كەشە ماجىلىستە قىلمىستىق كودەكستىڭ جاڭا جوباسى تالقىلاندى. زاڭ جوباسى بويىنشا، قاۋەسەت (جاڭساق اقپارات، وسەك) تاراتۋ اۋىر قىلمىس ەسەپتەلىپ، كىنالى دەپ تابىلعان ادام 12 جىلعا سوتتالۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى تالقىلاۋدان  شىققان سوڭ، باس پروكۋروردىڭ ورىنباسارى يوگان مەركەل ايتتى.

مەركەل مىرزا زاڭ جوباسىندا قارالىپ جاتقان وزگەرىسكە قاتىستى بىرنەشە مىسال دا كەلتىرگەن: «بۇل باپ تەك قانا قاۋەسەت تاراتۋشىلارعا عانا قولدانىلمايدى. سونداي-اق، بانك سالاسىنا جانە باسقا دا جاعدايلاردا دا قولدانىلادى. مىسالى، رەسەيدە وتكەن وليمپيادا قارساڭىندا ساقتىق شارالارى جەتكىلىكتى دارەجەدە ەمەس دەگەن قاۋەسەت تارادى. سول سياقتى تاراز قالاسىندا سۋ قويماسى جارىلىپتى دەگەن ءسوز تاراپ، تۇرعىندار ءتۇن ورتاسىندا ۇيلەرىن تاستاپ قاشتى. قاۋەسەت ءسوز تاراعان جاعدايدا ول قوعامنىڭ تىنىشتىعى مەن تۇراقتىلىعىن شايقالتقان اسا اۋىر قىلمىس سانالادى».

بۇل ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. وسى ورايدا ءبىز بىرقاتار ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن بەرۋدى ءجون كوردىك.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

- بۇل زاڭداردىڭ پايدا بولۋى جاقىندا عانا بانك-قارجى جۇيەسىندەگى داعدارىسپەن بايلانىستى شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىر وسەكتىڭ سالدارىنان بىرنەشە بانكتىڭ قۇردىمعا كەتۋ قاۋپى تۋىندادى. بۇنى مويىنداۋ كەرەك. بىراق، ۇكىمەت ادەتتەگىدەي سەبەپ پەن سالداردى شاتاستىرىپ وتىرعان سياقتى. ءبىزدىڭ قوعام، شىنىن ايتايىق، اۆتوريتارلى قوعام. اسقان ءسوز ەركىندىگى، ءباسپاسوز بوستاندىعى، پىكىر الۋاندىعى، اقپاراتتىق سالاداعى باسەكەلەستىك جوق. تۇيىق، جابۋلى قازان كۇيىندەگى قوعامبىز. ال وسىنداي قوعامدا ءبىرىنشى ورىنعا وسەك شىقپاعاندا نە شىعۋ كەرەك؟ جۇرتتىڭ سەنەتىن باسقا قانداي دەرەك كوزى بار؟ شەنەۋنىكتەرىمىز باسپاسوزدەن، سۇقبات بەرۋدەن كۇندە قاشقالاقتاپ جاتسا، جالتارىپ جاتسا، جۋرناليستەر اقپاراتتى قايدان الۋى كەرەك؟ مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي زاڭداردى ەنگىزۋدىڭ ورنىنا ۇكىمەت ءوزىنىڭ اقپاراتتىق ساياساتىن جوندەپ الۋى ءتيىس. ءتىپتى ۇكىمەتتىك ورگانداردىڭ ۆەب-سايتتارىن الىپ قارايىقشى، ماسقارا ەمەس پە؟! قازاق تىلىندەگى اقپاراتى اقساپ تۇر، كەيدە مۇلدەم اۋدارىلمايدى. ول ۆەب-سايتتار اقپاراتتى تاراتۋ ءۇشىن ەمەس، جاسىرۋ ءۇشىن جارالعان سياقتى بولىپ كورىنەدى. قىسقاسى، ۇكىمەت قوعامعا تاۋەلدى بولۋى ءتيىس، اشىق بولۋى ءتيىس. باسقا دۇرىس جولى جوق. ال ەگەر مىناداي زاڭدار ءۇستى-ۇستىنە قابىلدانا بەرسە، ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن 1937 جىلعا قايتا تاپ بولۋىمىز ىقتيمال.

دوس كوشىم، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى:

- بۇل وتە قاتاڭ ماسەلە. حالىقتى دۇرلىكتىرەتىن ارنايى تاراتىلاتىن كەسىرلى اقپارات بولادى. ال، ەل ىشىندەگى قاۋەسەت پەن ادامداردىڭ جاڭساق ايتىپ قويعانى ءۇشىن جازالاۋ – شەكتەن شىعۋ. بىراق، يوگان مىرزانىڭ كەلتىرگەن مىسالدارىنا قاراعاندا، زاڭ كەز كەلگەن داقپىرت ءسوز تاراتۋشىلاردى جازالايتىن سىقىلدى.

ۇيىمداردىڭ، بەلگىلى ءبىر سالالاردىڭ جۇمىسىنا كەسىرىن تيگىزەتىن، ارنايى ۇيىمداستىرىلعان اقپارات تاراتۋشىلاردى جازالاۋ كەرەك. دەگەنمەن، 12 جىل دەگەن تىم ارتىق. سوسىن بۇل حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىنا دا قايشى. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسكەن دۇرىس.

عاليا اجەنوۆا، ء«ادىل ءسوز» ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ حالىقارالىق قورىنىڭ باس مامانى:

- بۇل بىرىنشىدەن، كونستيتۋتسيانىڭ 20 بابىنا قارسى كەلەدى. ياعني، 20 باپتا  انىق جازىلعان: ء«سوز جانە شىعارماشىلىققا بوستاندىق بەرىلەدى» دەگەن كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىكتەن قوعامدى ايىرىپ وتىر.

قوعامعا تاراعان ءسوزدىڭ وتىرىك يا شىن ەكەنىن كىم ايىرادى؟ ساراپشىلار دايىندادى ما؟ كىم باعا بەرەدى. سونداي-اق، اقپاراتتىڭ قاۋەسەت نەمەسە جاڭساق ەكەنىنە تولىقتاي كوز جەتكىزۋ ءۇشىن قالاي ساراپتاما جاسالادى؟

مۇنداي ماسەلەلەردى انىقتايتىن، باعا بەرەتىن ماماندار بىزدە جوق.

بۇل –وي-پىكىر ايتقىزباۋ، كوزقاراس بىلدىرۋگە جانە ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ەركىن پىكىر الىسىپ، ءارتۇرلى ماسەلەلەرگە قاتىستى ويىن اشىق ايتىپ، جازىپ جۇرگەن قوعام مۇشەلەرىنىڭ جولىن جابۋ. ال، قوعام ويىن تۇنشىقتىرۋدان قانداي پايدا تاپقىسى كەلەتىندەرى تۇسىنىكسىز. حالىقتىڭ ويىن تۇنشىقتىرۋدىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى.

سوندىقتان زاڭ جوباسىنداعى بۇل وزگەرىس – انتيكونستيتۋتسيالىق وزگەرىس.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

- قاۋەسەت ءسوز، وسەك دەگەن قالاي قابىلدانسا دا قانداي قوعامدا دا بولعان جانە بولا بەرەدى. بىرەۋ بىرەۋدەن ەستىگەنىن ايتىپ جاتادى. جۇرتتىڭ اۋزىنا قۇلىپ سالىپ قويا المايسىڭ. ارينە، وتكەندەگى بانك سالاسىنا قاتىستى شىققان ارانداتۋشىلىق اقپارات  سياقتى دۇنيەلەر بولۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايلار دا شارا قولدانۋ قاجەت تە شىعار.

مەنىڭشە، قاۋەسەتتى تاراۋشىلاردى قۋدالاعاننان گورى حالىق نەگە رەسمي اقپاراتتارعا، دەرەكتەرگە، رەسمي تۇلعالاردىڭ سوزىنە سەنبەيدى. كەرىسىنشە، قاۋەسەتكە، جاڭساق سوزگە يلانادى دەگەن ماسەلەدەن باستاعان ءجون سەكىلدى.

نەلىكتەن دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەردە قاۋەسەتكە ەشكىم سەنبەيدى؟ ولار ءوز ەلدەرىندەگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ سوزىنە سەنەدى. ال، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ قاۋەسەتكە ەرىپ كەتەتىندىگى – حالىقتىڭ رەسمي ورىندار مەن قارجىلىق ينستيتۋتتارعا سەنىمى جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە ۇكىمەت وزىنەن باستاعانى دۇرىس.

ماسەلەن، مەملەكەتتىڭ بانك سالاسىنا جاۋاپتى ادامدار، ۇلتتىق بانك حالىققا: «تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋى بولمايدى. الاڭداۋعا نەگىز جوق. قورلارىڭىزدى تەڭگەدە ساقتاڭىزدار» دەدى دە، ءبىر اپتادان كەيىن دەۆالۆاتسيا جاساپ جىبەردى.

وكىنىشكە قاراي، مۇنداي جاعداي ءبىرىنشى رەت بولىپ جاتقان جوق جانە ءارتۇرلى سالالاردا كورىنىس بەرىپ كەلەدى. بۇل – حالىقتى الداۋ. ەلدىڭ الدانىپ قالعانى پارلامەنتتە دە ءسوز بولدى.

قاۋەسەت تاراتۋشىلار جاۋاپقا تارتىلادى دا، ال، حالىقتى الداعان لاۋازىم يەلەرى جازاعا ىلىكپەيدى. تۇسىنىكسىز.

رەسمي ورىنداردىڭ ەلگە تاراتاتىن اقپاراتى شىنايى بولماي، قاڭقۋ ءسوز شىققان اۋىزدارعا قاقپاق قويىپ، 12 جىلعا سوتتاعانمەن ەشتەڭە وزگەرمەيدى. بۇل – وركەنيەتتى ەلدىڭ ۇستاناتىن باعىتى ەمەس.

Abai.kz