اتىپ، قازاقشا ءتىلى عانا بايلانىپ تۇر. باياعى، ءجۇز جىلدان استام فرانتسۋز وتارى بولعان الجيردەگى، تۋعان تىلىنە شورقاق، تۋعان مادەنيەتىنە جات ءدۇبارا ارابتاردىڭ فرانتسياعا قاشقانى سياقتى، روسسياعا قاراي جاپپاي قونىس اۋدارۋعا اقىلدارى جەتپەيدى، ءارى قانشا سۇعىنسا دا، بۇلاردى ورىس ەكەن دەپ مويىندايتىن رەسەي جوق. سوندىقتان، رەسمي ءتىلىن سالاقتاتىپ، موينىڭىزعا مىنەدى دە وتىرادى!

ءيا، قايتكەندە دە ءبارىن قازاقشا باستاي المايتىن ەدىڭىز. ورىسشا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولدىڭىز. الدىمەن، بايبالام سالا بەرمەي، وسىنى ءتۇسىنىپ الايىق. ەرىكسىزدەن، امالسىزدان وسىلاي باستاۋعا تۋرا كەلدى. بىراق، ءدال وسىلاي جالعاسا بەرۋى شارت ەمەس ەدى. ءبىز جالعاستىردىق. جانە كۇن وزعان سايىن تەرىس باعىتتاعى قارقىنىمىز كۇشەيىپ كەلەدى. قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى، شىنىن ايتۋ كەرەك، القاش كولبين زامانىنداعىدان الدەقايدا اۋىر. اۋىر بولاتىنى، وندا بەلگىلى ءبىر باعدار، ىلگەرى باسساق، كوزىمىز اشىلسا دەگەن نيەت بولدى، ەڭ باستىسى - ءۇمىت بولدى. ەندى قاراڭىز، كۇن وزعان سايىن ءورىسىڭىز تارىلىپ بارادى، تاۋەلسىزدىك كەلمەي تۇرىپ، كەشىرىڭىز، كولبين بيلىك قۇرىپ تۇرعان ايحاي زاماندا قازاق بالالارى قازاق مەكتەبىنە جاپپاي ۇمتىلىپ، ءتىپتى اقىلى كوپ ورىس، جويىت اعايىنداردىڭ ءبىرازى كىشكەنتاي ۇل-قىزدارىن قازاق مەكتەبىنە جەتەكتەپ اكەلىپ، مينيسترلىك دارەجەسىندەگى قازاق ءتىلى قوعامى قۇرىلىپ، بارلىق وبلىس، اۋدان، اۋىلداردا ونىڭ بەلسەندى، جەرگىلىكتى بولىمدەرى ۇيىمداستىرىلىپ، شىن مانىسىندە انا ءتىلىنىڭ، ۇلت مادەنيەتىنىڭ جوقشىسى بولۋعا ءتيىس «انا ءتىلى» گازەتى اشىلىپ، ۇلتتىڭ وتكەندەگى الاششىل ۇلى تۇلعالارى حالقىنا قايتا ورالىپ... بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ جاتسا، قازىر... ءبارى كەرىسىنشە - قازاق مەكتەپتەرىنەن ورىس تۇگىلى قازاقتىڭ ءوزى قاشتى، قازاق ءتىلى قوعامى تاراتىلدى، گازەتىڭىز ۇلتتىڭ ەمەس، بەلگىسىز ءبىر قوجايىننىڭ جىرىن جىرلاۋعا كوشتى، الاش تۇلعالارى قىزىل سۇڭقارلاردىڭ تاساسىندا قالدى، قازاق بولعان قانداي جاقسى دەپ، ءيىنىن تىكتەپ وتىرعان ءبىر جان جوق، ال قاسيەتتى ءتىلىڭىز - كورىنگەن بۇرالقىنىڭ تالكەگىنە اينالدى. وسىنىڭ ءبارى، جوعارىداعى قاعيدانىڭ العاشقى تارماعىنا جۇگىنسەك، ەرىكتى تۇردە، ءوز قالاۋىمىزبەن جۇزەگە اسقان ءىس. اۋەلدەگى ەرىكتى ءارى امالسىز ءھام تۇيسىكسىز ءارى وتانسىز، جاندايشاپ ەسەپتەن وركەن تارتىپ، كەيىنىرەك پارىقسىز، قۇلدىق سانادان تۋىنداعان، بۇكىل ۇلتتىڭ ۇلى دەنەسىنە تۇسكەن ءىرىڭدى جارا.

نەگە دەسەڭىز، جارايدى، توڭىرەك تۇگەل ورىس ەكەن، ورىس ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ - قىزمەت ءۇشىن دە، عىلىم-ءبىلىم ءۇشىن دە پايدالى ەكەن، تاقاۋ توڭىرەكتە قازاقشا مەكتەپ جوق ەكەن، بىراق... ءوزىڭىز قازاق ەدىڭىز عوي، ايەلىڭىز قازاق، مەيلى ورىس بولسىن، ءوز ۇيىڭىزدە ءوز بالاڭىزبەن قازاقشا سويلەسۋ  قيىن با ەدى؟ ءتىلىڭىزدى بۇراپ، ءوز شاڭىراعىڭىزدىڭ استىندا، ءوز داستارحانىڭىزدىڭ باسىندا تەك بالاڭىزبەن عانا ەمەس، شالاساۋات، مەيلى بىلىمگە جەتىك، بىراق قازاق ايەلىڭىزبەن ورىسشا سويلەسۋ دە مارتەبە بولدى ما؟ جەتىستىك، قۋانىش بولدى ما؟ شىن سورلىلىق، شىن قۇنسىزدىق وسى ەمەس پە. بىرەۋ، ەكەۋ ەمەس، مىڭداعان شاڭىراق  عۇزىرلى مينيستردەن قاراپايىم كەڭسە قىزمەتكەرىنە دەيىنگى، عۇلاما اكادەميكتەن قاراپايىم جۇمىسشىعا دەيىنگى ارالىقتاعى مىڭداعان، ون مىڭ، بالكىم ءجۇز مىڭداعان قازاق وسىلاي ەرىكتى تۇردە، ءوز حالقىنا، حالىقتى قويىڭىز، تىم جوعارى ۇعىم، ءوز ۇرپاعى، ءوز بالاسىنا قارسى ونداعان جىلدار بويى ۇزدىكسىز قيانات ۇستىندە كۇن كەشتى. ءسويتىپ، تۋعان تىلىنە عانا ەمەس، تۋعان جۇرتىنا جات جاڭا ءبىر ەتنوگرافيالىق توپ، بالكىم، مۇلدە جاڭا، باسقا ءبىر حالىق دۇنيەگە كەلدى. قازاقتىڭ ءوز ىشىندە. وسىدان سوڭ، قازاق ءتىلى، وبىلىڭ ورىس-ورمانعا دەپ قالاي ايتاسىز.اۋەلگى، شەشۋشى، نەگىزگى وبالىڭ قازاقتىڭ وزىنە، قالعانىنىڭ ءبارى قوسالقى نارسە دەيمىز.

وبالى - قازاقتىڭ وزىنە بولاتىنى - وتباسىندا ورىس تىلىندە سويلە دەپ كىم نۇسقاۋ بەرىپتى. انا ءتىلىن بىلمەگەندەرگە ايرىقشا سىباعا بار دەگەن دە جارلىق شىقپادى. وكىمەت پەن پارتيا تاراپىنان، باسقا بولسا دا، ءدال وسىنداي شەشىم، قاۋلى تۇسپەگەن سوڭ، قىجىرتپاي ايتساق، تاعدىرلاس الىس-جاقىن كورشىڭىز - ۇلتتىق ساناسى، ادامدىق نامىسى ساقتالعان جۇرتتاردىڭ ەشقايسىسىندا انا تىلدەرى ءدال بىزدەگىدەي اياق استى قالىپ كورگەن ەمەس. ۇلىستىق، اۆتونوميالىق قۇرىلىمدار تۇرىپتى، جات ورتادا وتىرعان جالعىز ءۇيلىنىڭ ءوزى وت باسىندا انا تىلىنەن اجىراماعان.  بەس-ون شاڭىراققا جەتسە - الىنباس قامال ىسپەتتى. الىسقا بارماي، وزىمىزبەن تۋىستاس ۇيعىر اعايىنداردى الايىق. بىزدەگى ۇزىن سانى ەكى ءجۇز مىڭنان ءسال عانا استام. الماتى وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋدانىندا بىتىراي شاشىلعان. ەڭ جيىن جەرىنىڭ وزىندە جالپى جۇرتتىڭ جارىمىنا جەتپەيدى. ءبىرازى بۇرىنان-اق الماتىعا جانە باسقا دا كىشىگىرىم قالالارعا ورنالاسقان. استاناعا وقۋعا كەلگەندە، پاتەرشىلەپ ءجۇرىپ، العاش كورگەنىم ۇيعىر بولدى. زەينەتكە شىققان كەمپىر-شال، جەكە تۇرادى، بالالارى وسىندا قىزمەتتە، جەكسەنبى كۇندەرى ۇلى مەن كەلىنى كەلىپ-كەتەدى، نەمەرەلەرىن اكەلەدى; مەن نە ۇلكەنىنىڭ، نە كىشىسىنىڭ ورىسشا سويلەسكەنىن كورمەدىم، كىشكەنتايلارىنىڭ ءوزىنىڭ ءتىلى ۇيعىرشا شىعىپتى. كەيىن، ۇيلەنگەن، قىزمەتكە ىلىنگەن شاقتا تاعى دا ۇيعىردىڭ ۇيىندە پاتەرلەدىك، وتاعاسى قاراپايىم جۇمىسشى، بەس بالاسى بار، ەرەسەكتەرى ورىس مەكتەبىنە بارادى، ءبارى دە ۇيدە ۇيعىرشا سويلەيدى. الدىڭعىسى دا، سوڭعىسى دا، وتىرعان قونىسىندا جالعىز شاڭىراق، بىراق اقىل-ەسى ءبۇتىن ۇيعىر شاڭىراعى. ايتپاقشى، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەر جىلى اۋەلگى پاتەردەن اۋىسىپ، ءبىر قازاقتىڭ ۇيىنە كوشتىم. ەرى قازاق، ايەلى ۇيعىر بۇل ءۇيدىڭ كۇندەلىكتى انا ءتىلى... ۇيعىر ەكەن. مىنە، قاراڭىز. مەن وسى الماتىدا تۇرىپ جاتقان، ەستىگەن، كورگەن، قانشاما ەل ارالاعان ەلۋ جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن ءبىر ۇيعىر كورمەدىم. اۋىلداعىلارى جۇرت قاتارلى ءتىل سىندىرسا، قالاداعىلارى ورىسشاعا تاعى جەتىك. جانە وسىنىڭ ۇستىنە - ءبارى دە قازاقشى جاقسى بىلەدى، ۇيعىرشا نە ورىسشا قوسپاسىز، تازا سويلەيدى. رەسپۋبليكامىزداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءجۇز پايىز يگەرگەن جالعىز حالىق تا وسى ۇيعىر.  ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن تۇگەل. قازاق تىلىندە سويلەيدى. قالاعان جەرىندە. قازاققا قاجەتسىز، قازاقتىڭ ءوزى بىلە بەرمەيتىن «مەملەكەتتىك» تىلدە. ال باسقا جۇرت... قازاقتىڭ ءوزى كەرەكسىمەگەن ءتىلدى قايتسىن. ءبارى دە ورىسشاعا جەتىك. ءبارى دە ءوز انا ءتىلىن... بىلەدى. ارا-تۇرا قازاقشا سويلەپ كەتەتىندەرى دە بار. ماسەلەن، نەمىس اعايىندار. (ونىڭ ىشىندە جازۋشى گەرولد بەلگەر. بۇل گەراعاڭ ءوزىن نەمىسپىن دەپ ويلايدى. شىندىعىندا نەمىس ەمەس، قازاق. نەمىس تەكتى قازاق. ال بەلگىلى ءتىل مامانى اسىلى وسمان - ازەربايجان تەكتى قازاق. قالجىڭ ەمەس، انىعى - سول). باعزىداعى ءبىر قازاق سياقتى، قازاقشا بىلمەگەننىڭ ءبارى ورىسشا عانا سويلەيدى دەۋ ابەس. قاجەتسىگەن سوڭ جانە وسكەن ورتاسىنىڭ ىڭعايى، تىرشىلىك كەبىنە وراي، قازاقستانداعى كەلىمسەك ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارلىعى دا قازاق تىلىنەن اتتاپ ءوتىپ، ورىسشا ۇيرەندى، بىراق وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىن ۇمىتپادى. ارميان مەن گرەك تە، ءازىربايجان مەن تاتار دا، كورەي مەن دۇڭعان دا - ءبارى-ءبارى وت باسىندا عانا ەمەس، ءوزارا دا تەك انا تىلىندە عانا سويلەيدى. تىنىمسىز شۇلدىرلەپ جۇرگەن - تاعى دا سورلى قازاق.

نەگە، نەگە ءدال وسىنداي ءمۇساپىر حالگە ءتۇستى، بۇل نە، تەكسىزدىك پە، جەتەسىزدىك پە، الدە باسقاداي ءبىر قۇپيا سۇمدىعى بار ما دەپ ويلايسىڭ. اۋەلدەن ءوز جۇرتىنا وپاسىز، ءوز دىلىنە قايىرسىز دەيىن دەسەڭ، وتكەن ەرلىك تاريحى كوز الدىڭدا تۇر. اۋەلدەن ءوزىن قور، باسقانىڭ ءوزىن زور سانايدى دەيىن دەسەڭ، وسىدان نەبارى ءجۇز جىل بۇرىن، وتارشىلدىق تۇنەگىندە باتىستىڭ وزىق عىلىم-بىلىمىنەن ماقۇرىم كەزىنىڭ وزىندە بويىنا جان تەڭگەرمەگەن - اباي ءسوزىن ەسكە الايىقشى، شاماسىنا قاراماي، ورىس-ورماندى، سارت-نوعايدى - ەشكىمدى مەنسىنبەيتىن قازاق ەدى عوي. سوڭعى عاسىردا سونشاما قيىندىق كوردى، اشارشىلىق ازابىن، قۋعىن-سۇرگىندى وتكەردى، ۇلتتىق جانە رۋحاني ەزگىگە ءتۇستى دەيىن دەسەڭ... ول راس، ازابىمىز اقتابان-شۇبىرىندى زامانىنان ون ەسە اسىپ كەتتى - الايدا كەيبىر حالىقتار، ماسەلەن، چەشەندەر بىزدەن الدەقايدا ارتىق قيىنشىلىققا ۇشىرادى عوي - بىراق تىلىنەن دە ءدىنى مەن دىلىنەن  دە ايىرىلعان جوق، كۇنى بۇگىنگىشە وزىنەن سانى ءجۇز-ءجۇز ەلۋ ەسە كوپ حالىق، قوڭىر فاشيزمنەن دە وتكەن راحىمسىز، ارعىعاسىرلىق تاريحتا عانا ۇشىراسقان اشىق گەنوتسيدكە قارسى قايىسپاي كۇرەسىپ جاتىر، سوڭعى كىسىسى قالعانشا، ار-وجدانىن ساتپاسى انىق. ال بىزدىكى نە، بار اۋىرتپالىق باستان وتكەن شاقتا، ەركىندىك الدىق دەپ وتىرعاندا، ءوز ەل، ءوز جەرىمىزدە... الەمدەگى بار حالىقتىڭ ەڭ قورى ءبىز بولعانىمىز با؟ ءسىرا...

ازعانا شەگىنىس

ۇلان-عايىر تاريحتا ءار قيلى ۇلت باسىندا گەنەتيكالىق اپاتتار ۇشىراسقان. ۇزىن سانىنىڭ ازايۋى عانا ەمەس. مايەكتەن، ۇيتقىدان ايىرىلۋ. ماسەلەن، ۇزدىكسىز، اياۋسىز ۇرىستار كەزىندە ەر جىگىتتەر كوبىرەك ولەدى جانە تۇقىمسىز كەتەدى اقىرى زاماننان زامان وزعاندا ماناعى باتىر حالىق قويدان جۋاس بولىپ شىعا كەلەدى. تۇستىكتە وزبەكپەن ءجۇز جىل، ودان سوڭ شىعىستا ويراتپەن ەكى ءجۇز قىرىق بەس جىل، جيىنى ءۇش عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىت بويعى تىنىمسىز سوعىستار قازاق حالقىنىڭ ەرلىك گەنوفوندىنا قايتا وڭالماس اۋىر سالماق تۇسىرگەن. بۇعان وتارشىلدىققا قارسى، ءحىح عاسىردىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعان ازاتتىق كۇرەسى كەزىندەگى بوزداقتاردىڭ قازاسىن قوسىڭىز. اتاۋلى تۇلعالاردى ايتساق، ماسەلەن ەجەلگى سوعىستىڭ قازاق جۇرتىنداعى ەڭ سوڭعى قايتپاس باتىرى ناۋرىزباي سۇلتان تۇقىمسىز كەتتى. بار عۇمىرىن قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا ارناعان، سول جولدا ازاپتى ولىمگە ۇشىراعان، كەنەسارى حاننىڭ قانشا ۇرپاعى بار بۇگىندە؟ مەن بىلەتىنى ۇشەۋ-تورتەۋ، مەن بىلمەيتىن تاعى بەس-التاۋ شىقسىن، ءتىپتى، ون، جيىرما دەيىك; ءجۇز الپىس جىل وتكەندە! ال ءدال سول  كەزەڭدە جاساعان، قازاق تاريحىنداعى وزگەشە تاعدىرلى ساتقىننىڭ تىكەلەي ءوز كىندىگىنەن تاراعان ەركەككىندىكتى ۇرپاق بۇگىندە ءبىر مىڭ شاڭىراقتان اسىپتى. ەرىكسىز داعداراسىڭ. بىراق... كەسەل ەمەس. تۇپتەپ كەلگەندە... قايىرلى بولعاي! بەرەكەلى بولعاي! بۇگىنگى ۇرپاق - ارىداعى اتانىڭ كۇناسىنەن تىس. ىشىندە تالاي جاقسى ازامات بار شىعار، تىم قۇرىسا قازاق بولىپ تۇرعاندا قارا كوبەيتەر. قىزعانبايىق، كۇندەمەيىك. بىراق... ءدال بۇگىن ارامىزدا سول ناۋرىزبايدان، سول كەنەسارىدان مىڭ-مىڭ ۇرپاق جۇرسە... قالاي بولار ەدى؟ ءبىر جامانى بولار، ءجۇز اسىلى شىقپاس پا ەدى! جالعىز عانا مىسال. مىڭعا، الدەنەشە مىڭعا كوبەيتىڭىز. ەندى بەرىرەك، تىم بەرى ەمەس، اۋەلى پاتشالىق رەسەيدىڭ، سودان سوڭ سوۆەتتىك رەسەيدىڭ وتارىنا اينالعان كەزدى بايىپتاساق، بەيبىت زامانداردىڭ وزىندە بار تاۋقىمەت ەڭسە كوتەرگەن يگى جاقسىلاردىڭ باسىنا ءتۇسىپ وتىرعانىن كورەمىز. قۋدالانادى، تۇرمەگە جابىلادى، ايدالادى، كوزى قۇرتىلادى. اسىرەسە، سوۆەتتىك حح عاسىردا. الاش ازاماتتارىنان تۇگەل ايىرىلدىق. ءبارى دەرلىك تۇقىم-جۇراعاتسىز كەتتى. جوعارىداعى، وقىعان، كورىنگەن، اتاقتىلار عانا ەمەس. اۋىل مۇعالىمىنەن ەتى ءتىرى قاراپايىم شارۋاعا دەيىنگى ارالىقتاعى، ءوز بەتىمەن ويلاپ، ءوز ىرقىمەن جۇرە الاتىن، قورلىق، زورلىق، قىسپاق اتاۋلىنى جان-تانىمەن سەزىنەتىن، يماندى، مىنەزدى، ءوز باسى ازىرشە، وسكەن ورتا، ءار قيلى جاعداي ناتيجەسىندە شەكتەۋلى ورىستە عانا قالعان، بىراق بولاشاقتا دەنى ءتۇزۋ، جاقسى تۇقىم بەرە الاتىن، ەل كولەمىندە بەرە الماسا دا، اۋدان، اۋىل كولەمىندە كىسىلىگىن ساقتايتىن كەلەشەك نامىستى قازاقتاردىڭ اتا، اكەلەرى ورتا جولدان نەمەسە كوكتەي قيىلدى. بۇلارمەن قاتار جاساعان، كونبىس، مومىن، كەيىننەن، باسقا ءبىر كوبىنە-كوپ ورتاقول شاڭىراقتاردا دۇنيەگە كەلگەن موجانتوپاي قاۋىم عالامات اشارشلىقققا ۇشىرادى. قىرعىن سوعىستى باستان وتكەردى، تىڭ كوتەرۋ، جانىشتاۋ توپانىنىڭ استىندا قالدى اقىر تۇبىندە ۇلت مۇددەسى تۇرىپتى، ادامدىق نامىستىڭ ءوزى تارك ەتىلىپ، كۇنكورىس، قارىن توقتىعىن قامداۋ ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. سونىمەن قاتار بۇل كەزدە كىمنىڭ نانى ءجۇردى دەسەك... داڭعوي بەلسەندى، راحىمسىز قىزىل جاعا، ادامشىلىق، ىزگىلىك اتاۋلىدان كەندە جالاقور مەن جاندايشاپ، قاتارداعى كەڭسە قىزمەتكەرىنەن  قالىلىق، وبلىستىق دەڭگەيگە دەيىنگى ارالىقتاعى، زاماننىڭ  ىڭعايىن تاپقانمانساپقور باسشىلار مەن كونبىس جالشىلار! سولاردىڭ ۇرپاعى توقتاۋسىز ءوسىپ-ءوندى، وقىپ-جەتتى، بارلىق جەردە بەرىك ورنىقتى. ءسويتىپ، ۇلتتىڭ تۇراقتى گەنوفوندىنداعى تەكسىزدەر مەن جەتەسىزدەردىڭ ۇلەس سالماعى ولشەۋسىز كوبەيدى، كەرەك دەسەڭىز، باسىم كوپشىلىككە اينالدى. جالپى جۇرت ىشىندەگى كوپشىلىك، قاتارىنان وزعاندارى - باعىتتاۋشى، باعدارلاۋشى كۇش. جاڭا سوتسياليستىك، بولاشاق كوممۋنيستىك قۇرىلىمنىڭ ۇستىن تىرەگى رەتىندە وكىمەت پەن پارتيا تاراپىنان ايرىقشا قولداۋ، قامقورلىقتا. جاي عانا بيلىك يەسى عانا ەمەس، بارلىق جۇرت ءۇشىن ۇلگى. ەندى نە قالدى؟ مەملەكەتتىك، سوۆەتتىك مورال - جات، وتباسى، ءۇي ىشىندىك مورال كۇيكى بولعاننان سوڭ، ەل قامىن جەيدى دەگەن باس كوتەرەر تۇلعالارى تۇگەل، جالتاق، جارەۋكە، اينالما بولعان سوڭ، ونسىز دا قالجىراعان جۇرت قايدا بارىپ وڭسىن. ءسويتىپ بۇگىنگى ىشتەي وزىمىزگە ءوزىمىز ءماز، سىرتتاي جات جۇرتقا قادىرسىز، قاي تۇرعىدان العاندا دا قاۋقارسىز، بەيشارا كەپكە جەتتىك. بۇگىنگى ەل قامىن ويلايتىن ءبىرلى-جارىم الاش ازاماتتارىن اياققا شالعان، توبەدەن ۇرعان، قايتكەندە دە وزدەرىنىڭ كۇيكى وي، تەرىس پيعىلدارىن كۇندەلىكتى باسپاسوزدەردەن - جوعارعى بيىككە دەيىنگى ارالىقتا توقتاۋسىز وتكىزىپ وتىرعان ۇلتسىزدىقتىڭ قۋات-كۇشى، ەڭ الدىمەن، وسىنداي جەتەسىزدىكتە جاتىر. مىنە، وسى رەتتە، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بولاشاق عۇمىرىنىڭ ەڭ ءبىر قارالى كورىنىسى رەتىندە قۇراما شتاتتارداعى بۇگىنگى امەريكان ءۇندىسىنىڭ تاعدىرىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ءبىرجولا جۋاسىعانىنا ءجۇز جىلدان جاڭا عانا استى. ودان بۇرىن... سانى مول ەدى، ەرلىگى كەمەل ەدى. اق ءجۇزدى جاۋلاۋشىلارعا قارسى ءتورت عاسىر بويى ارپالىستى. قىرىلدى، ءوسۋ ورنىنا وشە بەردى. سانى عانا شەكتەلگەن جوق، جۇرەكتىلەرى، تەكتىلەرى، نامىستى، پاراساتتى ازاماتتارىنىڭ ءبارى تۇقىمىمەن قوسا قۇرىپ، اقىر تەك تۇبىندە جەتەسىزدەر عانا قالدى. كۇرەس اتاۋلى توقتالىپ، ءبىرجولا جەر بولىپ جەڭىلگەن، ابدەن ازايعان كەزى - ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا نە-ءبارى ەكى ءجۇز مىڭ ەكەن، قازىر ەكى ميلليونعا تاقاسا كەرەك. ۇلكەن مەملەكەت قۇرامىنداعى ۇلەس سالماعى شامالى بولعانمەن، اجەپتاۋىر حالىق. ۇزىن سانى ءۇش جۇزگە جۋىق، ويدىم-ويدىم رەزەرۆاتسيالاردا، ءوز تۇرعىسىنان ەسەپتەگەندە، ءبىرشاما جيىن تۇرادى. ەلدىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتى سانالادى. ەندى قاراڭىز، ەكى ميلليونعا تاقاۋ جۇرتتان كۇنى بۇگىنگىگە  دەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءبىر دە ءبىر قايراتكەر - نە گۋبەرناتور، نە مەر، نە كونگرەسس ءيا سەنات مۇشەسى، «تىم قۇرىسا» بەلگىلى اقىن جازۋشى، ونەرپاز شىقپاپتى. بۇل ەلگە كەيىننەن كەلىپ ورنىققان،  راس، جالپى سانى اسا مول زاڭگى تەكتىلەر ەل ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا تاڭ قالارلىق جەتىستىكتەرگە جەتكەن، بۇگىنگى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تولىق دارەجەلى ازاماتى عانا ەمەس، نەگىزگى قوجايىندارى قاتارىندا. ويتكەنى، قۇل بولىپ كەلسە دە، ءۇش-ءتورت عاسىر بويى قورلىقتا كۇن كەشسە دە، انانداي گەنەتيكالىق اپاتقا ۇشىراماعان. مۇمكىندىك تۋعان كەزدە وزدەرىنىڭ ادامدىق، ازاماتتىق قاسيەتىن تاپتى. مىنە، كورنەكى ەكى مىسال، تاعىلىمدى ەكى تاعدىر.

قۇدايعا شۇكىر، قانشاما زوبالاڭدى باستان وتكەرسەك تە، ءبىزدىڭ حالقىمىز ءبىرجولا جۇتاعان جوق. كولەڭكە تارتقانىمەن، بار قاسيەتى بويىندا.  كەز كەلگەن ۇلكەن حالىقتىڭ گەنوفوندى وتە كۇردەلى. ورتايادى، توقىرايدى، بەلگىلى ءبىر تاريحي دىلگىر كەزەڭدەردەن سوڭ تۇتاستاي بولماسا دا، ءبىرشاما قالپىنا تۇسەدى. حالىق بولعان سوڭ، كوپ بولعان سوڭ، جيىن جەرىنەن قايناپ شىعا بەرەدى. ەرلىككە - اقىل، پاراساتقا - پايىم، ەر-ازامات اتاۋلىعا كۇش، قۋات بەرەتىن، قارا ورمانداي قالىڭ قازاقتىڭ ماڭگىلىك اسىل رۋحى يتجەمەدە ولۋگە ءتيىس ەمەس. بۇگىنگى كۇن - ءالى ەس جيا الماي جاتقان، قالجىراپ تۇرعان ءبىر  كەزىمىز بولار. ايتپەسە... پاراسات تا بار، بىلىك تە بار. ىسكەرلىك تە جەتىپ ارتىلادى. ەڭبەككەرلىك، ادالدىق، تۇراقتىلىق، جىگەر مەن قايرات... ادام ۇلىنا ءتان ابزال قاسيەتتىڭ ءبارى بار  حالقىمىزدىڭ بويىندا. تەك... ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتى قانشالىق ەكەنىن باعامداپ بولماعان. ۇلتسىزدىقتىڭ، كەرەناۋلىقتىڭ ءبىر توركىنى وسىندا جاتىر.

ەرتە مە، كەش پە، بۇل كۇن دە ارتتا قالار. تەك ول ءۇشىن قارا ورمانداي قالىڭ قازاق ءوزىنىڭ داريا باستاۋىنداعى يگى قاسيەتىن قايتادان تاۋىپ، ءبىرجولا سەرپىلۋى كەرەك. قازاق - قازاقتىعىن ساقتاسا عانا بار مۇراتىنا جەتەدى. مانادان بەرگى ءسوزىمىزدى سول ءۇشىن ايتتىق.

(جالاعاسى بار)